demoqrafiya

Demoqrafiya (q.yun. δῆμος — xalq, q.yun. γράφω — yazıram) — əhali artımının qanunauyğunluqları, onun sosial-iqtisadi şəraitdən, təbii amillərdən asılılığını, miqrasiyanı, əhali sıxlığını və onun paylanmasını öyrənən elm. Dünya əhalisinin demoqrafiyası heç bir tarixi dövrdə sabit qalmamış, hər zaman dəyişikliyə məruz qalmışdır. Kapitalizmdən əvvəlki dövrdə dünya əhalisinin sayı çox yavaş artırdı. Bu hadisə daha çox aramsız müharibələr, epidemiyalar, insanların həyat səviyyəsinin aşağı olması ilə əlaqədardır. 1900-cü ildə dünya əhalisi 1.6 mlrd., 1960-cı ildə 3 mlrd., 2000-cı ildə 6 mlrd. olmuşdur. Demoqrafların hesablamalarına görə dünya əhalisi bu sürətlə artmağa davam etsə 2040-cı ildə dünyada 10 mlrd. insan yaşayacaq.

Tarixi demoqrafiya — demoqrafik prosesləri və onların tarixi inkişafını öyrənən elm. Tarixi demoqrafiya bəşər tarixinin ayrı-ayrı dövrlərində doğumun və ölümün inkişaf dinamikasını, istər ümumi tarixi proseslərin gedişatı, istərsə də konkret tarixi hadisənin səbəbləri əsasında öyrənməklə ayrı-ayrı demoqrafik hadisələr arasında oxşar və fərqli xüsusiyyətləri, həmçinin bu oxşarlığı, eyniyyəti və fərqliliyi, fərdiliyi doğuran səbəbləri üzə çıxarır. Tarixi demoqrafiyanın mənbələri araşdırmanın dövrünə və mövzularına görə dəyişir. Son dövrdə - XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq əksər Avropa ölkələrində, daha sonra isə dünyanın digər ölkələrində - tarixi demoqraflar hökumətlərin topladığı məlumatlardan, siyahıyaalmalardan və həyati statistikalardan də istifadə edirlər. Erkən müasir dövrdə, tarixi demoqraflar, fransız tarixçisi Luis Henri tərəfindən hazırlanmış üsullardan, ocaq və sorğu vergi qeydlərindən istifadə edərək, vəftiz, evlilik və dəfn hadisələrinin gizli qeydlərinə çox güvənirlər. Tarixi demoqrafiyada tədqiqat şərti olaraq üç əsas istiqamətə ayrılır: 1) əhalinin sayının, tərkibinin və sıxlığının, habelə miqrasiya və köçmə dinamikasının tədqiqatları; 2) bu proseslərin və onların sosial məkanlarının tarixi təhlili; 3) demoqrafik amillərin tarixi prosesdəki rolunun və demoqrafik proseslərin tarixi şərtliliyinin öyrənilməsi. Tarixi demoqrafiya mənbələrdən asılı olaraq üç dövrə bölünür - yazıyaqədərki, pre-statistik, statistik. Yazıyaqədərki dövrün tədqiqatları paleoantropologiya, arxeologiya və etnoqrafiya məlumatlarından istifadə edərək paleodemoqrafiya mövzusudur. Statistikadan əvvəlki dövrün demoqrafik mənbələrinin çatışmazlığı və parçalanması, həmçinin dolayı tədqiqatlardan istifadə ehtiyacı xüsusi metodların inkişafına səbəb oldu. Ən çox öyrənilənlər XVI-XVIII əsrlər Qərbi Avropa demoqrafik tarixinə aid mənbələrdir.

Bu məqalə Osmanlı İmperatorluğunun əhali sıxlığı, etnik qrupları, təhsil səviyyəsi, dini mənsubiyyəti və əhalinin digər aspektlərini özündə əks etdirən demoqrafik göstəricidir. Osmanlı İmperiyasında siyahıyaalma XIX əsrdə başlamışdır. Əvvəlki dövrlər üçün əhalinin sayı və p paylanması müşahidə olunan demoqrafik nümunələrə əsasən qiymətləndirilir. Əhalinin XVIII əsrdə XVIəsrə nisbətən az olmasının səbəbi məlum deyildir. Lakin XIX əsrin əvvəllərindən əhalinin sayı artmağa başladı: imperiyanın Avropa əyalətlərində (əsasən Balkanlarda ) təxminən 10 milyon, Asiya əyalətlərində 11 milyon və Afrika əyalətlərində təxminən 3 milyon olmaqla, ümumi əhalisi sayı 25-32 milyona çatmışdır. 1900-cü illərdə 18,5 milyon ilə 1800-cü illərə yaxın bir əhali sayı mövcud idi. Bu dövrdə imperiyanın sərhədləri 3 milyon kvadrat kilometrdən 1 milyon kvadrat kilometrə qədər azaldı. Bu o deməkdir ki, əhali iki dəfə artıb və buna görə də əhalinin sıxlığı artıb. Epidemiyalar və qıtlıqlar əhəmiyyətli pozulmalara və demoqrafik dəyişikliklərə səbəb oldu. 1785-ci ildə Misir əhalisinin təxminən on altıda biri vəbadan öldü və 18-ci əsrdə.19-cu əsrdə Hələbin əhalisi 20% azalıb.