AYSOR

Aysor soyqırımı, Aysor qırğınları və ya — aysorlar arasında adətən Səyfo (arami. ܣܝܦܐ, süry. ܩܛܠܥܡܐ ܣܘܪܝܝܐ və ya süry. ܣܝܦܐ) — Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Anadoluda yaşayan aysorların sistematik şəkildə məhv edilməsi. Türkiyə Respublikası hadisələri sadəcə aysor-türk qarşıdurması kimi dəyərləndirməkdə və dövlət göstərişinin olmadığını irəli sürsə də bu gün dünyanın bəzi ölkələri soyqırımın varlığı qəbul ediblər.

Aysor vətəni və ya Assuriya (klass. süry. ܐܬܘܪ və ya klass. süry. ܒܝܬ ܢܗܪ̈ܝܢ) — aborigen aysor xalqının sivilizasiyasının inkişaf etdiyi və Yuxarı Mesopotamiyada yerləşən vətəni. Aysorların vətənini təşkil edən ərazi, Mesopotamiyanın qalan hissəsi kimi, hazırda indiki İraq, Türkiyə, İran və Suriya arasında bölünür. İranda yerləşən Urmu düzü Mesopotamiya regionundan kənarda aysor vətəninin yeganə hissəsini təşkil edir. İrandakı aysorların əksəriyyəti hazırda paytaxt Tehranda yaşayır. Aysorlar Şimali Mesopotamiyanın şərq sərhədindəki Aşşur şəhərində müstəqil sivilizasiyanı inkişaf etdirmiş akkadlılar və şumerlərin nəslindən olan aborigen mesopotamiyalılardır. Aysorların vətənini əhatə edən ərazi mərkəzdən Dəclə çayı ilə bölünürdü.

Aysor üsyanı (türk. Nasturi Ayaklanması) — 1924-cü ildə aysorların Hakkaridə Türkiyə hökumətinə qarşı qaldırdığı üsyan. 1924-cü ilin iyulunda başladı və elə həmin il sentyabrın 28-də başa çatmışdır. Bu, yeni yaranmış Türkiyə Cümhuriyyətində ilk üsyan idi. Üsyan başa çatdıqdan sonra 8000 assuriyalı İraqa sürgün edilmişdir. 3–4 sentyabr 1924-cü ildə aysor icmasının növbəti uğursuz üsyanı baş vermişdi. == Döyüş == Məlik İsmayıla xəbər göndərilən bir elçi Türkiyə ordusu və onların kürd müttəfiqlərinin Hakkari və Lev regionlarını işğal etdikləri üçün onları məhv etmək üçün gözlədiklərini söyləmişdir. Bir neçə aysor kəşfiyyatçı İstanbula gedib elçinin dediklərini təsdiqləmiş, Türkiyə və kürdlərin böyük qoşunlarını görmüşdülər. Səhər tezdən döyüşlər başlamış və Türkiyə qüvvələri aysorları top və pulemyotlardan tutmuşdular. Aysorlar xeyli sayda və silahsız idilər, Britaniyanın tək atəşli tüfənglərdən istifadə edirdilər.

Aysor Demokratik Partiyası (klass. süry. ܓܒܐ ܐܬܘܪܝܐ ܕܝܡܘܩܪܛܝܐ, ərəb. الحزب الآشوري الديمقراطي‎) — Suriyada fəal olan, ənənəvi olaraq Xabur vadisinin aysorlarının maraqlarını təmsil edən siyasi partiya. Suriyada demokratiyanın sülh yolu ilə həyata keçirilməsini hədəfləməsinə baxmayaraq, partiya 1990-cı illərdən bəri ümumiyyətlə BƏƏS hökumətinin tərəfində olmuş və onunla əməkdaşlıq etmişdir. Suriyada vətəndaş müharibəsi zamanı Aysor Demokratik Partiyası Xabur Mühafizəçiləri və Natturə ilə sıx əlaqədə olmuşdur. == İdeologiyası == Aysor Demokratik Partiyası rəsmi olaraq tərəfkeşliyi rədd edir və Suriyada demokratiyanın sülh yolu ilə həyata keçirilməsini dəstəkləyir. İdeoloji cəhətdən sosial-demokratdır. Buna baxmayaraq, partiya 1990-cı illərdən bəri ümumiyyətlə BƏƏS hökumətinin tərəfində olmuş, onunla əməkdaşlıq edib və vətəndaş müharibəsində hökumətyönlü milisləri dəstəkləmişdir. == Mənbə == === İstinadlar === === Ədəbiyyat === Hourani, Rashid; Hanna, Asaad.

Aysor Sosialist Partiyası (süry. Gaba Shawtapaya Atouraya) və ya Zaqafqaziya Aysor Sosialist Partiyası — əsasən assuriyalılardan ibarət siyasi partiya. == Tarixi == 1917-ci ilin fevralında Rusiyada Fevral inqilabının başlanmasından sonra Firidun Aturaya, Rabi Bencamin Bet Arsanis və Baba Bet Fərhad tərəfindən Urmiya şəhərində təsis edilmişdir. Həmin ilin aprelində Urmiya, Mosul, Tur-Abdin, Nisibin və Cəzirə ərazilərində özünüidarənin təşkilinə çağıran Aturaya tərəfindən "Birləşmiş Azad Assuriyanın Urmiya Bəyannaməsi" nəşr olunmuşdur. 2002-ci ildə "İraqın şimalında bir sıra fəhlələrin birləşməsi" nəticəsində yenidən fəaliyyətə başlamış, partiyanın saytında onun siyasi istiqaməti və əsas niyyətinin dəqiq tərifi yer almışdır: "ASP sosialist partiyasıdır və demokratik oriyentasiyası vardır, məqsədi tamamilə aysorların üçün nəzərdə tutulmuş müstəqil Aysor Xalq Respublikası yaratmaqdır".

On üç aysor ata (gürc. ასურელი მამები) — VI əsrin ortalarında Suriyadan Gürcüstana gələn pravoslav kilsəsinin müqəddəsləri, gürcü monastırlığının baniləri. Müqəddəs ənənəyə görə, onlar Simeon Stolpnikin tələbələri idilər. Zedazenili İoann və onun 12 şagirdi Kartliyə gələrək Zedazeni dağında məskunlaşmışdır. Onlar sonralar ölkənin müxtəlif regionlarına getmiş və ilk monastırların qurucuları olmuşdular. Kartliyə gəldikləri zaman aysor atalar xalq tərəfindən, şəxsən çar VI Farsman və katolikos-arxiyepiskop Yevlavi tərəfindən qarşılanmışdır. Müqəddəslərin həyatları haqqında ətraflı rəvayətlər indiki dövrə qədər qorunub-saxlanılmışdır. (gürc.) Памятники древнегрузинской агиографической литературы. — Кн. 3 / Под руководством и редакцией И. В. Абуладзе.

İraqda aysor muxtariyyəti təklifləri — XX əsrin əvvəllərindən İraqın şimalında süryanidilli müasir aysorlar üçün muxtar ərazi və ya müstəqil dövlətin yaradılması üçün irəli sürülən bir sıra təkliflər. == Tarixi təkliflər == Birləşmiş Azad Assuriyanın Urmiya Bəyannaməsi, 1917. Millətlər Liqası aysorlar üçün məskunlaşma təklifi, 1935. Birləşmiş Millətlər Aysor Milli Petisiyası, 1945. Bet-Nəhrin Demokratik Partiyası Assuriya muxtariyyəti iddiası.

Aysorgöl, Gölaysor — İrəvan quberniyasının İrəvan qəzasında kənd adı Göl Aysor və Türk gölü də adlanmışdır. Əvvəlcə əhalisi Azərbaycan türklərindən ibarət olan kəndə XIX əsrin I yarısında aysorlar da gəlmişlər. 1918-ci ildə daşnaklar tərəfindən kəndin azərbaycanlı əhalisi qovulmuş və ermənilər yerləşdirilmişdir.

Aysorlar, asorular, assuriyalılar – Yaxın Şərqdə xalq. Əsasən İraq və Suriya ərazisində yaşayırlar. Dünyada assuriyalıların sayı təqribən 503 min (2010) nəfərdir. Assuriyalılar yaxın etnik qruplarla birlikdə aramiləri əmələ gətirirlər ki, onların da cəmi saylarının 959 min - 3.3 milyon nəfər olduğu ehtimal olunur və asoru dilində danışırlar. Azərbaycanda yaşayan etnik qruplardan biri də assuriyalılardir. Qədim kökləri İran və Türkiyə ərazisində məskunlaşmış assuriyalılarla bağlıdır. Hal-hazırda Azərbaycanın Zaqatala zonasında etnik qrup kimi məskunlaşıblar. Azərbaycanda assiriyalılar kimi tanınırlar. Kökləri beş min il öncəyə dayanan aysorlar qədim mədəniyyətə malikdirlər. Mesopotamiyadan dünyaya yayılan bu xalqın nümayəndələri dağınıq şəkildə bir çox ölkələrdə yaşayırlar.

Gürcüstan aysorları — 2014-cü il əhalinin siyahıya alınmasına görə Gürcüstanda 2377 nəfər aysor yaşayır (1989-cu ildə - 6206 nəfər). Gürcüstan torpağına ayaq basmış ilk aysorlar Müqəddəs Yəhya Zedaznlı və 6-cı əsrdə Suriyadan gəlmiş 12 şagirdi hesab olunur. Onlar Gürcüstan monastırlığının qurucuları olmuş, gürcü mədəniyyətində və mənəviyyatında görkəmli rol oynamışlar. XVIII əsrin ikinci yarısında Kartli-Kaxeti çarı II İraklinin rəhbərliyi altında, Gürcüstanı öz protektoratlığına çevirən Rusiya İmperiyasının dəstəyi ilə çox sayda xristian, o cümlədən aysor Osmanlı İmperiyasından Gürcüstana köçürr. İran və Türkiyədən əmək miqrasiyası şəklində yeni köçürmə dalğası, 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsinə əsasən Gürcüstanın Rusiya İmperiyasına birləşdirilməsindən sonra başlayır. Nəhayət aysorların Önqafqaza ən böyük köçü 1915-1917-ci illərdə, Osmanlı İmperatorluğunun şərqində yaşayan aysorların çoxunun köç etmək məcburiyyətində qaldığı dövrdə baş verir. Bu gün Gürcüstanda olan aysorların əksəriyyəti elə həmin köçkünlərin nəsilləridir. Gürcüstan aysorları əsasən şəhərlərdə yaşayırlar - Tiflis, Qardabani, Rustavi, Kutaisi, Batumi, Zuqdidi. Gündəlik həyatda yeni arami, gürcü və rus dillərində danışırlar. Qardabani şəhərində yaşayan aysorların bir hissəsi yeni arami dilinin Şimaliboxtan ləhcəsində danışır.

Azərbaycan aysorları (özünüadlandırma: süry. ܣܘܿܓܪܵܚ, soqrax):148 — aysor diasporunun bir hissəsi, Azərbaycanda yaşayan etnik qrup. Aysorların Cənubi Qafqaza ilk köçləri xristianlığın yayılması ilə əlaqədardır və VI əsrə aid Keşikçidağ məbədinin On üç aysor ataya aid edilir. Onların əsas köçü Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrindən sonra Rusiya imperiyası tərəfindən kurasiya edilmişdir. Birinci Dünya müharibəsində Osmanlı imperiyası tərəfindən həyata keçirilən "səyfo" nəticəsində Azərbaycana daha çox aysor köçmüşdür. Onlardan bəri XX əsrin ortalarında SSRİ hakimiyyəti tərəfindən sürgün edilmişdir. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı çox sayda aysor ksenofobiya səbəbilə Azərbaycanı tərk edərək Rusiyaya, həmçinin Ermənistana və tanınmamış Dağlıq Qarabağ Respublikası ərazisinə köç etmişdir. Əksəriyyəti xristian olan Azərbaycan aysorları Azərbaycan adət-ənənələrini mənimsəmiş və islamdan təsirlənmişdir, həmçinin Azərbaycan dilini bilirlər. Onlar asoru şəxs adlarından istifadə edirlər. Azərbaycanda aysorların müxtəlif köç mərhələləri olmuşdur.