Türkiyədə din

Türkiyədə din — Türkiyə Respublikasının Konstitusiyasına əsasən Türkiyə dünyəvi dövlətdir. Bu səbəbdən də din və dövlət işləri ayrılmışdır. Konstitusiyaya görə dini və ya etnik bir siyasi partiyanın yaradılması qadağandır. Respublikanın ilk illərində dinin dövlətin nəzarəti xaricində aparılmaması və dövlət tərəfindən xüsusi orqanlar vasitəsilə nəzarət edilməsinə qərar verilmişdir. Bu qərara əsasən Diyanət İşləri Nazirliyi, 3 mart 1924-cü ildə Baş Nazirliyə bağlı bir təşkilat olaraq qurulmuşdur. Bu orqan fərdlərə dini xidmətlər göstərmək və məscidlər kimi müsəlman ibadət yerlərini idarə etməkdən məsul tutulmuşdur.

Mövzuya dair məqalələrin siyahısı Türkiyə mədəniyyəti Türk mədəniyyəti Tarix • Ədəbiyyat • Dillər • Təsviri incəsənət Memarlıq • Kinematoqrafiya • Televiziya • Mətbəx • Təhsil • Din • Musiqi • Bayramlar • Elm "Türkiyə" portalı b m r

Dini etiqad və inamsızlıq, dini qaydaları fərdi olaraq tətbiq etmə və ya etməmə azadlığı konstitusiya ilə qorunur. 1923-cü ildən əvvəl qüvvədə olan dini qanunlar tamamilə ləğv edildi. Osmanlı Dövlətində rəsmi mənsubiyyət elementi olan "Müsəlman" konsepsiyası 1923-cü ildən bəri istifadə edilməmişdir və bu mənsubluğu "Türk" konsepsiyası əvəz etmişdir.^[1] Qeyri-müsəlmanlar, ümumi əhalinin çox az bir hissəsini (0,2%-dən az) təşkil edir. Qeyri-müsəlmanların 30,524 nəfəri erməni qriqorian, 25,114 nəfəri yəhudi, 17.194 nəfəri suriyalı, 2270 nəfəri yunan pravoslav və 5628 nəfəri isə müxtəlif din və məzhəblərə etiqad edən insanlardan təşkil olunmuşdur. Türkiyədəki yunan pravoslavlarının böyük əksəriyyəti Lozanna müqaviləsi çərçivəsində Yunanıstana köçmüşdür. Qərbi Frakiyada yaşayan müsəlmanlar və İstanbulda yaşayan yunanlar əhali mübadiləsindən iştirak etməmişdir. Balkan yarımadası və Şimali Qafqazda yaşayan müsəlmanların böyük bir qismi, Serbiya və Çar Rusiyası ordusu tərəfindən Türkiyəyə sürgün edilmişdir. Bugünkü yunan əhalisinin təqribən yarısı Mərkəzi Asiyadan köç etmiş yunanlardan ibarətdir. Bu mühacirlərdən bəziləri qaraman adlanan yunan dilində danışa bilməyən, lakin yazıda yunan əlifbasından istifadə edən xristianlaşmış səlcuqlu türkləri olmuşdur.^[2][3]

Türkiyə Respublikası vətəndaşlarının əksəriyyəti müsəlmandır. Müsəlman vətəndaşların əksəriyyəti sünni məzhəbindəndir və sünnilərin əksəriyyəti hənəfidir. Türkiyədə sünni müsəlmanlarından sonra ən çox şiələr yayılmışdır. Türkiyədə şiələrə əsasən Sivas, Çorum, Tokat, Ərzincan, Malatya və Tunceli vilayətlərində rast gəlmək mümkündür. Bunlardan başqa Şafi və Cəfəri kimi digər məzhəblərə mənsub vətəndaşlar da var. Cəfəri müsəlmanlarının böyük bir hissəsi İğdırda yayılmışdır.^[4]

Türkiyədəki ümumi xristian əhalisi 320.000 nəfərdir. Həmçinin, Türkiyə əhalisinin 2%-ni ateistlər, 3%-ni aqnostiklər 1%-ni isə deistlər təşkil edir.^[5]

Əsas məqalə: Türkiyədə İslam

Pew Research təşkilatının 2012-ci ildə yayımladığı bir hesabata görə, Türkiyə əhalisinin yüzdə 98%-i müsəlmandır.^[6] 2016-cı il tarixli Ipsos hesabatına görə isə müsəlmanlar Türkiyə əhalisinin 82%-ni təşkil edir. Müsəlmanların 70%-i sünni olduğu halda, 20%-i şiələrdən ibarətdir.^[7] Cəfərilər kimi tanınan müsəlmanlar isə 3% təşkil edir. İslam dininə etiqad edənlərin 90%-ni sünni məzhəbinin nümayəndələri təşkil edir. Sünnə sözü ərəbcədən tərcümədə "yol" anlamına gəlir. Sünnilər bu adla Məhəmməd Peyğəmbərin yoluna sadiq olduqlarını bildirirlər. Sünniliyin 2 etiqadi, 4 fiqh məzhəbi vardır. Əşariyyə, Maturdiyyə etiqadi, Hənəfi, Maliki, Şafii, Hənbəli isə fiqhi məzhəbləridir.^[8][9][10]

İslam dinində əqidə. Şiə məzhəbi və ya Şiə təriqəti kimi də adlandırılır. İslamın sünnilikdən sonra ikinci ən böyük zümrəsi (məzhəblər, firqələr toplusu).^[11] Dünya müsəlmanlarının təxminən 10–20%-i məhz şiədir. Bu əqidənin nümayəndələrinə şiə deyirlər. Türkiyədə İstanbul, Ankara kimi böyük şəhərlər xaricində, Adana, Bursa, Antalya, Aydın, Ərzincan, Sivas, Malatya, Tunceli vilayətlərində şiə əhali sıxlığı böyükdür.^[12][13] 460 şiə kəndi ilə Sivas, Türkiyə nisbətində ən çox şiəyə ev sahibliyi edən vilayətdir.^[9][14] Anadolu şiəliyi, oğuz sülaləsindən olan Tokat şiələri, türkmənlər sülaləsindən olan Sivas şiələri, türkmanlar sülaləsindən olan Ərzurum şiələri, Əlbistan mənşəli Maraş şiələri və Bismil mənşəli Diyarbakır şiələri olmaq üzərə ümumilikdə 5 hissəyə bölünür.^[15] Tokat şiələri Tokatın Zilə və Almus, Tuncelinin Ovacıq və Nazımiyyə ilçələrində, Sivas şiələri Sivasın Zara və İmranlı, Tuncelinin isə Pülümür və Mazgirt ilçələrində, Ərzurum şiələri Ərzurumun Tekman, Xınıs, Aşkale və Çat ilçələrində, Maraş şiələri Pazarcık və Əlbistan ilçələri başda olmaqla Qəhrəmanmaraşın böyük bir hissəsində, Diyarbakır şiələri isə Diyarbakırın Bismil və Çinar ilçələrində geniş yayılmışdır.^[16]

Diyanət İşləri Nazirliyinin verdiyi hesabata əsasən Türkiyədə ibadət üçün açıq olan 88 min 681 məscid var. İstanbul 3446 məscid ilə birinci, Konya 3204 məscid ilə ikinci, Ankara 3102 məscid ilə üçüncü, Samsun 2724 məscid ilə dördüncü, Kastamonu isə 2617 məscid ilə beşinci yerdədir. Kastamonu adambaşına düşən məscid sayında zirvədə yer almışdır.^[17] 372 min əhalisi olan Kastamonuda 2617 məscid var və ölkədəki adambaşına düşən məscid sayına görə birinci yerdədir.^[18] Türkiyədə adambaşına düşən məscid sayında liderlik edən şəhərlər arasında Sinop, Bartın olduqca diqqət çəkmişdir.^[19] İstanbul, məscidlərin ümumi sayına görə birinci sırada olsa da, əhalinin sayı artdıqca adambaşına düşən məscidlərin sayı ölkə ortalamasının altında qaldı. İstanbul ilə birlikdə İzmirdə də 1902 məscid ibadətə açıq olsa da, əhali çoxluğu səbəbindən, ortalamanın altında qalmışdır.^[20][21][22]

Əsas məqalə: Türkiyədə xristianlıq

1914-cü ildə Türkiyədə xristianların əhalinin 20%-ni, 1927-ci ildə 5,5%-ni, bu gün isə 0,2% təşkil etmişdir.^[23] Bunun səbəbi, II Dünya müharibəsi dövründə assuriyalıların və ermənilərin məcburi köçü və bu xalqlara qarşı edilən irqçilik, Yunanıstan ilə Türkiyə arasında əhali mübadiləsi və ölkənin demoqrafik quruluşundakı xristianlar arasında köç, dəyişikliklərə səbəb olan əhəmiyyətli hadisələrdəndir.^[24][25]

Bu gün Türkiyə əhalisinin 0,2%-ni təşkil edən xristianların 80.000 Şərqi pravoslav, 35.000 Roma-Katolik provoslav, 18.000 Antioxiya pravoslav, 5.000 Yunan provaslav, 8000 protestant və 160.000 nəfəri fərqli xristan təriqətlərinə etiqad edir.^{[26][27][28][29]} Bununla yanaşı, Konstantinopol provaslav və ya Süryani pravoslavlarından ibarət kiçik bir qrup da mövcuddur.^[30] Çox vaxt etnik Yunanlarla qarışırlar.^[31] Bəzilərinin əslində yunan mənşəli olmasına baxmayaraq, bu əhali arasında heç vaxt İslamı qəbul etməyən etnik türklər də var.^[32][33] Həmçinin, İstanbul, IV əsrdən bəri Şərqi pravoslav kilsəsinin mərkəzi olmuşdur.^[34][35][36]

CHP İstanbul Millət vəkili Mustafa Səzginin apardığı hesabatlara və verdiyi məlumatlara əsasən Türkiyədə ümumilikdə 1388 vahid qeydiyyatdan keçmiş kilsənin olduğu bildirildi.^[37] 158 kilsə ilə İstanbul, 69 kilsə ilə Mardin və 57 kilsə ilə Aksaray ən çox kilsə olan vilayət olaraq görülmüşdür. Adanada bu rəqəm 52, İzmirdə 43, Kayseridə 41, Muğlada 39, Bitlisdə 36, Mersində 35, Bursada 34, Trabzonda 31, Girəsunda 30, Yozqatda 9, Zonquldakda 5, Təkirdağda 4 olmuşdur.^[38][39][40]

Əsas məqalə: Türkiyədə iudaizm

Türkiyədəki yəhudilərin tarixi təxminən 2400 ili əhatə edir.^[41] Türkiyə yəhudiləri, Türkiyədə yaşayan başlıca qeyri-müsəlman cəmiyyətlərdən biridir. İspaniya və Portuqaliyadan sürgün edilmiş bir çox səfərad yəhudisi, XV əsrin sonlarına doğru Osmanlı İmperiyasında məskunlaşmışdır.^[42] XX əsrdə İsrail Dövlətinin qurulması səbəbiylə yəhudilərin köçü baş tutsa da, kiçik bir yəhudi icması bu gün də başda İstanbul və İzmir olmaqla Türkiyədə yaşayır.^[43]

Türkiyə Respublikası qurulduğu dövrdə yəhudilərin İsrailə köç etməsi elə də yayğın deyildi.^[44] Lakin daha sonradan yəhudilərə qarşı düşmənçilik əlaməti olaraq görülən hadisələrlə bağlı olaraq köç artmağa başladı.^[45][46][47] Bu hadisələrin başında ayrı-seçkilik dayanırdı. 1934-cü ildəki Frakiya şiddəti yəhudilərin Fələstinə köçünü sürətləndirdi.^[48] Təxminlərə görə 1935-ci illərdə 1445 yəhudi Türkiyədən Fələstinə köç etmişdir. Bununla yanaşı, qeyri-müsəlmanlardan toplanılan sərvət vergisi, 1943–1944-cü illər arasında 4000 yəhudinin Fələstinə köç etməsinə səbəb olmuşdur.^[49][50] 1948-ci ildə İsrail Respublikasının qurulması ilə əlaqədər olaraq Türkiyədən yəhudilərin köçü olduqca sürətlənmişdir.^[51] Bu köçlər digər məcburi köçlərdən fərqli idi, çünki yəhudilər öz istəkləri ilə İsrailə köçdülər.^[52][53][54] 1951-ci ildən sonra Türkiyədən köç xeyli azalsa da, bu gün belə bu köç tamamilə bitmiş vəziyyətdə deyil.^[55][56] 1950-ci illərin ortalarında İsrailə köç edənlərin 10%-i Türkiyəyə qayıtdı. Bu insanlar eyni zamanda İsrail–Türkiyə münasibətlərinin güclənməsində mühüm rol oynamışdır.^{[57][58][59][60]}

Yerusəlim Yəhudi Universitetinin hesabatına əsasən, Türkiyədə təxminən 15.000 yəhudi yaşayır.^[61] 2010-cu il Dünya Yəhudi Konqresinin məlumatlarına görə isə Türkiyədə təxminən 23.000 yəhudi yaşayırdı.^[62][63] Təxminən 2500 yəhudi İzmir, Adana, Ankara, Bursa, Çanaqqala, İskəndərun və Kırıkkaledə yaşasa da, yəhudilərin 95%-i İstanbulda yaşayır. Türkiyədə ümumilikdə 38 sinaqoq ibadətə açıqdır.^[64][65]

Türkiyədə dinsizlik ölkədə azlıq təşkil edir.^[66] Türkiyədəki bir araşdırma təşkilatının hesabatına görə ölkə əhalisinin 95%-i bir Tanrıya inanır, 75%-i isə dini inanclara sahibdir. Türkiyədəki dinsiz insanların rəsmi siyahıyaalmasında ateist və ya aqnostik dəqiq sayını təyin etmək olduqca çətin olmuşdur.^[67][68][69] Lakin, 2012-ci ildə həyata keçirilən bir anketdə, ateistlərin Türkiyə əhalisinin 2%-ni əmələ gətirdiyi qənaətinə gəlinmişdir.^[70] Fransız şirkəti tərəfindən həyata keçirilən digər bir anketdə isə Türkiyə əhalisinin 7%-nin ateist, 3%-nin isə aqnostik olduğu hesabat edilmişdir. 2015-ci il KONDA siyahıyaalma araşdırmalarına görə Türkiyə əhalisinin sadəcə 2,9%-i ateistlərdən ibarət olmuşdur.^[71][72][73]

2013-cü ildə aparılan anketlərlə birlikdə 4,5 milyon insanın dinsiz olduğu açıqlanmışdır.^[74] 2015-ci ildə eyni qurumlar tərəfindən aparılan anketlərdə bu rəqəmin 5,5 milyon insana çatdığı və bu insanlar arasındakı Türkiyə vətəndaşlarının təxminən 9,4%-nin dini olmadığı qənaətinə gəlinmişdir. Türkiyədəki ateistlər arasında aparılan araşdırmalar zamanı dinsizlərin 85%-nin 35 yaş altında olduğu görüldü.^[75][76] Həmçinin, Orta Şərq və Qafqazdakı ilk rəsmi ateist təşkilatı olan Ateizm Dərnəyi 2014-cü ildə Türkiyədə qurulmuşdur.^[77][78]

Türkiyə Konstitusiyasının 24-cü maddəsinə görə Türkiyə dünyəvi bir ölkədir. Türkiyədəki dünyəvilik, Mustafa Kamal Atatürkün prinsiplərinə əsaslanır.^[79] Türk hökuməti, müsəlmanlara və digər dini qruplara, dini idarələrdə və dövlət idarələrində, o cümlədən universitet və məktəblərdə dini ifadələrində bəzi məhdudiyyətlər qoyulmuş, lakin zamanla bu məhdudiyyətlər, xüsusilə müsəlmanlar üçün qaldırılmağa başlamışdır.^[80][81][82]

• KONDA hesabatları
• Avropa Komissiyası hesabatları
• Statista hesabatları