Azərbaycan şairi Nizami (Rəsulzadə)

"Azərbaycan şairi Nizami" (türk. Azerbaycan Şairi Nizami) — Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Nizami Gəncəvinin 800 illik yubileyi münasibətilə 1941-ci ildə yazdığı, ilk dəfə 1951-ci ildə Ankarada nəşr olunan əsəri.

Azərbaycan şairi Nizami
türk. Azerbaycan Şairi Nizami
Koreya qəhrəmanlarından Ənvər Kolana sevgilərimlə. 23.XI.951. M.Ə.Rəsulzadə
Koreya qəhrəmanlarından Ənvər Kolana sevgilərimlə. 23.XI.951. M.Ə.Rəsulzadə
Müəllif Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
Janr Ədəbiyyatşünaslıq
Orijinalın dili Türk dili
Orijinalın nəşr ili 1951
Nəşriyyat Milli Eğitim Basımevi
Səhifə 402

M.Ə.Rəsulzadənin Nizami haqqında bu kitabı mühacirət ədəbi fikrinin, xüsusilə nizamişünaslığın ən dəyərli uğurlarından biri hesab edilir.[1]

Haqqında

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin siyasi fəaliyyəti ilə yanaşı, zəngin, lakin az öyrənilmiş ədəbi-bədii və tərcümə əsərləri irsi vardır. M.Ə.Rəsulzadənin ilk şeiri "Müxəmməs" 1903-cü ildə Tiflisdə nəşr edilən "Şərqi-rus" qəzetində çap olunmuş, yazdığı "Qaranlıqda işıqlar" adlı ilk pyesi 1908-ci ilin dekabrın 5-də tamaşaya qoyulmuşdur.

M.Ə.Rəsulzadə sonradan mühacirətdə yaşadığı illərdə Azərbaycan ədəbiyyatını, şair və yazıçılarımızın yaradıcılığını araşdırmış, təhlil etmiş, dəyərləndirmişdir. M.Ə.Rəsulzadə 1923-cü ildə nəşr edilən "Azərbaycan Cümhuriyyəti keyfiyyəti-təşəkkülü və şimdiki vəziyyəti"  kitabında, 1928-ci ildə "Türk ili" məcmuəsində çap olunan "Qafqasya türkləri" əsərində Nizaminin adı qısa məlumatla verilmişdir.[2]

M.Ə.Rəsulzadənin Nizami haqqında geniş araşdırmalara əsaslanan əsərini yazması İkinci Dünya müharibəsinin başlanmasından (1939-cu il, sentyabr) sonraya təsadüf edir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə monoqrafiyanı 1941-ci ildə Nizami Gəncəvinin anadan olmasının 800 illiyi münasibətilə yazıb, İkinci Dünya müharibəsi və həyatının çətinlikləri səbəbilə[3] ilk dəfə 1951-ci ildə Türkiyənin paytaxtı Ankarada Milli Təhsil Nəşriyyatında nəşr edilib.

Kitab "Müəllifdən", "Başlanğıc"dan, dörd bölümdən, "Əlavələr"dən, "Biblioqrafiya"dan, "Nizamidən mətnlər"dən, "İndeks"dən, "Mətn xarici rəsmlər"dən ibarətdir. Kitabın başlanğıcında M.Ə.Rəsulzadənin əsas mövqeyi ilə tanış olmaq mümkündür: "Nizami Azərbaycan şairi?", "Unudulmuş Nizami", "Nizamiyə qarşı borcumuz". Kitabdakı bölüm başlıqları da diqqəti cəlb edir: "Nizami kimdir", "Nizaminin beş kitabı", "Mövzuları baxımından Nizami", "Nizamidə sənət və ideoloji".[4]

Müəllif birinci bölümdə "Nizaminin hal tərcüməsi"ndən başlayaraq şairin dünya ədəbiyyatındakı mövqeyinə qədər maraqlı araşdırmalar aparır. Ümumilikdə 70 səhifəni əhatə edən bu bölümdə oxucuya böyük şairin şəxsiyyəti haqqında əhatəli bilgilər verilir. İkinci bölüm Nizaminin beş kitabını — "Xəmsə"sini əhatə edir: "Sirlər xəzinəsi", "Xosrov və Şirin", "Leyli və Məcnun", "Yeddi gözəl", "İsgəndərnamə". Bu əsərlərin hər birinin əhəmiyyətliliyi və dəyəri M.Ə.Rəsulzadə tərəfindən təhlil edilir, yeni faktlar, yanaşmalar və məlumatlarla oxucunun ixtiyarına verilir. Üçüncü bölümdə Nizaminin əsərlərinin mövzuları araşdırılır. Müəllif bu mövzuların da seçimini maraqlı sistemləşdirib: "Nizamidə farslıq, "Nizamidə türklük", "Nizamidə Qafqasya", "Nizami görüşü ilə rus", "Nizamiyə görə qadınlıq". Dördüncü bölümdə Nizami yaradıcılığının sənətkarlığı, ideoloji istiqamətləri öyrənilir. Bu bölümdə müəllif Nizami şeirinin özəl xüsusiyyətlərinə diqqət edərək bu yaradıcılığın əsas mənbəyinə, onun inkişafına, həyatın inkişafı və insan probleminə, eşq fəlsəfəsinə, dini dəyərlərə və sosial ideallara, dövlət məsələsinə, ideal hökmdar istəyinə də diqqət yetirir.[4]

Nəşri tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin İkinci Dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra, nəhayət 1947-ci ildə Türkiyəyə qayıda bilmişdir. Soyuq müharibənin ilk illərinə təsadüf edən bu dövrdə M.Ə.Rəsulzadə Türkiyədə ehtiyatlı davranmağa məcbur olmuşdur. Türkiyəyə geldikdən az müddət sonra o, Nizami haqqında araşdırmasını 1949-cu ildə nəşr olunmaq üçün Milli Təhsil Nazirliyinə təqdim etmişdir. Lakin əsərdə rusların əleyhinə ifadələr olduğu müəllifə irad bildirilmişdir. Əsərin nəşrinin bu ifadələrin çıxılmasından sonra mümkün olacağı söylənilmiş, lakin M.Ə.Rəsulzadə bununla razılaşmamışdır.[4]

1950-ci ildə Türkiyədə baş verən iqtidar dəyişikliyinin ilk dövrlərində də kitab nəşr edilmədi. O dövrdə Türkiyənin Təhsil Nazirliyində çalışmış Fəthi Tevetoğlunun nəşr etdirdiyi "Mənim gördüyüm bugünkü Rusiya" kitabında deyilir[5]:

" Rəsulzadə Məhəmməd Əmin bəy Nizami haqqında dəyərli əsərini yazmış, tamamlamışdı. Kitabda mövcud ruslar əleyhindəki bəzi cümlələri münasib görməyən sovet heyranı vəzifəlilər kitabın nəşr edilməsi üçün bunların çıxarılmasını istədikləri vaxt rəhmətlik: "Bunları mən yazmadım ki, böyük Nizami yazmış. Onları çıxarmaq nə mənim haqqım, nə də kimsənin karıdır!" — demiş və kitabı nəşr etdirməkdən imtina etmişdi. Bu kitab ancaq daha sonra rəhmətlik Tofiq İləri Milli Təhsil naziri olunca nöqsansız bir halda nazirlik tərəfindən nəşr edilmişdi. "

Türkiyə arxivlərindən əldə olunan sənədə görə (bu sənədi Ömər Özcan bəy tapmışdır), M.Ə.Rəsulzadənin Nizami haqqında kitabının nəşri ilə bağlı Türkiyə Milli Təhsil Nazirliyinin qərarı 1949-cu ilin 10 may tarixində qəbul edilmişdir. Lakin qeyd edilən səbəblərdən kitabın nəşri geçikdirilərək 1951-ci ildə nəşr olunmuşdur.[4]

Kitab Türkiyədə ikinci dəfə 1991-ci ildə Türk Dünyası Araşdırmaları Vəqfi tərəfindən çap edilmişdir.

Tərcümələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Azərbaycan şairi Nizami" kitabını Azərbaycanda ilk dəfə professor Rüstəm Əliyev kiril qrafikalı Azərbaycan əlifbası ilə ixtisarla Azərnəşrdə 1991-ci ildə çap etdirmişdir. Fəlsəfə elmləri doktoru Yadigar Türkel onu 2008-ci ildə, yarısı Rüstəm Əliyevin, yarısı Ankara nəşrindən olmaqla, latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası ilə "Çıraq" nəşriyyatında yayımlamış, kitab Azərbaycan Cümhuriyyətinin 90-cı ildönümünə ərmağan edilmişdir. Yadigar Türkel 2011-ci ildə "Azərbaycan şairi Nizami" kitabının 1951-ci il Ankara nəşrinə əsaslanaraq, növbəti nəşrini "Təknur" nəşriyyatında yayımlamışdır.

2019-cu il Bakı Kitab Klubu nəşrinin daha geniş oxucu üçün düşünüldüyü nəzərə alınaraq, 2011-ci il çapındakı kimi bəzi yerlər çıxarılmış, Nizami Gəncəvinin poemalarının ərəb yazısı ilə çapından ancaq bir səhifə verilmişdir.

2021-ci il Nizami Gəncəvinin 880 illiyi münasibətilə Azərbaycanda "Nizami Gəncəvi ili" elan edilmişdir. Həmin il professor Rüstəm Əliyev ixtisarla hazırladığı kitab orijinalı ilə tutuşdurularaq Əvəz Qurbanlının redaktəsində "XAN" nəşriyyatında və professor Nəsiman Yaqublu tərəfindən yenidən nəşrə hazırlanaraq "Qanun" nəşriyyatında çap edilmişdir. 2022-ci ildə M. Ə. Rəsulzadənin əsəri əvvəlki nəşrlərdəki qüsurlar aradan qaldırılaraq digər müəlliflərin unudulmuş Nizami tədqiqləri ilə yanaşı və BP şirkətinin dəstəyi ilə "Nizami Gəncəvi. Unudulmuş nəşrlər" adı ilə "TEAS Press" nəşriyyatı tərəfindən çap edilib.[6][7]

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin əsəri "Nizami Gəncəvi: həyatı və zamanı" (fars. نظامی گنجوی: زندگانی و روزگار‎) adı və geniş müqəddimə ilə Tehranda 2015-ci ildə nəşr edilmişdir. Kitabı Təbriz Milli Kitabxanasının keçmiş rəhbəri, kitabxanaçı Qulamrza Təbatəbai Məcd tərcümə etmişdir.[8]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Bəkir Nəbiyev. Azərbaycanın ədəbiyyat elmi mühacirətdə // 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi). Edebiyat bilimi sorunları ve çözumleri. III. Cilt" (PDF). 2021-06-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-02-01.
  2. ↑ Yaqublu, Nəsiman. "M.Ə.Rəsulzadə irsində Nizami yaradıcılığı. I məqalə". "Ədəbiyyat" qəzeti. 2021-11-10. 2023-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-31.
  3. ↑ "Siracəddin Hacı. Nizami Gəncəvinin milli və ədəbi kimliyinə Rəsulzadə baxışı. "525-ci" qəzet. — 2017. — 30 mart". 2017-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-01.
  4. ↑ 1 2 3 4 Yaqublu, Nəsiman. "M.Ə.Rəsulzadə irsində Nizami yaradıcılığı. II məqalə". "Ədəbiyyat" qəzeti. 2021-11-17. 2022-05-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-31.
  5. ↑ Fethi Tevetoğlu. Benim Gördüğüm Bu günkü Rusya. Ankara: Komünizmle Mücadele Yayınları, 1968
  6. ↑ Yaqublu, Nəsiman. "Nizami Gəncəvi irsinin unudulmuş tədqiqatçıları". 525-ci qəzet. 2021-12-02. 2024-03-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-03-24.
  7. ↑ ""Nizami Gəncəvi. Unudulmuş nəşrlər" təqdim edilib". 525-ci qəzet. 22-03-17. 2024-03-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-24.
  8. ↑ "نظامی گنجوی: زندگانی و روزگار". کتابخانه تخصصی ادبیات (fars). 2024-03-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-24.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikimənbədə Azərbaycan şairi Nizami ilə əlaqəli mətnlər var.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]