BUXARİ MƏHƏMMƏD

(194/810 – 256/870) – görkəmli hədis və fiqh alimi olmuşdur.

Buxarada doğulmuş və bütün həyatını orada keçirmişdir. Tam adı – Əbu Abdullah Məhəmməd ibn İsmail ibn İbrahim ibn Müğirə ibn Bərdizbə Buxari Cufidir.

Buxari atasını erkən yaşlarında itirdiyindən, onu anası böyütmüşdür. On yaşından başlayaraq hədislərə maraq göstərən Buxari, onları əzbərləməyə başlamışdır. Onun əzbərdən bildiyi hədislərin ümumi sayı yetmiş mini ötüb keçmişdir.

İlk dövrlərdə Məhəmməd hədisləri tanınmış alimlərdən Məhəmməd ibn Salamdan, Müsnididən, Məhəmməd ibn Yusif Bəykəndidən öyrənmişdir. Sonralar o, anası ilə birlikdə səfərə çıxmış, Bəlxdə, Kufədə və Dəməşqdə elm hasil etmişdir.

Hədis alimi kimi tanınan Məhəmməd çoxlu sayda rəvayət olunmuş hədis toplamışdır. Hələ o, öz sağlığında ikən etibarlı mühəddis kimi tanınmışdır. Sonralar isə Müslim, Tirmizi və İbn Hüzeymə kimi hədis alimləri, onun tətbiq etdiyi metodlarla toplanan hədisləri öz kitablarında vermişdirlər.

Buxari hədis rəvayətçisi olmasından başqa, eləcə də ilk dəfə olaraq hədislərin asan bir şəkildə seçilməsi üçün özünə məxsus metodun əsasını qoymuşdur. Ondan sonrakı hədisçilər isə onun bu metodundan istifadə etmişdirlər. Buxari bacarıqlı fiqh alimi kimi də tanınmışdır.

Buxaridən öncə mühəddislər, hədisin səhih sayılması üçün ravilərin doğru danışan və inanclı mömin olması şərtini irəli sürmüşdür. Ancaq, Buxari təkcə bu şərtlə kifayətlənməmiş, yeni metodunu ortaya qoymuşdur.

Bu metoda görə ravilərin bir-biri ilə görüşməsi faktı sübuta yetirilməli idi. Ayrıca, bunu başqaları da təsdiq etməli idilər. Bu şərt yoxdursa, onda hədis etibarlı hesab edilmirdi. Çünki, ravilər bir-birləri ilə görüşməyiblərsə, onda hədis də ötürülə bilməzdi. Beləliklə, hədislərin etibarlı sayılması üçün, hədis ravilərinin görüşmək şərti ilə ardıcıl silsiləsi sübuta yetirilməli, bundan başqa ravilərin soyu, doğum və ölüm tarixləri, yaşayış yeri və müəllimləri bilinməli idi.

Buxarinin ən məşhur əsəri “Cəmiüs- Səhih” (Etibarlı hədislər toplusu) kitabıdır.

Bu əsərində o, irəli sürdüyü metoda uyğun ən etibarlı hədisləri toplamışdır. Rəvayətlərə görə o, bu əsəri 600 minə yaxın hədisi araşdırdıqdan sonra, on altı il müddətində yazmışdır. Ancaq, bunların az hissəsi tətbiq etdiyi seçim metoduna uyğun olmuşdur.

Buna görə orada yalnız 7397-yə yaxın hədis vardır. “Cəmiüs-Səhih” kitabında olan bütün hədislər mövzularına görə ayrı-ayrı fəsillərə bölünmüşdür. Sıralama isə fiqhi mövzulara uyğun aparılmışdır. Beləliklə də, Buxarinin əsəri təkcə hədislərin toplusu deyil, hüquqi hökmlərin verilməsi üçün də faydalı bir dərslik olmuşdur. Buna görə də, orada ehtiyac olanda, bəzi hədislər təkrar olunur. Təkrar olunan hədislərin sayı isə 2762-dir.

Bəzi müsəlman alimləri Buxarinin tətbiq etdiyi metodu tənqid etmişlər. Buna baxmayaraq onun “Cəmiüs-Səhih” kitabı hədis və fiqh elmində özünə layiq yerini tutmuşdur.

Bu əsərin bəzi yerlərdə bir-birindən fərqlənən və bir neçə qədim əlyazma nüsxələri günümüzə gəlib çatmışdır.

BUXARİ MƏHƏMMƏD

Obastana Qoşul.