Azərbaycanın tibb tarixi

Azərbaycanda tibb tarixi bu ölkədə təbabətin yaranmasından müasir dövrə qədər olan dövrü əhatə edir.

Azərbaycanda tibb tarixinin dərin kökləri var. Bir çox xəstəliklərə qarşı mübarizə aparmaq üçün qədim sakinlər cadugərliyə inanmışdılar. Bunu Azıx mağarasında daş dövrünə aid qırıntılar, boyalı lövhələr də sübut edir^[1]. İlk sakinlər xəstəlikləri müalicə etmək üçün dərman bitkiləri və otlardan istifadə edirdilər. Onların əldə etdikləri təcrübə nəsildən-nəslə inkişaf edərək xalq təbabətinə çevrilmişdir. Yazının yaranması ilə ənənəvi təbabətin şifahi və yazılı sahələrinin inkişafı bir-birindən ayrılmağa başladı^[2].

Azərbaycanın zəngin florası qədim zamanlardan həkimlərin və alimlərin diqqətini cəlb etmişdir. Bir çox dərman bitkiləri profilaktika və müalicə məqsədləri üçün istifadə edilmişdir. toxumlarından, köklərindən, çiçəklərindən, yarpaqlarından istifadə edilmişdir. Qadınlar meyvə, tərəvəz və dərman çayının orqanizmə təsirini, öskürək, qanaxma, ağrı, ishal və digər xəstəliklərə təsirini asanlıqla müşahidə edirdilər^[1].

Bununla belə, erkən əlyazmalardan belə çıxır ki, müalicədə təkcə bitkilərdən istifadə olunmayıb. O dövrün şəfaçıları cərrahiyyə ilə də tanış idilər, insan bədəninin müxtəlif yerlərində şişlərin, sınıqların müalicəsinin primitiv üsulları ilə müəyyən təcrübəyə malik idilər. Məsələn, arxeoloq İdeal Nərimanov Ağdam rayonunun Afətli kəndi yaxınlığındakı Çalağantəpə yaşayış yerində apardığı arxeoloji qazıntılar nəticəsində eramızdan əvvəl IV minilliyə aid insan kəlləsi tapıb (eneolit): trepanasiya izləri ilə. 1971-ci ildə Daşkəsən rayonunun Xaçbulaq kəndində arxeoloq H.Kəsəmənli tunc dövrünün sonu və dəmir dövrünün əvvəllərinə aid kəllə sümüyünü aşkar etmiş və üzərində trepanasiya əməliyyatı da aparılmışdır. Kəllə sümüyünü müayinə edən R.Qasımov qeyd edib ki, "parietal sümüyün ön sümüyün birləşdiyi yerdə süni trepanasiya aparılıb"^[4].

1958-ci ildə Muğan düzünün Qaratəpə kəndində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı eramızdan əvvəl V–I əsrlərə aid artefaktlar aşkar edilmişdir. Mütəxəssislərin fikrincə, o dövrün sakinləri revmatizmin, qızdırmanın müalicəsində və bəzi xəstəliklərin qarşısının alınmasında bankalardan dərman kimi istifadə edilmişdir^[1].

Aromaterapiya üsulları da məlum idi. Məsələn, heyva qoxusunun bədənin enerjisini artırdığına inanılırdı. Limon sinir sistemini kökləmək üçün, alma isə beyni stimullaşdırmaq üçün istifadə olunurdu.

Qədim dövrlərdə Azərbaycan sakinləri ilə Mesopotamiya sakinləri arasında fəal mədəni mübadilə olub. Məsələn, Şumerdən küncüt yağı və zəfəran gətirilirdi. Azərbaycan ərazisini əhatə edən Midiya dövlətinin yaranma dövrünün təbabətinə Avesta kimi tarixi abidə ilə qiymət vermək olar^[5]. Orada da deyilir ki, "həkimin üç silahı var: söz, otlar və bıçaq". Söz və təkliflə şəfa verən həkim o dövrdə ən yaxşı hesab olunurdu^[6].

Bu dövrdə təbabətin sürətli inkişafı olmuşdur ki, bunu arxeoloji tapıntılar da təsdiq edir. Məsələn, mərmərdən cilalanmış sürmə üçün qablar və onu tətbiq etmək üçün qızıl fırçalar tapılmış, orta əsrlərdə öskürək əleyhinə və qusmaya qarşı dərman kimi də istifadə olunmuşdu. Xəstələrə sürmədən hazırlanmış stəkandan şərab verilirdi. Şamaxıda aparılan qazıntılar zamanı kimyagərlərin həm xalq təbabətində, həm də farmakologiyada istifadə etdiyi dərman preparatlarının hazırlanması və saxlanması üçün nəzərdə tutulmuş müxtəlif şüşə qablar aşkar edilmişdir. Bu tapıntılar təsdiq edir ki, orta əsrlərdə Azərbaycan əhalisi də əczaçılıq sənəti ilə məşğul olub^[1].

VIII əsrdə əsasən albanlar və irandilli xalqların yaşadığı Şirvanı ərəblər zəbt etdi. Vahid xilafət daxilində mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri sayəsində həm elm, həm də mədəniyyət inkişaf etmişdir. Universitetlər, rəsədxanalar, kitabxanalar, məscidlər, xəstəxanalar meydana çıxdı. Məhz İslam dövründə tibb elminin ciddi yüksəlişi müşahidə olunur. O dövrdə Azərbaycanda məscidlərin nəzdində mədrəsələr fəaliyyət göstərib, burada ərəb və fars dilləri, din, riyaziyyat, xəttatlıq, tarix və ədəbiyyat dərsləri keçirilirdi. Tibb və kimyagərlik də öyrədilirdi. Yazılı abidələrdən məlumdur ki, hələ XII əsrdə müasir Azərbaycan ərazisində, tarixi Şirvanda, Şamaxı şəhərində məşhur həkim və əczaçı Kafiəddin Ömər ibn Osman (məşhur fars şairi Xaqani Şirvaninin dayısı)^[7] tərəfindən müalicə üsullarını öyrənən tibb məktəbi^[8]. Burada təlimlə yanaşı, dərman bitkilərinin müalicəvi xüsusiyyətləri və onların köməyi ilə sağalması ilə bağlı araşdırmalar aparılıb.

Son orta əsrlərdə yaşamış Məhəmməd Bərgüşadi "Tibbi Nəbivi" əsərini yazmışdır. Bərgüşadi əsərinin birinci yarısını ərəb dilində, ikinci yarısını isə doğma Azərbaycan dilində yazıb. Əslində bu, Azərbaycan dilində təqdim olunan tibb haqqında məlum olan ilk kitabdır. Birinci hissədə sinir xəstəlikləri də daxil olmaqla, demək olar ki, bütün orqanların xəstəliklərinin müalicəsi tövsiyə olunur. Bəzi hallarda, xəstəliyin əlamətlərinin təqdimatını qeyd edə bilərsiniz. İkinci hissədə əsasən bitki dünyasından olan dərmanların tərkibi təsvir edilmişdir. Kitabın üçüncü hissəsində müxtəlif xəstəliklər üçün pəhriz haqqında göstərişlər verilmişdir^[9].

XV–XVI əsrlərdə təbabətin inkişafı iki xüsusiyyətlə səciyyələnir. Birincisi, təbabətin inkişafı, anatomik, fizioloji və gigiyenik istiqamətə daha yaxın olması, ikincisi, bütünlüklə şəfa və təbiblərin əlinə keçən ənənəvi təbabətin məhv olmasıdır. Elmi tibbi fikrin yüksəlişinin bariz dəlili kimi böyük həkim hesab edilən Şamaxılı Mahmud ibn Məhmədi Dilşad Şirvaninin "Kəmal-namə", "Kamillik kitabı" və Azərbaycan dilində tibb dərsliyi (1437–1438) kimi əsərlər ola bilər. Qazi Nəciməddin Əhməd ibn Əbubəkr ibn Məhəmməd Naxçıvani İbn Sinanın "Kanonları" haqqında qiymətli şərhlərə malikdir. Tibb ədəbiyyatında görkəmli həkim və şair Sahab Seyid Məhəmməd Ordubadinin göstəricisi vardır. Mirzə Məhəmməd Həsən Şirvani tibb məktəbi təşkil etdi, onun divarlarından Seyid Əli Təbrizi çıxdı. Əslində, Mirzə Məhəmməd Azərbaycan ərazisində Türkmənçay müqaviləsinə qədər mövcud olmuş, bundan sonra ruhanilərin tələbi ilə dağıdılmış sonuncu tibb məktəbinin təşkilatçısı olmuşdur^[10].

XVI əsr azərbaycanlı həkimi, Qarabağ əsilli Yusif Qarabaği bir çox tibbi traktatlar, eləcə də İbn Sinanın "Tibb elmi kanonuna şərhlər və şərhlər" yazmışdır. O, uzun müddət Orta Asiyada, Səmərqənd və Buxarada yaşayıb fəaliyyət göstərmişdir^[11].

1712-ci ildə Məhəmməd Yusif Şirvani Azərbaycan dilində "Tibbnamə" ("Tibb kitabı") yazılmışdır^[12]. Şirvani saray həkimi kimi müalicə zamanı təbii minerallardan istifadə etməyi, məsələn, boyun nahiyəsinə limon qabığını sürtməyi məsləhət görürdü. Bu əsərdə həmçinin deyilir ki, xəstələrin istirahət yerləri tercihen solğun mavi, yaşıl və ya ağ çiçəklərlə bəzədilməlidir. Bu o deməkdir ki, orta əsr şəfaçılarının işində hətta rəng də mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi.

Ümumiyyətlə, XVII–XVIII əsrlərdə. Murtuzaqulu Şamlu (seksopatoloq), Əbülhəsən Marağai, əczaçılar Həsən Rza oğlu Şirvani, Hacı Süleyman İrəvani və başqaları kimi Azərbaycan alimləri tərəfindən tibb və farmakologiya sahəsində bir sıra əsərlər yazılmışdır.İrəvani "Fevaid ül- hikmət" kitabında əlifba sırası ilə tibbdə istifadə olunan dərmanların adları və xassələri verilmişdir. Dərmanların adları ərəb, fars, azərbaycan, yunan, suriya, hind, fransız və başqa dillərdə verilmişdir^[13].

1828-ci ilə qədər Azərbaycan ərazisində Avropa tipli aptek yox idi. Yalnız Rusiya imperiyası dövründə bütün Zaqafqaziyada olduğu kimi Azərbaycanda da belə xəstəxanalar, apteklər yaradılmış, rus həkimləri gəlib yeni biliklər gətirmişlər.^[14]

XIX əsr azərbaycanlı həkimi Mirzə Məmmədqulu Qaibov Qarabağ xanının sarayında həkim işləmiş, məşhur Azərbaycan şairəsi Xurşidbanu Natəvanın baş həkimi olmuşdur.^[15] Qayıbov Azərbaycanda cərrahiyyə elminin əsasını qoyub.^[16]

Azərbaycanda tibb tarixinin elmi öyrənilməsinin əsasları 1892-ci ildə Azərbaycan alimi Əbdülxalıq Axundov tərəfindən qoyulmuşdur. Əbdülxaliq Derpt Universitetinin professoru Q.Dragendorfun rəhbərliyi altında əczaçılıq magistri dərəcəsi almaq üçün dissertasiya kimi (1892) 10-cu əsr fars müəllifi Əbu Mənsur Xirovinin əczaçılıqla bağlı məşhur ensiklopediyasını tədqiq və fars dilindən azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. O, dərman xammalının adlarının botanik tərifini yerinə yetirmiş və bu kitaba şərh tərtib etmişdir. Bitkilərin qədim adlarının belə deşifrə edilməsi onların sonrakı elmi tədqiqinə imkan yaratmışdır.^[17]

Həsən bəy Zərdabi və Mirzə Fətəli Axundov öz yazılarında fəlsəfi fikirlərini ifadə etmək üçün tibb sahəsindəki biliklərdən istifadə edilmişdir. Xalq təbiblərinə ilk qarşı çıxanlardan biri də Axundov olmuşdur. Gigiyena və sanitariya ilə bağlı bir sıra əsərlərin müəllifidir. Zərdabinin təbabətin inkişafında da böyük rolu olmuşdur. O, ilk azərbaycanlı təbiətşünas və darvinist idi.

Rusiya imperiyasında ilk Azərbaycan qəzeti olan "Əkinçi"nin müəllifi kimi Zərdabi Axundovla birlikdə o dövrdə ölkəni sarsıdan malyariya ilə bağlı əsərlər üzərində işləyirdi. Onun "Gigiyena" kitabı gigiyena sahəsində Azərbaycanın tibb üzrə ilk elmi tədqiqat əsəridir. 1914-cü ildə Azərbaycan dilində nəşr edilmişdir.^[18]

Bununla yanaşı, İran və Hindistandan gətirilən dərman bitkilərinin satışı ilə məşğul olan apteklər də fəaliyyətini davam etdirirdi. Belə apteklər Azərbaycanın bütün şəhərlərində — Bakı, Şamaxı, Şuşa, Ağdam, Naxçıvan, Lağıc, Ordubad, Salyan, Lənkəran və s.-də olub. Görkəmli Azərbaycan yazıçısı Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin atası Mir-Baba Mir-Abdulla oğlunun aptek sahibi olub. Ağdam şəhərində. Onun aptekində 100-dən çoxu bitki mənşəli olmaqla 142 adda dərman satılırdı. Çəmənzəminlinin özü isə əczaçı oğlu olduğu üçün "Həkim" hekayəsində 19-cu əsr Azərbaycan həkimlərinin həyat və təcrübəsindən bəhs edir.

Belə apteklər İran (Cənubi) Azərbaycanda çoxluq təşkil edirdi. XX əsrin əvvəllərində isə Azərbaycanda bitkilərlə müalicə hələ də kifayət qədər geniş yayılmış müalicə növü idi. Və yeni, müasir dərmanların ortaya çıxması şəfaçılar tərəfindən yad bir şey kimi qəbul edildi.

Tibb maarifində mühüm rol oynamış Azərbaycanın o vaxtkı məşhur satirik jurnalı "Molla Nəsrəddin"də keçmişin bu cür qalıqları tənqid edilir, o dövrün şarlatanlarının geriliyi, tibb elminin ən son biliklərinə nadan münasibəti ələ salınırdı. Məsələn, jurnalın 20-ci nömrəsində (1911) "Müqəddəs Buxara" (rəssam Əzim Əzimzadə) adlı karikatura verilmişdir.^[19] Burada həkimin tövsiyə etdiyi yeni dərmanla bağlı şübhələrlə Buxara əmirinin obrazı yaradılır. Karikaturanın mətnində deyilir:

1918-ci ildə artıq müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində Səhiyyə Nazirliyi yaradıldı, ona həkim Xudadat bəy Rəfibəyov rəhbərlik edirdi. Bu illər ərzində ölkədə, Bakı, Gəncə kimi şəhərlərdə onlarla yeni apteklər, xəstəxanalar açıldı.

Xaricə təhsil almağa göndərilən bir çox ADR tələbələri də orada, əsasən Almaniya, Sankt-Peterburq, Moskva, Kiyev və digər şəhərlərdə tibb təhsili alırdılar^[20].

1919-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin tibb fakültəsi ilə əsası qoyuldu, onun operativ cərrahiyyə kafedrasının ilk müdiri görkəmli cərrah, professor V. İ. Razumovski idi (1920-ci ilə qədər). Burada tibb tarixi də tədris olunurdu. Qısa müddətdə Razumovskinin rəhbərliyi ilə Xüsusi Hazırlıq Komissiyası təşkil edildi. Həmin ilin avqustunda qəbul imtahanları keçirildi və beləliklə, birinci sinif şagirdləri, gələcək həkimlər işə götürüldü^[21].

1922-ci il avqustun 2-də tibb fakültəsini ilk bitirən 29 nəfər arasında yalnız üç azərbaycanlı — Ə.Ələkbərov, Ceyran Sultanova və sonralar elmlər doktoru və professor adı almış Adilə Şahtaxtinskaya^[22] var idi.

Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra 20-ci illərdə dərman bitkiləri satılan apteklər bağlandı, ərəb qrafikası ilə yazılmış əlyazmalar yandırıldı. Sovet hökumətinin (əsasən Azərbaycanda və Orta Asiyada) İslama qarşı apardığı siyasətin tərkib hissəsi idi^[23].

Yeni hökumətə ixtisasca həkim olan Nəriman Nərimanov başçılıq edirdi. 1920–1921-ci illərdə Azərbaycan SSR Xalq Səhiyyə Komissarı həkim Ağahüseyn Kazımov, ondan sonra 1935-ci ilə qədər Mir Mövsüm Qədirli olmuşdur^[24].

1930-cu ildə ilk rektoru M. N.Qədirli olan Azərbaycan Tibb İnstitutu yaradıldı. İnstitutun inkişafında İ.Şirokoqorov, S. Davidenkov, F.İlyin, Lev Levin, N.Uşinski, K.Malinovski, Mirqasımov, M.A.Topçubaşov, sonralar Azərbaycan tibb elmini tərənnüm etmiş Ə.M.Əliyev, İ.M.İsmayılzadə və bir çox başqaları kimi məşhur alim-professorlar aparıcı rol oynamışlar.

Ümumiyyətlə, 1920-ci ildən 1940-cı ilə qədər Azərbaycanda yüzlərlə yeni poliklinika, xəstəxana və apteklər yaradılmışdır. Azərbaycan tibb alimləri arasında akademiklər Mirəsədulla Mirqasimov və Mustafa Topçubaşev, professorlar Əlibek Əlibəyov və Kamil Balakişiyev, E.M.Əfəndiyev kimi tibb elminin görkəmli xadimləri şöhrət qazanmışlar. Nəzəri klinik təbabətin inkişafında böyük xidmətləri olan F. A. Əfəndiyev, M. M. Əfəndizadə, B. A. Eyvazov, D. M. Abdullayev, D. Yu. Hüseynov, T. Q. Paşayev, U. S. Musabəyova, A. F. Qarayev, M. R. Nəzirov, Ş. M. Həsənov və b. , respublikanın milli tibb kadrlarının hazırlanmasına böyük töhfələr vermişdilər.

Əbülfəz Qarayev Azərbaycanda ilk pediatrlardan biri olub, Bakıda ilk Uşaq Evinin əsasını qoymuşdur^[25].

AMEA Əlyazmalar İnstitutunun toplusuna 222-i fars dilində, 71-i türk dilində (qədim azəri dili və qədim türk dili), 70-i ərəb dilində olmaqla 363 təbabət və əczaçılıqla bağlı orta əsr əlyazması daxildir.^[26] Buradakı ən qədim əlyazmalardan biri İbn Sinanın "Tibb elminin qanunu" əsəridir. Bu əlyazmanın nüsxəsi 1143-cü ildə Bağdadda hazırlanıb^[27] və 1956-cı ildə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının respublika fonduna verilib. Onunla birlikdə Qanunun 1259-cu ildə yenidən yazılmış ikinci əlyazması fonda təqdim edilib. Bu əlyazma daha bütövdür və Qanunun ikinci cildinin üçüncü, dördüncü və beşinci kitablarını göstərir. Bu əlyazmanı köçürən XIII əsrin məşhur həkimi Mənsur ibn İbrahim ibn Əbu Səid Xəmədandır. Bu əlyazmalar yaxşı qorunmuşdur. XIX əsrdən bəri bu əlyazmalar Azərbaycan (Şuşa) həkimi Qayıbovun ailəsində nəsildən nəsilə keçərək saxlanmışdır.^[28] Akademiyanın fondunda həmçinin ХIII əsrin sonlarında yazılan ilk "Qanun" kitabı var və bu kitab Şiraz həkimi Qütbəddinin "Qanunu"su və "Şəfa kitabı"nın əlyazmasının şərhidir.^[29]

	[[Fayl:Nüsrət Əfəndi. “Risaleyi-tibb”.jpg	173px]]
AMEA Əlyazmalar İnstitutunda Məhəmməd Bərgüşadinin "Tibbi Nəbivi" (orta əsrlərin sonu) və Nəcəfqulu Məşədi Həmid oğlunun "Risaleyi-tibb" əlyazmaları

Əlyazmalar institutunun kolleksiyasında olan fars dilindəki məşhur orta əsr əlyazmaları bunlardır: Hacı Zeynalabdin Attarın "İxtiyarat-i Bədii" əsəri (XVIII əsrdə köçürülüb), Mənsur bin İlyasın "Kifayət-i Mücahidə" əsəri (1653-cü ildə köçürülüb), Məhəmməd Möminin "Tuhfat əl-Möminin" əsəri (1713-cü ildə köçürülüb) və s.^[27]

Təbabətlə bağlı bir çox kitablar XIV–XIX əsrə aiddir: Yusif bin İsmail Xoyinin "Cam əl-Bağdadi" əsəri (bu kitabın orjinalı 1311-ci ildə ərəbcə yazılıb, ancaq Əlyazmalar institutunun kolleksiyasında bu kitabın orta əsrlərdə farsca tərcüməsi var), Əbdülməcid Təbibin "Kitab əl-Müdavət" əsəri, Həsən bin Rza Şirvaninin "Sirac ət-Tibb" əsəri, Hacı Süleyman Qacar İrəvaninin "Fəvaid əl-Hikmət" əsəri, Əbülhəsən Marağayinin "Müalicati Münfəridə" əsəri, Murtuza Qulu xan Şamlu Ərdəbilinin "Xirqə" əsəri və s.^[27]

İnstitutda həmçinin təbabətlə bağlı ərəbcə, farsca, azərbaycanca, türkcə əlyazmaların nüsxələri var: 1669-cu ildə yazılmış Məhəmməd Möminin "Tuhfat əl-Möminin" əsəri (33 bütöv və yarımçıq nüsxə), 1728-ci ildə yazılmış Məhəmməd Mehdinin "Zəd əl-Müsafirin" əsəri (13 nüsxə), 1586/7–1628/9-cu illərə aid Müzəffər bin Məhəmməd Şəfainin "Qarabadin" əsəri (9 nüsxə), 1368-ci ildə yazılmış Hacı Zeynalabdin Attarın "İxtiyari Bədii" əsəri (5 nüsxə).^[30] Bu əlyazmalar içində dünya əhəmiyyətli bəzi nadir və dəyərli nümunələr var.^[27]

İnstitutdakı orta əsr əlyazmalarının çoxu XIX və XX əsr alimləri və filosoflarının şəxsi kolleksiyasından gəlir. Bunlara Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundzadə, Əbdülqani Əfəndi Xalisagarizadə, Hüseyn Əfəndi Qayıbov, Bəhmən mirzə Qovanlı-Qacar, Mir Möhsün Nəvvab daxildir. İnstitut Azərbaycanın hər yerindən əlyazmaları, nadir kitabları və tarixi sənədləri toplamağa davam edir.^[26]

• Эфендиев И. К. История медицины в Азербайджане с древнейших времён до наших дней / Под ред. проф. Э. М. Эфендиева и М. С. Султанова. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1964. — 280 с.

• Medicine in Azerbaijan. A Brief Historical Overview. By Dr. Nigar Efendiyeva (ing.)
• The Medical Manuscripts of Azerbaijan. By Betty Blair (ing.)
• Средневековые рукописи по медицине и аптечному делу
• Medieval manuscripts on medicine and pharmacy (ing.)