Türk lirəsi

Bu məqalə Türk lirəsi haqqındadır. Lirə üçün Lirə səhifəsinə baxın.

Türk lirəsi — Türkiyədə və Şimali Kiprdə istifadə olunan pul vahidi. Türk lirasının alt vahidi kuruşdur. Türkiyədə kağız pul çap etmə səlahiyyəti Türkiyə Respublika Mərkəzi Bankına aiddir.^[1]

Türk lirəsi
Kod və simvol
ISO 4217 kodu	TRY
Simvol	₺
Dövriyyə ərazisi
Emitent ölkə	Türkiyə  Şimali Kipr
Əvəzedici və paralel vahidlər
Kiçik	Kuruş (1⁄1/100)
Dövriyyədə olan sikkə və əsginaslar
Sikkələr	5 kr, 10 kr, 25 kr, 50 kr, 1
Əsginas	5 , 10, 20, 50, 100 200
Tarixi
Dövriyyəyə buraxılma	29 oktyabr 1923
Sikkə və əskinasların buraxılması və istehsalı
Mərkəzi bank	Türkiyə Respublikası Mərkəzi Bankı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Puldakı 0 (sıfır) sayını azaltmaq məqsədilə 31 yanvar 2005-ci ildə müvəqqəti olaraq tədavüldən qaldırılmış və yerinə Yeni Türk Lirəsi istifadə edilməyə başlanmışdır. YTL-dən TL-yə keçidin tamamlanması səbəbiylə 1 yanvar 2009 tarixində yenidən tədavülə girmişdir. Lakin 2009-cu ildə tədavülə girən pullardan YTL-də olduğu kimi 6 sıfır yoxdur. YTL-nin alt vahidi Yeni Kuruş-dur.

Bu günə qədər Türk lirəsının ön tərəfində yalnız Mustafa Kamal Atatürk və İsmət İnönü-nün şəkilləri var. İsmət İnönünün şəkli yalnız prezidentlik etdiyi dövrdə (1938–1950) Türk lirasının ön tərəfində yer almışdır. Bunun səbəbi isə Osmanlı dövründən bəri bir ənənə halını almış və Osmanlıdan başqa bir çox dövlət tərəfindən də istifadə olunan bir ənənə olan pulun ön tərəfinə o zaman ki dövlət başçısının şəklini qoymaqdır. Bu ənənə 30 dekabr 1925-ci ildə qəbul edilən 701 saylı "Mevcut Evrak-ı Nakdiyenin yenileriyle İstibdaline Dair Qanun" -la rəsmiləşmişdir. Buna görə prezident olduğu müddət içində İsmət İnönünün şəkli pulun ön tərəfində istifadə edilmişdir. Lakin bu qanun 1952-ci ildə Adnan Menderesin başçılıq etdiyi hökumət tərəfindən dəyişdirilmiş və Türk Lirəsinin üstündə o zamanki dövlət başçısının deyil yalnız Mustafa Kamal Atatürk-ün şəklinin olması qərarı alınmışdır. Buna görə Türk Lirəsinin üstündə şəkilləri istifadə olunan tək dövlət böyükləri Mustafa Kamal Atatürk və İsmət İnönü olmuşdur.^[2][3] Ayrıca Yunus Əmrə, II Mehmed, Mehmet Akif Ərsoy və Cahit Arf kimi Türk böyüklərinin portretləri isə Türk lirəsının bəzi emissiyalarının arxa tərəfində təsvir olunmuşdur.

İlk lirə Sultan Əbdülməcid dövründə 5 yanvar 1843-də Osmanlı Lirəsi adıyla tədavülə buraxıldı. Kağız pulun tədavülündən əvvəl istifadə edilən bu Osmanlı qızıl puluna Sarı lirə deyilərdi. 2 iyun 1854-də dörddəbir lirə və 18 fevral 1855-də də 2,5-lik və beşibiryerdələrin tədavülünə başlandı.^[4]

Respublikanın elanından sonra 30 dekabr 1925 tarix və 701 saylı Mövcud sənəd-ı Nakdiyenin yenileriyle İstibdaline Dair Qanun qəbul edilərək ilk Türk banknotlarının tədavülünə qərar verilmişdir.^[5][6]

Respublika dövründəki ilk kağız pullar 1927-ci ildə Böyük Britaniyada, Tomas de la Rue şirkəti tərəfindən 88 min Britaniya qızılına çap edilmişdir. 1927-ci ildə Hərf İnqilabı hələ reallaşmadığı üçün pulların üzərində latın hərfləri yox idi. 1927-ci ildə nəşr edilən 1, 5 və 10 lirədən Atatürkün portreti filiqranda görünürdü. Digər pullarda isə Atatürk həm filiqranda həm də şəkil olaraq görünür. İlk pulların üzərində Osmanlı Türkcəsi və Fransız yazılar ilə dövrün Maliyyə naziri Mustafa Əbdülxaliq Rendanın imzası vardı. Pulların yenidən Latın hərfləriylə bazara çıxması böyük bir xərc olduğu üçün 1927-ci ildə nəşr olunan pullar 1928-dəki hərf inqilabından sonra da illərcə qüvvədə qalmışdır. 1937-ci ildə tədavülə çıxarılan Latın məktubu pulların hamısında Atatürk portretləri var idi.^[7][8]

1927-ci ilin sentyabrından 11 noyabr 1938-ci ilə qədər nəşr edilən kağız pulların üzərində Atatürkün portretləri olmuşdur. İsmət İnönü ilk dəfə prezident seçildiyində Londona xəbər verilərək nəşr edilməkdə olan pullardan Atatürkün portretləri çıxarılmış, yerinə İnönünün portretləri qoyulmuşdur. 1938-ci ildən 1951-ci ilə qədər pullarda İnönünün portretləri yer almışdır.^[9]

Respublikanın quruluşundan günümüzə qədər 9 emissiya qrupunda 24 fərqli dəyərdə, 126 tərtibli kağız pul dövriyyəyə çıxarılmışdır. İlk altı emissiya qrupundakı pulların hamısı ilə Yeddinci Emissiya qrupundakı pulların bir qismi müxtəlif tarixlərdə dövriyyədən qaldırılmış və 10 illik fasilədən sonra dəyərini itirmişdir.

TCMB tərəfindən, Türk lirasının etibarının möhkəmlənməsi və dünyada tanənmasının artırılması məqsədilə 8 sentyabr 2011 tarixində TL simvolu yarışması təşkil edilmiş, yarışma nəticəsində yeni simvol təyin olunaraq 1 mart 2012 tarixində baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğan tərəfindən təqdim olunmuşdur.^[10][11]

Tülay Lalənin dizaynı yeni simvol , yarım anker halındakı L hərfi içinə yerləşdirilmiş yuxarı doğru cüt xəttli kiçik T hərfindən ibarətdir. Cüt xətt şərq-qərb körpüsü və sabitliyi, anker isə yüksəlişi və etibarı təmsil edir.^[12][13]

• 
  Ölçülər və format
• 
  Türk Lirəsi simvolu^[14][15]

Həmin dövrün maliyyə naziri Əbdülxaliq Renda başçılıq etdiyi komissiya tərəfindən 1, 5, 10, 50, 100, 500 və 1.000 lirəlik əskinaslar müəyyənləşdirilmiş; Böyük Britaniya firması olan De La Rue tərəfindən filiqranlı kağızlara qabartma olaraq çap edilmişdir.

Bu emissiya qrupundakı əskinaslar 1928-ci ildəki hərf inqilabından əvvəl çap edildiyi üçün əsas mətnləri ərəb hərfləriylə, kupür dəyərləri isə fransız olaraq yazılmışdır.

Bu əskinaslar 5 dekabr 1927 tarixində dövriyyəyə çıxarılmışdır. Dövriyyədə olan mövcud sənəd-ı nakdiyeler isə, 4 dekabr 1927 tarixindən etibarən dövriyyədən çıxarılaraq 4 sentyabr 1928 tarixində dəyərlərini itiriblər.

Birinci emisiya (E1 seriyası) (1927)
Resim		Dəyəri	Ölçüləri	Əsas rəngi	Məlumat		Tarix
Ön tərəf	Arxa tərəf				Ön tərəf	Arxa tərəf	Tədavülə verliməsi	Tədavüldən çıxarılması
		1 Lirə	90 × 166 mm	Zeytuni yaşıl	Məclis Binası, Ankara qalası, kotanla cüt sürən bir kəndli	Köhnə Baş nazirlik Binası	5 dekabr 1927	25 aprel 1939
		5 Lirə	94 × 170 mm	Tünd mavi	Ankara qalası, Bozqurd ve Milli Məclis Binası	Ağ Körpü	5 dekabr 1927	15 oktyabr 1937
		10 Lirə	99 × 175 mm	Açıq bənövşəyi	Ankara qalası ve Bozqurd	Ankara qalasından mənzərə	5 dekabr 1927	16 may 1938
		50 Lirə	108 × 185 mm	Qəhvəyi və zeytuni yaşıl	Ortada bir motiv, sağda Atatürk portreti	Afyonqarahisar şəhərindən mənzərə	5 dekabr 1927	1 aprel 1938
		100 Lirə	112 × 189 mm	Zeytuni yaşıl	Atatürk portreti	Bir kənd rəsmi	5 dekabr 1927	1 mart 1938
		500 Lirə	120 × 194 mm	Qəhvəyi ve sarı	Solda Sivas Göymədrəsə, sağda Atatürk portreti	Sivas şəhrindən mənzərə	5 dekabr 1927	15 iyun 1939
		1.000 Lirə	124 × 201 mm	Tünd mavi	Atatürk portreti	Sakarya dəmiryolu xətti	5 dekabr 1927	15 iyun 1939
Mənbə: TCMB — Turkish Banknotes.info Arxivləşdirilib 2007-02-24 at the Wayback Machine

3 oktyabr 1931 tarixində Mərkəzi Bankı fəaliyyətə başlamış pul çap etmək səlahiyyəti bu quruluşa verilmişdir. Türkiyə Respublikası Mərkəzi Bankı qurulduqdan sonra, Hərf İnqilabından əvvəl nəşr olunan köhnə yazılı əskinaslar, yeni hərflər ilə nəşr edilmiş yeni əskinaslarla dəyişdirilmişdir.

Latin əlifbası ilə hazırlanmış yeni əskinaslar 9 fərqli dəyərdə və 11 tətibatdan ibarətdir. Əskinaslardan 50 qəpiklik olanı Almaniyada, digərləri isə Böyük Britaniyada hazırlanmışdır.

Türkiyə Respublikası Mərkəzi Bankı tərəfindən dövriyyəyə ilk çıxarılan pul olan 5 Türk lirəlik əskinası da ehtiva edən İkinci emisiya qrupu əskinaslar 1937–1944 illəri arasında tədavülə çıxarılmışdır.

İkinci emisiya qrupu içində həm Atatürk, həm də İnönü portretli əskinaslar olmuşdur. Bu emissiya qrupu içində Böyük Britaniyada çap olunan ancaq, II. Dünya müharibəsi əsnasında əskinasları Türkiyəyə gətirən gəminin Pire Limanında hücuma uğrayıb batması nəticəsində dənizə tökülən İnönü portretli 50 qəpiklik və 100 Türk lirəlik əskinaslar ilə yenə Böyük Britaniyada çap olunan ancaq, Londondakı bir hava hücumu əsnasında çap edildiyi mətbəə zərər görən 50 Türk lirəlik əskinaslar dövriyyəyə verilməmişdir.

İkinci emisiya (E2 serityası) (1937–1942)
Şəkil		Dəyəri	Ölçüləri	Əsas rəngi	Məlumat		Tarix
Ön tərəf	Arxa tərəf				Ön tərəf	Arxa tərəf	Tədavülə verilməsi	Tədavüldən çıxarılması
		50 Quruş	55 × 125 mm	Ön tərəf : Sarı ve açıq yaşıl Arxa tərəf : Yaşıl ve qəhvəyi	İsmət İnönünün portreti	Türkiye Respublikası Mərkəzi Bankı Keçmiş idarə mərkəzi	26 iyun 1944	1 avqust 1947
		1 Lirə	60 × 135 mm	Bənövşəyi		Boğaziçindən bir mənzərə	25 aprel 1942	1 avqust 1947
		2,5 Lirə	65 × 145 mm	Zeytuni yaşıl	Atatürk portreti	Ankara Zəfər Abidəsi	25 aprel 1939	15 iyul 1952
		5 Lirə	70 × 155 mm	Ön tərəf : Mavi Arxa tərəf : Yaşıl		Güvənlik Abidəsi	15 oktyabr 1937	10 noyabr 1952
		10 Lirə	75 × 165 mm	kirəmit rəngi		Ankara Qalasından bir mənzərə	16 may 1938	2 aprel 1952
		50 Lirə	80 × 175 mm	Əflatun		Ankara keçiləri	1 Nisan 1938	2 Haziran 1952
		100 Lira	85 × 185 mm	Koyu kahverengi		Çanakkale Boğazı'ndan bir görünüm	1 mart 1938	15 Ekim 1942
		500 Lira	90 × 195 mm	Zeytuni yeşil		Rumelihisarı'ndan bir görünüm	15 Haziran 1939	24 Nisan 1946
					İsmet İnönü'nün portresi		18 Kasım 1940	24 Nisan 1946
		1.000 Lira	95 × 205 mm	Arduvaz mavisi	Atatürk portresi	Güvenlik Anıtı	15 Haziran 1939	24 Nisan 1946
					İsmet İnönü'nün portresi		18 Kasım 1940	24 Nisan 1946
Kaynaklar: TCMB — Turkish Banknotes.info Arxivləşdirilib 2007-02-24 at the Wayback Machine

8. Tədavül əskinasları
Şəkil		Dəyəri	Ölçüsü	Əsas rəngi	Məlumat
Üz tərəfi	Arxa tərəfi				Üz tərəfi	Arxa tərəfi
		1 lirə	160 × 76 mm	Bordo və mavi	Mustafa Kamal Atatürk	Atatürk Barajı
		5 lirə	162 × 76 mm	Pastel sarı və qəhvəyi	Mustafa Kamal Atatürk	Anıtqəbir, Ankara
		10 lirə	162 × 76 mm	Qırmızı	Mustafa Kamal Atatürk Türk bayrağı silueti	Piri Rəisin xəritəsi
		20 lirə	162 × 76 mm	Yaşıl	Mustafa Kamal Atatürk	Efes xarabalıqları
		50 lirə	152 × 81 mm	Turuncu	Mustafa Kamal Atatürk	Kapadokya
		100 lirə	158 × 81 mm	Mavi	Mustafa Kamal Atatürk	İshaq Paşa Sarayı
Mənbə: TCMB Arxivləşdirilib 2010-07-23 at the Wayback Machine

9. Tədavül əskinasları
Şəkli		Dəyəri	Ölçüləri (mm)	Əsas rəng	Təsviri
Üz tərəfi	Arxa tərəfi				Üz tərəfi	Arxa tərəfi
		5	130×64	Bənövşəyi	Mustafa Kamal Atatürk	Ordinaryus Prof. Dr. Aydın Sayılı portreti, günəş sistemi, atom quruluşu, DNA və erkən yaşda mağara şəkilləri
		10	136×64	Qırmızı		Ordinaryus Prof. Dr. Cahit Arf portreti, "Arf Dəyişməsindən" dən alınmış bir hissə ilə yanaşı rəqəmsal sistemin aritmetik ardıcıllığı, abaküsü, rəqəmləri və kompüter texnologiyasını əks etdirən "ikili say sistemi"
		20	142×68	Yaşıl		Memar Kemaləddinin portreti "Qazi Universitetinin Rektorluq binası" nın kəmərin, dairəvi motivi və memarının üçölçülü strukturunu simvollaşdırmaq üçün "kub, külək, silindr" şəklində xətti bir iş sayəsində formalar
		50	148×68	Sarı		Fatma Aliyə Topuzun portreti, "hokka, tük qələm, kağız, kitab" və "gül" motivləri, qadın zərifliyinin simvolları
		100	154×72	Mavi		İtri portreti, "qeydlər, kudum və ud kimi alətlər" və Itri'nin Məvləvi şəxsiyyətinə uyğun olaraq "Məvləvi dervişi nə çəkdi" fiquru
		200	160×72	Açıq Bənövşəyi		Yunus Əmrənin portreti "Yunus Əmrənin möhtəşəm qəbiri, verdiyi dəlillərdə motif, sülh və qardaşlığı simvolu güvercin motivi, və" Sevelim, Sevilelim "siması, ən yaxşı fəlsəfəni vurğulayır

Yeni türk lirəsi və yeni qəpiklər 1 yanvar 2005-ci il tarixindən etibarən dövriyəyə buraxılmışdır.

• Banknotların müxtəlif hissələrinə toxunduqda hündürlük fərqini hiss etmək olur.
• Banknotun üst üzünün sağ tərəfindəki oval, müxtəlif vəziyyətlərdə baxıldıqda qızılı çalarlı sarıdan yaşıla dönür.
• Üzərində olan kəsintili gümüşü xətlər işığa tutulduğu zaman düz xətt şəklində görünür və üzərində "TCMB" hərfləri öz əksini tapır.
• Banknotlar gözlər səviyyəsində üfüqi istiqamətdə işığa tutulduqda sağ aşağı küncdə "TC" hərfləri görünür.
• Ön və arxa üzləri işığa tutulduqda ortada Atatürkün portretinin kiçik variantı meydana çıxır.
• Banknotlar işığa tutulduqda arxa üzündəki hissə ilə bir-birini tamamlayan TCMB emblemi yaranır.

• Banknotların müxtəlif hissələrini böyüdücü vasitəsilə oxumaq mümkündür.
• Ultrabənövşəyi işıq altında qırmızı və mavi rəngdə görünür.
• Ultrabənövşəyi işıq altında Atatürkün imzası görünür.
• Sol üst tərəfdə qara, sağ alt tərəfdə isə qırmızı rəngdə görünən seriya və sıra nömrələri ultrabənövşəyi şüalar altında parlayır və qara rəng yaşıla çevrilir.

Görmə qüsuru olan şəxslər müxtəlif dəyərdə olan pulları, müxtəlif ölçüdə olduğuna görə bir-birindən fyıra bilirlər. Gələcəkdə görmə qüsurlular üçün banknotlarda müxtəlif ayırma üsulları tətbiq olunacaq.

Türk lirəsi (türk. Türk lirası) — Türkiyə Cümhuriyyətinin pul vahidi. Daha kiçik ekvivalenti quruşdur. Bir türk lirəsi (TL) 100 quruşa (Kr) bərabərdir.