I
сущ.
1. анархизм (общественно-политическое течение, в основе которого лежит отрицание всякой государственной власти)
2. анархия, беспорядок
II
прил. анархический. Anarxizm cərəyanı анархическое течение
Anarxizm
Anarxizm (q.yun. αναρχω – hakimiyyətsizlik) könüllü qurumlara əsaslanan özünü idarə edən cəmiyyətləri müdafiə edən siyasi fəlsəfədir. Bunlar əsasən dövlətsiz cəmiyyətlər olaraq təsvir olunur, lakin bəzi müəlliflərə görə bu qurumlar iyerarxiya olmayan azad birliklərdir. Anarxizm dövlətin arzu olunmaz, lazımsız və zərərli olduğu düşüncəsini əsas götürür. Anarxizm əsas xüsusiyyətlərini özünü dövlətə münasibətdə göstərir. Bu cərəyana özlərini aid edən insanlar üçün dövlət şər mənbəyidir (zülm, müharibələr, repressiyalar, sosial parazitizm) və sosial münasibətlərin radikal şəkildə mükəmməlləşdirilməsinin yolu dövlətin dağıdılmasından və ləğvindən keçir. Anarxistlər siyasi mübarizə vasitəsi olan partiya, təşkilatlar və s. qurumlara neqativ münasibət bəsləyirlər. Anarxistlər "birbaşa təsir" taktikasına, yəni vətəndaşların dövlət hakimiyyətinə qarşı yönəlmiş birbaşa kütləvi aksiyalarına, həmçinin "ölümlə təbliğat"a – terrorçuluğa çox ciddi əhəmiyyət verirlər. İndividualist anarxizmə görə, anarxizm siyasi mübarizə səviyyəsinə yüksəlmiş fərdi qiyamdır.
Azərbaycanda anarxizm
Azərbaycanda anarxizm — Azərbaycanda anarxist icmasına verilən ad. Anarxizm Azərbaycanda olduqca kiçik bir siyasi hərəkatdır.
== Tarixi ==
Azərbaycanda anarxizm ilk dəfə 1904-cü ildə Bakının şəhərətrafı ərazilərində meydana gəlmişdir. Hərəkatın ən aktiv dövrü 1906–1907-ci illərə təsaadüf edir. Bu dövrdə Azərbaycandakı anaxist təşkilatların sayı 40-a yüksəlmişdir. Buna baxmayaraq, yerli səlahiyyətlilərin verdiyi məlumatlara görə, bu təşkilatların üzvlərinin sayı az idi.
Anarxist təşkilatlar tədricən tərəfkeşlərinin çoxunu itirdilər. Buna səbəb onların sistemə qarşı apardıqları mübazirənin qəddarca olması idi. Bu təşkilatlar sui-qəsdlər və partlayışlar təşkil edirdilər. 1908-ci ilin mart ayında "Qırmızı yüzlər" təşkilatının 50 üzvü həbs edilmiş və Sibirə sürgün edilmişdir.
Ekspropriativ anarxizm
Ekspropriativ anarxizm (isp. anarquismo expropiador) — Argentina və İspaniyada bəzi anarxist qrupları tərəfindən həyata keçirilən və oğurluq, soyğunçuluq, fırıldaqçılıq və valyuta saxtakarlığını ehtiva edən təcrübəyə verilən addır. Həyata keçirilən quldurluqlar "burjuaziyaya qarşı zəbt" adlanırdı. Bu hərəkat 1920–1935-ci illər arasında zirvəyə çatdı və onun ən məşhur praktikantları arasında Buenaventura Durruti, Fransisko Askaso, Severino Di Ciovanni, Miquel Arkangel Roşinya və Lusio Urtubia var idi. Fransız qeyri-leqalizmindən onunla fərqlənirdi ki, o, həyat tərzi kimi deyil, inqilabi fəaliyyətləri maliyyələşdirmək, anarxist təbliğatını dəstəkləmək və anarxist məhbusların azad edilməsini təmin etmək kimi siyasi məqsədlərə nail olmaq məqsədi daşıyırdı.
== Nümunələr ==
Miquel Arkangel Roşinya və Andres Vazkez Paredes Argentinada olarkən Buenaventura Durruti və Los Solidarios ilə əməkdaşlıq etmişdilər; lakin sonra onlar Sakko və Vanzettinin edamına cavab olaraq Birləşmiş Ştatların maraqlarına qarşı bir sıra bombalı hücumlar təşkil etdilər. Bu kampaniyada məşhur italyan qulduru Severino Di Ciovanni də iştirak etdi. Onlar Antonio Moretti və Visente Moretti ilə birlikdə 1927-ci ilin oktyabrında Buenos-Ayresdəki Rouson xəstəxanasına qarət təşkil etdilər və 141.000 peso məbləğində pul ələ keçirdilər. Tarixçi Osvaldo Bayerin sözlərinə görə, Roşinya bu pulu Argentina valyutasının saxtalaşdırılmasını maliyyələşdirmək üçün istifadə etdi.
Moretti qardaşları və Durruti tərəfindən məsləhət görülən üç katalon qarətçi Montevideoda Kambio Messinanı soymağa qərar verdi.
Ekzistensial anarxizm
Ekzistensial anarxizm — Bəzi müşahidəçilər hesab edir ki, ekzistensializm anarxizmin fəlsəfi bazasını təşkil edən ən bir ünsürdür. Anarxist tarixçi Peter Marshall (1946 —) iddia edir ki, "ekzistensialistlərin fərdi, azad seçim və mənəvi məsuliyyətə vurğu etməsi ilə anarxizmin əsas prinsipləri arasında sıx əlaqə var".
Eqoist anarxizm
Anarxo-eqoizm fərdi anarxizmin təsirli formasıdır. Fərdiyyətçi anarxizmin ən qədim tanınmış müdafiəçilərindən biri olan Maks Ştirnerin 1844-cü ildə yazdığı Uniqueness and Property" əsəri anarxo-eqoist fəlsəfəsinin əsas mətnidir. Onun fikrincə, Allahı, dövləti, əxlaqi qaydaları və cəmiyyəti nəzərə almadan istədiyi kimi hərəkət edən şəxsin cəmiyyət üzvləri qarşısında heç bir məsuliyyəti yoxdur. Ştirnerə görə hüquqlar insan şüurunda qorxudur və cəmiyyət deyə bir şey əslində mövcud deyil; "Fərdlər onun reallığıdır." O, mülkiyyəti hüquqlara deyil, gücə və gücə malik olan varlıqlar kimi görür. Stirner eqoistlərin birliyini insanları bir araya gətirəcək bir təşkilat modeli olaraq görür.
Fəlsəfi anarxizm
Fəlsəfi anarxizm — anarxizmdə intellektual tənqidə, xüsusən də siyasi hakimiyyətin və hökumətlərin legitimliyinə diqqət yetirən bir düşüncə məktəbi. Amerikalı anarxist və sosialist Benjamin Taker dinc təkamül anarxizmini inqilabi törəmələrdən ayırmaq üçün fəlsəfi anarxizm terminindən istifadə edirdi. Fəlsəfi anarxizm mütləq hər hansı bir hərəkət və ya hakimiyyətin ləğvi istəyini nəzərdə tutmasa da, fəlsəfi anarxistlər hər hansı bir hakimiyyətə tabe olmaq üçün heç bir öhdəlik və ya vəzifəyə inanmırlar və eyni zamanda dövlətin və ya hər hansı bir şəxsin əmr vermək hüququna malik olduğuna təkzib edirlər. Fəlsəfi anarxizm konkret olaraq fərdiyyətçi anarxizmin tərkib hissəsidir.
Tədqiqatçı Maykl Friden fərdiyyətçi anarxizmin dörd geniş növünü müəyyən etmişdir. Birinci növ, başqalarına yaxşılıq etməyi nəzərdə tutan "proqressiv rasionalizm" ilə özünüidarəni müdafiə edən Uilyam Qodvin ilə əlaqəlidir. İkinci növ, ən çox Maks Stirnerlə əlaqəli eqoizmdir. Üçüncü növə Herbert Spenserin ilkin proqnozlarında və onun bəzi davamçılarının, məsələn, Uordsvort Donistorp kimi, "dövlətin sosial təkamülün mənbəyində artıqlıq olduğunu" proqnozlaşdırdığı düşüncələrində rast gəlinir. Dördüncü növ eqoizmin zəifləmiş formasını özündə ehtiva edir və sosial əməkdaşlığı bazarın müdafiəçisi kimi izah edir, amerikalı individualist anarxist Benjamin Taker və ekoloq anarxist Henri Devid Toro kimi davamçıları vardır.
== Ümumi baxış ==
=== Növləri ===
Uilyam Qodvin tərəfindən yaradılmış fəlsəfi anarxizm fərdlərdən öz mühakimələrinə uyğun hərəkət etmələrini və hər bir fərdə eyni azadlığı vermələrini tələb edir.
Fərdiyyətçi anarxizm
Fərdiyyətçi anarxizm — fərdi şüur və fərdi marağa heç bir kollektiv orqan və ya dövlət orqanı tərəfindən əngəl törədilməməli olduğunu müdafiə edən anarxizm modeli.
Fərdi anarxizm, sosialist, kollektivist və kommunalist hərəkatların ümumi mülkiyyət ideyasına qarşı mülkiyyətin fərdlərin əlində olmasını müdafiə edir. Qodvin xeyriyyəçilik ideyasını müdafiə edərkən hər bir fərdin öz əməyi və əmlakı üzərində fərdi söz sahibi olmaq hüququnu da ifadə edirdi və zamanla hökumətin kiçilməsinə səbəb olacaq mütərəqqi rasionalizmə inanırdı ki, bu da son nəticədə dövlətin ləğvinə səbəb olmalı idi.
Bu fəlsəfənin tanınmış adlarından biri olan Maks Stirner həm də ilk fərdiyyətçi anarxistdir. Ştirnerin fəlsəfəsi fərdiyyətçi anarxizmin eqoist formasıdır; Onun fikrincə, Allahı, dövləti, əxlaqi qaydaları və cəmiyyəti nəzərə almadan istədiyi kimi hərəkət edən şəxsin cəmiyyət üzvləri qarşısında heç bir məsuliyyəti yoxdur. Ştirnerə görə hüquqlar insan şüurunda qorxudur və cəmiyyət deyə bir şey yoxdur; "Fərdlər onun reallığıdır." O, mülkiyyəti hüquqlara deyil, gücə malik olan varlıqlar kimi görür. Stirner, mərhəmətsizliyə hörmət ediləcəyi eqoistlərin birliyini insanları bir araya gətirəcək bir təşkilat modeli olaraq görür.
Boston anarxistləri fərdiyyətçi anarxizmin fərqli, daha az radikal formasını müdafiə edirdilər. Onlar azad bazarları və xüsusi mülkiyyəti dəstəkləyirdilər. Onlar azadlığın və mülkiyyətin qorunmasının şəxsi müqavilələrlə təmin edilməsinin tərəfdarı idilər.
Sintez anarxizm
Sintez anarxizmi, sintezçi anarxizm və ya sintez federasiyaları öz iştirakçılarında müxtəliflik axtaran və anarxizm prinsipləri altında müxtəlif təmayüllü anarxistlərə qoşulmağa çalışan anarxist təşkilatın formasıdır. 1920-ci illərdə bu forma özünün əsas tərəfdarları kimi üç əsas tendensiyanın anarxistləri olan anarxo-kommunistlər, individualist anarxizm və anarxo-sindikalizm tərəfindən formalaşdırıldı. Beynəlxalq Anarxist Federasiyalar ətrafında qruplaşdırılmış anarxist federasiyaların əsas prinsipidir.
"Sifətsiz anarxizm " ifadəsinin yaradıcıları Kuba əsilli Fernando Tarrida del Marmol və Rikardo Melladır . 1880-ci illərdə mutualist, fərdiyyətçi və kommunist anarxistlər arasında gedən gərgin mübahisələr onu narahat edirdi. Onların "sifətsiz anarxizm" ifadəsini işlətmələri anarxist meyllər arasında daha çox tolerantlıq nümayiş etdirmək və anarxistlərin nəzəri cəhətdən belə heç kimə qərəzli iqtisadi plan tətbiq etməməli olduqlarını aydınlaşdırmaq cəhdi idi. Sifətləri olmayan anarxistlər ya müəyyən anarxist iqtisadi modelləri səhv olaraq rədd etməyə, ya da bir-birlərini nəzarətdə saxlaya bilmələri üçün onların hamısını məhdud dərəcədə əhatə etmək üçün plüralist mövqe tutmağa meyil edirdilər. Bu anarxistlər üçün iqtisadi seçimlər bütün məcburi hakimiyyətin aradan qaldırılması üçün "ikinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir" və azad təcrübə azad cəmiyyətin yeganə qaydasıdır. Bu münaqişə tezliklə İspaniyanın hüdudlarından kənarda yayıldı və müzakirələr Parisdəki La Revolte jurnalının səhifələrində öz yerini tapdı. Bu, bir çox anarxistləri Erriko Malatestanın "sadəcə fərziyyələr üzərində çəkişmələr aparmaq bizim üçün doğru deyil" arqumenti ilə razılaşmağa sövq etdi.
Üsyançı anarxizm
Üsyançı anarxizm və ya qiyamçılıq — hədəfləri inqilabi zorakılıq, silahlı mübarizə, hərəkət və təbliğat yolu ilə dövlətin təxribatçı tənqidini irəli sürməkdir. Üsyançı anarxizm həm fərdiyyətçi, həm də daha az dərəcədə sosial anarxizmdən təsirlənir. Bununla belə, Müasir qiyamçı anarxistlərin əksəriyyəti fərdiyyətçi, Eqoizm və ya inqilabdan çox qeyri-qanunilikdən üsyana və akselerasiyaçılığa qədər post-sol anarxist inanclar toplusu ilə əlaqələndirilir.