Əsli və Kərəm (opera)

Əsli və Kərəm — Üzeyir bəy Hacıbəyovun beşinci muğam operası.

Əsli və Kərəm
türk. Aslı ve Kerem (opera)
Bəstəkar	Üzeyir Hacıbəyov
Librettoçu	Üzeyir Hacıbəyov
Dili	Azərbaycan dili
Süjet	Əsli və Kərəm
Janr	faciə
Pərdə	4
İlk səhnələşdirmə	1912 Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrı

Opera ilk tamaşasından böyük müvəffəqiyyət qazanaraq uzun və maraqlı səhnə ömrü olan əsərlər sırasına daxil olmuşdur. "Əsli və Kərəm"-in ilk tamaşası 1912-il mayın 18-də indiki Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının binasında olmuşdur. Tamaşanın rejissoru Hüseyn Ərəblinski, dirijoru isə Üzeyir Hacıbəyovun özü idi. Rollarda olan şəxslər Hüseynqulu Sarabski (Kərəm), Əhməd Ağdamski (Əsli), Hənəfi Terequlov (Qara keşiş), Mirzə Muxtar Məmmədov (İsfahan şahı), Q. Göyçaylinski (Şeyx Nurani) və başqaları çıxış etmişlər. Opera Qafqaz, Orta Asiya və İranın bir çox şəhərlərində də göstərilmişdir. "Əsli və Kərəm" AOBT-ndan başqa, respublikanın digər teatrlarında (Ağdam, Naxçıvan və s.) da tamaşaya qoyulmuşdur. AOBT-nda "Əsli və Kərəm" 1957-ci ildən bəstəkar Nazim Əliverdibəyovun orkestra redaksiyası ilə ifa olunurdu. 1988-ci ildən opera bu teatrın səhnəsində yeni quruluşda oynanılmışdır.

Qafqazda geniş yayılmış eyni adlı Azərbaycan xalq dastanının motivləri üzrə yazılmışdır. Operada fədakar məhəbbətin gücü, insanın mənəvi gözəlliyi tərənnüm edilir; əsərdə dini dairələrin təbliğ etdiyi feodal münasibətləri və millətçilik ideyalarına qarşı etiraz ifadə olunmuşdur. Əsas qəhrəmanların—Kərəm və Əslinin obrazlarının açılmasında Hacıbəyov, əsasən, muğamlardan istifadə etmişdir.

Məsələn, qəhrəmanların qarşılıqlı məhəbbətini göstərən, dialoq şəklində qurulmuş ilk geniş səhnə-ekspozisiya Bayatı-Şiraz və Şikəsteyi-fars muğamlarının melodiyasına əsaslanır. Həmin səhnədə səslənən Qarabağ şikəstəsi zərbi muğamı böyük və saf məhəbbəti tərənnüm edir. Bu zərbi-muğam bir daha IV pərdədə — qəhrəmanların uzun ayrılıqdan sonra görüşdükləri səhnədə səslənir. Şeyx Nuraninin partiyası humayun muğamı ilə verilmişdir. Azərbaycan musiqiçilərinin az-az ifa etdikləri bu muğam qəhrəmanın bir qədər qeyri-adi, əfsanəvi mahiyyətini açıb göstərir. Şahın obrazı üçün Hacıbəyov Rast muğamından istifadə etmişdir.

Hacıbəyov muğam operalarından ilk dəfə "Əsli və Kərəm"-ə leytxarakteristika gətirmişdir. Bu, Kərəmin obrazını daha dolğun yaratmaq üçün Hacıbəyovun istifadə etdiyi "Kərəmi" aşıq melodiyasıdır. "Kərəmi" operada dəfələrlə səslənərək qəhrəmanın dərin iztirablarını ifadə edir. Zərbi muğam növü olan "Kərəmi"nin vokal partiyası improvizasiya ilə oxunduğundan hər dəfəki təkrarında müğənniyə bu havanı yeni obrazlı-emosiya çaları ilə zənginləşdirmək imkanı verir və bununla da obrazın daha dinamik açılışına və bütövlüyünə kömək edir.

Hacıbəyovun özünün nota salıb işlədiyi "Kərəmi" havasının instrumental təkrarları — refreni operanın bütün pərdələrində orkestrdə səslənir. Uvertüranın əsas mövzusu olan bu refren qəhrəmanın obrazı ilə, eləcə də onunla bağlı səhnə hadisələrilə bilavasitə əlaqə yaradır. Refren musiqisinə xas marşvarı cizgilərlə müəllif şahzadə Kərəmin daim səyahətdə olduğunu qeyd edir. Muğam operası olan "Əsli və Kərəm"-də əsl aşıq havasından istifadə etməklə Hacıbəyov əsərə janr mənasında orijinallıq gətirmiş, dastan əlamətləri vermişdir. "Əsli və Kərəm"-i muğam-dastan operası adlandırmaq olar. Operada bəstəkarın özünün yazdığı xeyli musiqi nömrələri vardır. Öz qızının xoşbəxtliyinə manələr törədən Qara keşişin partiyası belə musiqi nömrələrindəndir. Hacıbəyov keşişin qəzəbini, qəddarlığını sadə ifadə vasitələri (deklamasiyalılıq, reçitativ xüsusiyyətləri, kəskin ritm, geniş intervallı intonasiyalar) ilə verə bilmişdir. Keşişin partiyasını bir çox cəhətdən "Koroğlu" operasındakı Həsən xanın partiyasına hazırlıq hesab etmək olar.

Operanın digər parçalarından II pərdənin bir və ikinci şəkillərinin antraktları, IV pərdədəki rəqs, bir sıra xorlar H.-un özünün bəstələdiyi musiqi əsasındadır. Xalq mahnı intonasiyaları ilə aşılanmış bu musiqi nömrələri çox gözəl və ifadəlidir. Operada məişət səhnələrinin təsviri, qəhrəmanların psixoloji vəziyyətinin açılışına kömək edən xor səhnələri mühüm dramaturji məna kəsb edir. IV pərdədəki "Axşam oldu" qızlar xoru bu mənada xüsusilə əhəmiyyətlidir. Çox kədərli, incə, təsirli musiqisi olan bu xor qəhrəmanların faciəli ölümü haqqında qabaqcadan xəbər verərək hüznlü əhvali-ruhiyyə yaradır. Hacıbəyovun əvvəlki operalarından fərqli olaraq "Əsli və Kərəm"-də danışıq epizodları mövcuddur; bu epizodlar gələcək Azərbaycan operalarında reçitativ səhnələri üçün hazırlıq hesab oluna bilər. Bu opera Hacıbəyovun fəal bədii axtarışlarının bariz nümunəsi olaraq onun yaradıcılığında mühüm mərhələ təşkil edir.

İsfahan padşahının xəzinədarı keşişin qızı, yuxuda gördüyü oğlanın həsrətindədir.

Qızının aşiq olmasından xoşlanmayan keşiş onu məzəmmət edir.

Səyahətə çıxmış şahzadə Əhməd Mirzə, dostu Sofı ilə buraya gəlir. Şahzadə yuxuda gördüyü qızı axtarır və qəlbi onun eşqilə çırpınır. Keşiş onları böyük hörmətlə qarşılayır. Bir az sonra hər iki sevgili bir-birilə görüşürlər.

Qız şahzədədən Kərəm etməsini xahiş edir. Beləliklə oğlanın adı Kərəm, qızın adı isə Əsli olaraq qalır. Atasının səsini eşidən Əsli bağçanı tərk edir.

Şahzadənin ardınca gələn qoca keşiş işi duyur və Şahzadəni yola salandan sonra qızının Kərəmin ardınca həsrətlə oxuduğunu eşidincə, ona acıqlanır.

İsfahan padşahı oğlu Kərəmdən nə səbəbə ahu-zar etdiyini xəbər alır.

Kərəm yuxuda gördüyü və aşiq olduğu qızın, xəzinədar keşişin qızı olduğunu atasına bildirir.

Keşiş bu izdivaca razı deyil, ona görə də qocalığını bəhanə edərək vəzifəsindən istefa verir. Şah bu şərtlə istefanı qəbul edir ki, keşiş qızını Şahzadəyə versin. Keşiş qəti etiraz edir və bu izdivacın mümkün olmayacağını bildirir.

Şahın hədə-qorxusundan sonra keşiş razılıq verir. Lakin toya kimi beş ay möhlət istəyir və beləliklə başqa bir ölkəyə qaçmağı qərara alır.

Beş ay möhlət vaxtı keçmişdir. Şah, oğlu Kərəm və əyanlar keşişin evinə gəlirlər. Lakin keşiş onları qarşılamır, hamı təəccüblənir. Məlum olur ki,

Keşiş qızı Əsli ilə çoxdan köçüb getmişdir.

Kərəm yarını axtarmaq üçün Şahdan icazə istəyir. Əyanların təkidilə Şah razı olur. Kərəm atası ilə vidalaşdıqdan sonra, dostu Sofi ilə birlikdə yarını axtarmaq üçün uzaq səfərə hazırlaşır.

Uzun müddət şəhərləri, kəndləri gəzib dolaşan Kərəm yollardan, dağlardan, qayalardan, gül və ağaclardan yarını soraqlayır.

Yoldan ötənlər keşişin Hələb şəhərinə getdiyini ona xəbər verirlər.

Üç yol ayrıcında qalan Kərəm, hansı yoldan getməli olduğunu bilmir. Qoca Şeyx Hələbin yolunu Kərəmə və Sofiyə göstərir.

Hələb şəhərinin meydançalarının birində axşamçağı suya gələn qızlar çeşmə başında oturub oxuyurlar. Kərəm Sofi ilə buraya gəlir. O qızlardan Əslini xəbər alır.

Qızlardan biri keşişin yaşadığı evi onlara göstərir.

Kərəm sevgilisini səsləyir. Kərəmin səsini eşidən Əsli eyvanda görünür.

Bu zaman evə qayıdan keşiş Kərəmi tanıyır. Yalandan haray salıb köməyə çağırır: “Ay-haray, evimə oğru ginb”.

Kərəmi və Sofi ni həbs edib aparırlar.

Hələb paşasının sarayında işrət zamanı, bir dəstə adam buraya gəlib, Kərəmin zindandan azad olunmasını xahiş edirlər.

Paşanın əmrilə Kərəmi və Sofini buraya gətirirlər. Kərəmin İsfahan padşahının oğlu olduğunu bilən və onun Əsliyə olan sevgisindən xəbərdar olan Paşa əmr edir ki, keşişi qızı ilə saraya gətirsinlər. Paşa çox təkid edir, lakin keşiş bu izdivaca qəti razılıq vermir. Ölümlə hədələnən keşiş nəhayət məcburi razı olur:

“Razıyam hərgah onlar həq aşiqləridirlərsə, hu dünyada kam almasınlar”, - deyərək sarayı tərk edir.

Kərəm və Əsli eşq alovu içərisində yanırlar.

• "Əsli və Kərəm"
• "Əsli və Kərəm" operası, 2 diskdə
• Ü. Hacıbəyovun "Seçilmiş əsərləri"nin I cildi (B., 1964)
• Ü. Hacıbəyov. "Seçilmiş ariyalar, romanslar və mahnılar". Tərtibçi və redaktor Ə. Abbasov. B., 1975.

• "Əsli və Kərəm" operasını izlə - Şirvanşahlar sarayında TV çəkilişi
• "Əsli və Kərəm" operasını izlə - teatr tamaşası

• Əsli və Kərəm