[ lat. ]
1. Bir şeyin adları yazılmış siyahısı; adlar siyahısı. Çıxmış kitabların indeksi. Malların indeksi.
2. iqt. Hər hansı bir iqtisadi hadisənin ardıcıl dəyişmələrini faizlə ifadə edən rəqəm göstəricisi. Əmək məhsuldarlığı indeksi. Əmək haqqı indeksi. Qiymət indeksi.
3. riyaz. Riyazi ifadəyə daxil olan hərfin sağ tərəfində (adətən altında) yazılan rəqəm və ya hərf; məs.: A 2 , X p.
4. xüs. Kitabxana təsnifində: kitab qisimlərini göstərən, adətən rəqəmlər və ya hərflər şəklində olan şərti işarə.
İndeks
İndeks(ing. Index) – daha dolğun informasiyanın yerləşdiyi yeri göstərən açar sözlərin və ya onlarla əlaqəli verilənlərin siyahısı. Göstərici oxucuya kitabda lazım olan fraqmenti tapmağa yardım edir. O, kitabın bir hissəsi, yaxud çoxcildlik nəşrdə ayrıca cild ola bilər. Kitabda, adətən, aşağıdakı göstəricilər olur:
• ad göstəricisi,
• coğrafi göstərici,
• müəlliflər göstəricisi (əgər məqalələr müəlliflərin adlarına görə düzülməyibsə),
• sitatlar göstəricisi,
• atalar sözləri və zərbi-məsəllər göstəricisi,
• xronoloji göstərici,
• əsərlər göstəricisi (çoxcildlik üçün).
2. Obyektin yerləşmə yerinin göstəricisi; məsələn: kataloqun indeksi faylın diskdə yerləşmə yerini göstərir, yazının indeksi açar sahələrin yerləşmə yerini müəyyənləşdirir.
3. Şəhadət barmağı açılmış yumruğun piktoqramı.
4.
İndeks nişanı
İndeks nişanı (ing. index mark ~ ru. индексная метка ~ tr. indeks işareti) – mikrofişlərdə (MICROFICHE) mövqeyi göstərən işarə, adətən, xətt və ya ştrix. Adətən, proqram vasitəsilə formatlanan disklərdə: formatlama zamanı qoyulan və hər bir cığırın məntiqi başlanğıcını qeyd edən maqnit indikatoru (ünvan nişanı da adlandırılır).
İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.
İndeks yarığı
İndeks yarığı (ing. index hole ~ ru. индексное окно ~ tr.indeks deliği) – 5.25-düymlük disketin mərkəzi oturma deşiyinin yaxınlığında kiçik dairəvi deşik. O, birinci verilənlər sektorunun mövqeyini (yerini) göstərməklə disketin fırlanması zamanı oxuma-yazma əməliyyatlarının sinxronlaşmasını təmin edir. Bundan başqa, indeks yarığı yanlışlıqların aşkarlanmasına kömək edir. Məsələn, diskin oxuma-yazma başcığının tam keçidi (yolu) indeks yarığının xüsusi sensor ilə ölçülən keçid zamanın ikiqat qiyməti ilə üst-üstə düşməlidir. Disketdə lazım olan sektorun axtarış zamanını qiymətləndirmək üçün bu nisbətdən istifadə etmək olar. Əgər sektor indeks yarığının iki keçidindən sonra tapılmazsa, hesab edilir ki, sektor yoxdur və ya zədəlidir.
İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.
Gey Xoşbəxtlik İndeksi
2015-ci ilin may ayında LGBT sosial şəbəkəsi olan PlanetRomeo tərəfindən "Gey Xoşbəxtlik İndeksi" nəşr olundu. 120-dən çox ölkədən olan 115.000 gey şəxslərdən cəmiyyətin homoseksuallıq mövzusunda fikirlərini necə hiss etdikləri, başqaları tərəfindən necə rəftar edildikləri və həyatlarından nə dərəcədə məmnun olduqları soruşuldu.
== Dünya ==
Əsas məqalə: Dövlətlərdə və territorial ərazilərdə LGBT hüququ Gey xoşbəxtliyi mövzusunda dünya səviyyəsində bir reytinq yaratmaq üçün üç əsas mövzu birləşdirildi:
İctimai Rəy: Gey kişilər cəmiyyətin homoseksuallığa münasibətinə necə baxırlar?
İctimai Davranış: Gey kişilər digər insanlar tərəfindən necə rəftar edirlər?
Həyatdan Məmnunluq: Gey kişilər həyatlarından nə dərəcədə məmnun və özlərini qəbul edirlər?
Qol 1-dən 10-a qədərdir.
Henley Pasport İndeksi
Henley Pasport İndeksi (ing. Henley Passport Index) — dünya ölkələrinin vətəndaşlarının səyahət azadlığının səviyyəsini araşdıran şirkət. 2006-cı ildən etibarən Henley & Partners Visa Restrictions Index ("Henley və Tərəfdaşları Viza Məhdudiyyətləri İndeksi") adlanan, 2018-ci ilin yanvarından isə indiki adını alan bu indeks Beynəlxalq Hava Nəqliyyatı Assosiasiyasının tərəfdaşlığı, eləcə də dünya üzrə məlumat mənbələri ilə bütün ölkələrin və ərazilərin viza tələblərini analiz etməkdədir.
== Siyahı ==
1 aprel 2020-ci ildəki hesablamaya görə 191 ölkəyə vizasız və ya vizanı girişdə almaqla daxil olmaq olan Yapon pasportu hazırda ən güclü pasport hesab olunur. İkinci yerdə isə 190 ölkəyə rahat daxil ola bilən Sinqapur pasportu qərarlaşıb. Aşağıdakı siyahıda pasportları ilk 10-luğa daxil olan 27 ölkə göstərilib.
Henley Tərəfdaşları Pasport İndeksi
Henley Pasport İndeksi (ing. Henley Passport Index) — dünya ölkələrinin vətəndaşlarının səyahət azadlığının səviyyəsini araşdıran şirkət. 2006-cı ildən etibarən Henley & Partners Visa Restrictions Index ("Henley və Tərəfdaşları Viza Məhdudiyyətləri İndeksi") adlanan, 2018-ci ilin yanvarından isə indiki adını alan bu indeks Beynəlxalq Hava Nəqliyyatı Assosiasiyasının tərəfdaşlığı, eləcə də dünya üzrə məlumat mənbələri ilə bütün ölkələrin və ərazilərin viza tələblərini analiz etməkdədir.
== Siyahı ==
1 aprel 2020-ci ildəki hesablamaya görə 191 ölkəyə vizasız və ya vizanı girişdə almaqla daxil olmaq olan Yapon pasportu hazırda ən güclü pasport hesab olunur. İkinci yerdə isə 190 ölkəyə rahat daxil ola bilən Sinqapur pasportu qərarlaşıb. Aşağıdakı siyahıda pasportları ilk 10-luğa daxil olan 27 ölkə göstərilib.
Herfindal – Hirşman indeksi
Herfindal – Hirşman indeksi - Orris Herfindahl ve Albert Hirschman adlı iqtisatçılar tərəfindən irəli sürülmüş olan ve Herfindahl Endeksi (HHI) olaraq bilinən ölçü sistemi, hər hansı bir sektordakı rəqabət səviyyəsini müəyyən etməyə imkan verir.
== Haqqında ==
İndeksin formulu çox sadədir. Bir sektorda mövcud olan olan firmaların bazar paylarının kvadratları toplanır. Və çıxan nəticəyə əsasən sektordakı rəqabət səviyyəsi müəyyənləşir.
HHI < 100 : Rəqabət səviyyəsi çox yüksəkdir
HHI < 1000 : Bazar rəqabətlidir
1000 < HHI < 1800 : Bazar orta rəqabət səviyyəlidir
HHI > 1800 : Bazarda rəqabət zəifdir.
HHI = 10.000 : İnhisar bazarı
== Nümunə ==
Bir bazarda payları sırasıyla %80, %15 ve %5 olan üç firma olduğunu zənn edək. HHI formuluna görə hər üç rəqəmin kvadratları cəmini tapaq.
6400 + 225 + 25 = 6650
Bu nəticəyə görə bu bazardakı rəqabət səviyəsinin zəif olduğunu rahatlıqla demək olar.
Herfindal – Hirşman indeksi (Herfindahl Endeksi (HHI))
Herfindal – Hirşman indeksi - Orris Herfindahl ve Albert Hirschman adlı iqtisatçılar tərəfindən irəli sürülmüş olan ve Herfindahl Endeksi (HHI) olaraq bilinən ölçü sistemi, hər hansı bir sektordakı rəqabət səviyyəsini müəyyən etməyə imkan verir.
== Haqqında ==
İndeksin formulu çox sadədir. Bir sektorda mövcud olan olan firmaların bazar paylarının kvadratları toplanır. Və çıxan nəticəyə əsasən sektordakı rəqabət səviyyəsi müəyyənləşir.
HHI < 100 : Rəqabət səviyyəsi çox yüksəkdir
HHI < 1000 : Bazar rəqabətlidir
1000 < HHI < 1800 : Bazar orta rəqabət səviyyəlidir
HHI > 1800 : Bazarda rəqabət zəifdir.
HHI = 10.000 : İnhisar bazarı
== Nümunə ==
Bir bazarda payları sırasıyla %80, %15 ve %5 olan üç firma olduğunu zənn edək. HHI formuluna görə hər üç rəqəmin kvadratları cəmini tapaq.
6400 + 225 + 25 = 6650
Bu nəticəyə görə bu bazardakı rəqabət səviyəsinin zəif olduğunu rahatlıqla demək olar.
Hirşa indeksi
h-indeks, və ya Hirşa indeksi — 2005-ci ildə Argentina-ABŞ fiziki Xorxe Hirşanın təklif etdiyi elmmetrik göstərici. . Hirşa indeksi alimlərin, alim qrupunun, elmi təşkilatın fəaliyyətinin elmi məqalələr və həmin məqalələrə istinada görə kəmiyyət göstəricisidir.
== Tətbiqi ==
Alimin bir məqaləsinə yüz istinadla 100 məqaləsinin hərəsinə bir istinad eyni indeks hesab edilir.
== Həmçinin bax ==
Elmi məqalələrin istinad indeksi
İmpakt-faktor
== Mənbə ==
Hirsch, Jorge E., (2005), «An index to quantify an individual’s scientific research output». Retrieved from arXiv February 13, 2006.
Impact factor Science 309:1181, 19 August 2005.
Lisenziyalaşdırma sub-indeksi
Lisenziyalaşdırma sub-indeksi – Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası İqtisadiyyat İnstitutunun 2014-cü ildən başlayaraq dərc etdiyi İqtisadiyyatın solluğu (sağlığı) indeksinin (İS(S)İ) daxil etdiyi sub-indekslərdən biridir.
== Metodologiya ==
Lisenziyalaşdırma sub-indeksinin hesablanması zamanı dörd parametri nəzərə almaq lazımdır:
a) lisenziyalaşdırılan fəaliyyət növlərinin sayı;
b) lisenziyalaşdırılan fəaliyyət növlərinin çeşidi;
c) lisenziyaların keçərlilik müddəti;
ç) lisenziyaların verilmə qaydaları.
Bu göstəricilər iş sahibləri üçün nə qədər əlverişlidirsə (yəni say azdırsa, çeşid məhduddursa, müddət uzundursa və qaydalar sadədirsə), iqtisadiyyat bir o qədər daha sağdadır. Lakin bu göstəricilərin heç biri üzrə elmi tutarlılığı şübhə doğurmayan dövlətlərarası müqayisə aparmaq mümkün deyil.
Ona görə də Lisenziyalaşdırma sub-indeksi Dünya Bankının metodologiyası əsasında – modelləşdirilmiş müəssisənin hipotetik bir tikinti üçün aldığı lisenziyalara sərf etdiyi vaxt və xərc göstəricilərinin indeksləşdirilməsi əsasında (Doing Business 2015: Dealing with Construction Permits),* bu alt-indekslərin hesabi ortası kimi hesablanmışdır. Dünya Bankının istifadə etdiyi üçüncü göstərici – prosedurların sayı ümumi mənzərəni təhrif etdiyi üçün nəzərə alınmamışdır.
Vaxt alt-indeksi üçün Vmin = 0, Vmax = 1000, Xərc alt-indeksi üçün isə Vmin =0, Vmax =100 götürülmüşdür.
== Sub-indeks üzrə nəticələr ==
Sinqapur bu sub-indeks üzrə də 62 dövlət arasında ən sağçı iqtisadiyyata malik ölkədir (0,015), ən solçu iqtisadiyyat isə Kiprin iqtisadiyyatıdır (0,345). Azərbaycan iqtisadiyyatı (0,096) 29 ölkəninkindən sağda, 32 ölkəninkindənsə solda yerləşir və nisbi mərkəzdən sağa düşməsi onunla əlaqədardır ki, sağ qütbdəki iqtisadiyyatlarla müqayisədə sol qütbdəki iqtisadiyyatlar nisbi mərkəzdən daha aralıdır (2014-cü il üçün 37 ölkə üzrə hazırlanmış Hesabatda Azərbaycan iqtisadiyyatı nisbi mərkəzdən solda yer alırdı).
Miller indeksləri
Miller indeksləri-üç tam ədəddən ibarət, kristal qəfəsdə atom müstəvilərini və istiqamətləri işarə etmək üçün istifadə olunan bir simvol
Bazis vektorları
a
→
1
,
a
→
2
,
a
→
3
{\displaystyle {\vec {a}}_{1},{\vec {a}}_{2},{\vec {a}}_{3}}
olan bir qəfəs üçün Miller indekslərini təyin edək. Bunun üçün kordinat oxlarını uyğun olaraq
a
→
i
{\displaystyle {\vec {a}}_{i}}
vektorları boyunca və qəfəsin ixtiyari bir düyün nöqtəsini koordinat başlanğıcı olaraq seçək.
Belə bir koordinat sistemində, koordinat oxlarından
s
1
,
s
2
{\displaystyle s_{1},s_{2}}
və
s
3
{\displaystyle s_{3}}
parçaları kəsən bir müstəvi aşağıda Şəkil1-də ştrixlənmiş olaraq göstərilmişdir. Bu, miller indekslərini təyin etmək istədiyimiz atom müstəvisi olsun
Kristalloqrafiyada qəbul olunmuş qəfəs sabitləri
a
,
b
,
c
{\displaystyle a,b,c}
-lərin köməyiylə
s
i
{\displaystyle s_{i}}
parçalarının yerinə adsız
s
1
a
,
s
2
b
{\displaystyle {\frac {s_{1}}{a}},{\frac {s_{2}}{b}}}
və
s
3
c
{\displaystyle {\frac {s_{3}}{c}}}
ədədlərini alıb, onların tərs qiymətlərini
(
a
s
1
b
s
2
c
s
3
)
{\displaystyle {\Bigl (}{\frac {a}{s_{1}}}{\frac {b}{s_{2}}}{\frac {c}{s_{3}}}{\Bigr )}}
şəkildə yazaraq atom müstəvisinin Miller indekslərini əldə etmək olar. Göstərmək olar ki, bu şəkildə təyin olunmuş Miller indekslərini həmişə üç tam ədədlə ifadə etmək mümkündür və onun
(
h
k
l
)
{\displaystyle (hkl)}
şəklində yazılması qəbul edilmişdir. Doğrudan da
a
s
1
:
b
s
2
:
c
s
3
{\displaystyle {\frac {a}{s_{1}}}:{\frac {b}{s_{2}}}:{\frac {c}{s_{3}}}}
nisbətlərini alıb onları üç ən kiçik tam ədədlərin nisbətinə gətirərək,
a
s
1
:
b
s
2
:
c
s
3
=
h
:
k
:
l
{\displaystyle {\frac {a}{s_{1}}}:{\frac {b}{s_{2}}}:{\frac {c}{s_{3}}}=h:k:l}
şəkildə yazmaq olar.
Məsələn, tutaq ki atom müstəvisi
a
→
1
{\displaystyle {\vec {a}}_{1}}
1istiqamətindəki oxdan
a
2
{\displaystyle {\frac {a}{2}}}
parçasınə və
a
→
2
,
a
→
3
{\displaystyle {\vec {a}}_{2},{\vec {a}}_{3}}
istiqamətlərində isə, uyğun olaraq
b
,
c
{\displaystyle b,c}
parçalarını kəsmmişdir. O zaman belə bir müstəvinin Miller indeksləri, qəbul olunan qaydada
(
a
s
1
b
s
2
c
s
3
)
=
(
a
a
/
2
b
c
c
c
)
=
(
211
)
{\displaystyle {\Biggl (}{\frac {a}{s_{1}}}{\frac {b}{s_{2}}}{\frac {c}{s_{3}}}{\Biggr )}={\Biggl (}{\frac {a}{a/2}}{\frac {b}{c}}{\frac {c}{c}}{\Biggr )}=(211)}
, yəni üç tam ədədolacaq.
Sadə kubik qəfəsdə bir neçə atom müstəvilərinin Miller indeksləri Şəkil2-də verilmişdir.
Əgər
s
i
{\displaystyle s_{i}}
parçalarından hər hansı biri mənfi olarsa, o işarə uyğun Miller indeksinin üstündə yazılır.
Motor yağlarının özlülüyü və özlülük indeksi
Özlülük - mühərrik yağının əsas fiziki-kimyəvi göstəricisi və eyni zamanda onun tətbiqini müəyyənləşdirən xassədir. Bu xassəyə aşağı və yüksək temperaturlarda özlülük və özlülük indeksi daxildir.
Motor yağının özlülüyü mayenin daxili siyrilmə gücünün ölçüsüdür. Texnikada iki növ özlülük mövcuddur:
Dinamik özlülük,
Kinematik özlülük.
Motor yağının kinematik özlülüyünün 40 və 1000C temperaturlarda ölçülməsi ilə təyin edilir. Özlülük indeksinin ölçü həddləri yoxdur. Özlülük indeksi nə qədər yüksək olarsa, temperatur dəyişməsi zamanı motor yağının özlülüyü bir o qədər az dəyişər. Mühərrikdə motor yağının böyük temperatur intervallarında (qışda mənfi temperaturlardan tutmuş yayda - 220-2300C qədər) işləməsini nəzərə alaraq, motor yağının yüksək özlülük indeksinin olması tövsiyə olunur.Təmiz mineral yağların Ö.İ. 85-105, sintetik motor yağların isə 120 –dən çoxdur. http://znanieavto.ru/
Motor yağlarının kinematik özlülüyü - normal və yüksək temperaturlarda motor yağının axıcılığını xarakterizə edən anlamdır.
ГОСТ- 33 və ASTM D445 sınaq üsulları üzrə təyin edilir.
MƏH sub-indeksi
Minimum əmək haqqı sub-indeksi– Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası İqtisadiyyat İnstitutunun 2014-cü ildən başlayaraq illik dərc etdiyi İqtisadiyyatın solluğu (sağlığı) indeksi – İS(S)İ-nin sub-indeksidir.
Dövlət tərəfindən müəyyənləşdirilən illik minimum əmək haqqının (AQP ilə) adambaşına ÜDM-ə (AQP ilə) nisbətinin indeksləşdirilmiş variantıdır. Minimum əmək haqqının səviyyəsi iqtisadiyyatın solluğuna-sağlığına bilavasitə təsir edir, çünki bəzi başqa göstəricilər kimi, onun da yüksəldilməsi eyni vaxtda iqtisadiyyatın həm sollaşmasını, həm də sosiallaşmasını ifadə edir.
Məşğulluğun tənzimlənməsi sub-indeksi
Məşğulluğun tənzimlənməsi sub-indeksi iş sahibi ilə muzdlu işçi arasında əmək prosesinin təşkili ilə bağlı münasibətlərə dövlətin nə dərəcədə müdaxilə etməsini ölçür. Ənənəvi sosial proqramlardan fərqli olaraq, bu müdaxilə birbaşa sosial müdafiə məqsədləri güdür. İşçinin birbaşa sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi, bir qayda olaraq, iş sahibinin sərbəstliyini məhdudlaşdırmaq hesabına başa gəlir.
İki alt-indeks – Məşğulluğun tənzimlənməsinin sərtliyi alt-indeksi və İşdənçıxarma xərcləri alt-indeksi əsasında hesablanmışdır. Bunların birincisi, öz növbəsində, üç göstərici – işəgötürmənin asanlığı (çətinliyi), iş vaxtının tənzimlənməsinin sərtliyi və işdənçıxarmanın asanlığı (çətinliyi) əsasında sayılır. Birinci alt-indeksin 3 komponentdən ibarət olduğu və məşğulluğun tənzimlənməsində bunların toplam rolunun daha yüksək olduğu nəzərə alınaraq, ona 0,75, ikinci alt-indeksə isə 0,25 çəkiləri verilmişdir. Statistik mənbə Dünya İqtisadi Forumunun 2015-ci il üçün məlumat bazasıdır.*
Dünya Bankı biznes mühitini qiymətləndirərkən ölkələri bir növ “yaxşıdan pisə” doğru, iş adamlarına daha rahat şərait yaradanlardan onun işini tənzimləyici qaydalarla çətinləşdirənlərə doğru sıralayır. İqtisadiyyatın sağlığı-solluğu üzrə təhlillərdə “pis” və “yaxşı” ölkələr yoxdur, sağçı və solçu iqtisadiyyata malik olan ölkələr var. Birincilər üçün şirkətlərin operativ sərbəstliyi, ikincilər üçünsə işçilərin sosial müdafiəsi daha yüksək prioritetdir.
Hər iki alt-indeks üçün Vmin = 0, Vmax = 100 götürülmüşdür.
Poçt indeksi
Poçt indeksi - yazışmaların çeşidlənməsini asanlaşdırmaq məqsədilə poçt ünvanına əlavə edilən hərf və ya rəqəm ardıcıllığı. Hazırda dünyadakı poçt xidmətlərinin əksəriyyəti, o cümlədən Azərbaycan Respublikasında poçt xidmətlərini həyata keçirən "Azərpoçt" MMC poçt indekslərindən istifadə edir.
Qiymət İndeksləri
Qiymət indeksi (ing. Price index) — müəyyən zaman müddətində və ərazidə (ölkə, region) verilmiş əmtəə və xidmətlərin qiymətindəki orta dəyişikliyi əks etdirən göstəricidir. Bu statistik göstəricinin yaradılmasında səbəb müxtəlif regionlarda və dövrlərdə qiymətlər arasındakı əlaqəni müəyyən etməkdir.
Hazırda Qiymət indekslərindən çox geniş istifadə edilir. Bu indekslər vasitəsi ilə iqtisadiyyatdakı qiymətlərin ümumi səviyyəsi və yaşayış xərcləri müəyyən edilir və gələcək investisiyalar qiymətləndirilir. Həmçinin, daha xüsusi qiymət indeksləri vasitəsilə istehsalçılar hər hansı sektorda planlamalar və qiymət siyasəti həyata keçirirlər.
Qiymət indeksləri əsas iki növü var:
İstehlakçı Qiymət İndeksi (İnflyasiya);
ÜDM deflyatoru.
İstehlakçı qiymət indeksi ən yaxından izlənən qiymət indeksidir. İstehlakçı qiymət indeksi (Consumer Price İndex) istehlak üçün alınan bütün məhsul və xidmətlərin ümumi qiymətinin ölçüsüdür. Hər ay Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən bu indeks hesablanır..
Sizin poçt indeksiniz (film, 1974)
Filmdə poçt indeksinin düzgün doldurulmasından, bunun poçt xidmətini xeyli asanlaşdırmasından bəhs olunur.
Film Azərbaycan Rabitə Nazirliyinin sifarişi ilə çəkilmişdir.
Sosial xərclər sub-indeksi
Sosial Xərclər sub-indeksi — Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası İqtisadiyyat İnstitutunun 2014-cü ildən başlayaraq dərc etdiyi İqtisadiyyatın solluğu (sağlığı) indeksinin (İS(S)İ) daxil etdiyi sub-indekslərdən biridir.
Solçu siyasi-iqtisadi dünyagörüşünə görə, iqtisadiyyatın sosialyönlüyünü gücləndirmək üçün milli gəlirin büdcə vasitəsilə yenidən bölüşdürülən hissəsi daha böyük olmalıdır, yəni büdcənin böyüklüyü iqtisadiyyatın sosialyönlüyü üçün şərtdir. Sağçılara görə isə, kiçik büdcə ictimai rifahı yüksəltmək üçün daha effektivdir və bu halda iqtisadiyyat daha sosialyönlü ola bilər. Sosial proqramlara yönəldilən büdcə vəsaitlərinin xüsusi çəkisi nə qədər böyükdürsə, büdcə (və deməli, həm də iqtisadiyyat) bir o qədər daha soldadır. Ənənəvi siyasi-iqtisadi leksikonda bunu büdcənin sosialyönlüyü
adlandırırlar. Sosial proqramlara ayrılan vəsaitin payı ötən ildəkindən artıqdırsa, hesab edilir ki, bu ilin büdcəsi daha sosialyönlüdür.
Bu sub-indeks iqtisadiyyatın solluğunu-sağlığını dövlət büdcəsinin xərc maddələri arasındakı tənasüb əsasında ölçür. Cədvəldəki göstərici – sosial xərclərin dövlət büdcəsi xərclərində xüsusi çəkisi əsasında hesablanmışdır. Həmin göstərici (Vi — 5,5) / 63,5 (sub-indeksin qiymətlərini 0,1–0,9 aralığına "sıxmaq" üçün Vmax və Vmin qiymətlərinin yerinə, uyğun olaraq, 69 və 5,5 qoyulmuşdur) düsturu ilə indeksləşdirilmişdir. Alınmış nəticələr Şkalada əks olunmuşdur.
Xarici ticarət sub-indeksi
Xarici ticarət sub-indeksi — Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası İqtisadiyyat İnstitutunun 2014-cü ildən başlayaraq dərc etdiyi İqtisadiyyatın solluğu (sağlığı) indeksinin (İS(S)İ) daxil etdiyi sub-indekslərdən biridir.
Xarici ticarət sub-indeksi xarici ticarətin liberallıq səviyyəsini (sağ qütb) və dövlətin bu sahədəki tənzimləmə tədbirlərinin sərtliyini (sol qütb) ölçür. Sub-indeksin sıfıra yaxınlaşması şirkətlərin xarici ticarət sərbəstliyinin artmasını, birə yaxınlaşması isə bu sahədə dövlət tənzimlənməsinin sərtləşməsini ifadə edir.
Üç konseptual müddəa üzərində qurulmuşdur. Birincisi, xarici ticarət azadlığını ixracın yox, idxalın sərbəstliyi ilə ölçmək lazımdır. İkincisi, idxalın sərbəstliyi yüksəldikdə daxili bazarın qorunması, bir qayda olaraq, zəifləyir. Üçüncüsü, təbii resurs ixracının iqtisadiyyatda əhəmiyyətli paya malik olduğu ölkələrdə xarici ticarət azadlığını ixrac-idxal əməliyyatlarının mütləq və nisbi həcm göstəriciləri ilə (məsələn, ixrac və idxal həcminin ÜDM-ə nisbəti ilə) ölçmək olmaz.
Xarici ticarət sub-indeksi üç alt-indeksin – Xarici ticarət azadlığı alt-indeksinin, İdxalın iqtisadi qiyməti alt-indeksinin və Ticarətin azadlığı alt-indeksinin sadə hesabi ortası kimi hesablanmışdır. Xarici ticarət azadlığı alt-indeksi Freyzer İnstitutunun eyniadlı göstəriciləri əsasında (Economic Freedom of the World 2014), İdxalın iqtisadi qiyməti alt-indeksi Dünya İqtisadi Forumunun (İsveçrə) "Beynəlxalq ticarətdə iştirak" hesabatının materialları əsasında (World Economic Forum – The Global Enabling Trade Report 2014), Ticarətin azadlığı alt-indeksi isə Heritage Fondu ilə The Wall Street Journal’ın birlikdə hazırladığı "İqtisadi Azadlıq İndeksi" hesabatındakı eyniadlı göstəricilər əsasında (2015 Economic Freedom İndex) hesablanmışdır.
Xarici ticarət azadlığı alt-indeksi üçün Vmin = 0, Vmax = 10, İdxalın iqtisadi qiyməti alt-indeksi üçün Vmin = 1, Vmax = 7, Ticarətin azadlığı alt-indeksi üçün Vmin = 0, Vmax = 100 götürülmüşdür.
Çoxölçülü Yoxsulluq İndeksi
Çoxölçülü Yoxsulluq İndeksi, ÇYİ, ing. Multidimensional Poverty Index-MPI) – BMT-nin İnkişaf proqramı çərçivəsində dünya ölkələrində yoxsulluğun səviyyəsini müəyyən etmək üçün 2010-cu ildə Oksford Yoxsulluq və İnsan İnkişafı Təşəbbüsü mərkəzi tərəfindən hazırlanmış göstərici.
Bu, indeksin əsas məqsədi fərdin təkcə maddi-iqtisadi cəhətcə deyil, digər göstəricilər üzrə yoxsul olmasını göstərməkdir. Onun İnsan İnkişafı İndeksindən (İİİ) əsas fərqi ondan ibarətdir ki, İİİ fərdin nələrə malik olduğunu, ÇYİ isə fərdin nələrdən məhrum olduğunu göstərir.
ÇYİ BMT-nin İnkişaf Proqramının İnsan İnkişafı İndeksinin nəşr olunmasının 20 illiyinə həsr olunaraq yaradılmış, yoxsulluğun ənənəvi gəlirə əsaslan ölçü metodologiyasından fərqli bir metodologiya ilə yoxsulluğu ölçmək üçün bu proqrama daxil edilmişdir.
Yaradıcısı Oksford Universitetinin professoru Ceyms Foster hesab olunur.
ÇYİ 3 ölçü istiqaməti (dimensions) və 10 göstəriciyə əsasən hesablanır:
Təhsil (hər bir göstərici 1/6 nisbətdə götürülür)
Təhsil alma illəri: ev təsərrüfatı üzvlərindən heç biri məktəbdə 5 il oxumayıbsa, məhrum olmuş hesab olnurlar.
Uşaqların cəlb olunması: məktəb yaşına çatmış hər-hansısa bir uşaq 1-8-ci siniflərdə məktəbə getmirsə, məhrum olmuş hesab olunurlar.
Sağlamlıq (hər bir göstərici 1/6 nisbətdə götürülür)
Uşaq ölümü: uşaqlardan biri belə ölərsə, məhrum olmuş hesab olunurlar.
Qidalanma: hər hansısa bir böyüyün və ya uşağın zəif qidalanması haqqında məlumat varsa, məhrum olmuş hesab olunurlar.
İnsan inkişafı indeksi
İnsan İnkişafı İndeksi (İİİ) — 1990-cı ildən etibarən hər il BMT-nin İnkişaf proqramı tərəfindən nəşr edilən "İnsan İnkişafı Hesabatı"nda dünya ölkələrində əhalinin rifahını əks etdirən göstərici.
Bu indeks əhalinin rifahını ÜDM-dən daha geniş şəkildə özündə ehtiva edir. İİİ insan inkişafının üç ölçüsünü özündə birləşdirir:
uzun və sağlam ömür (orta ömür uzunluğu əsasında hesablanır);
təhsil səviyyəsi (böyüklər arasında savadlılıq, həmçinin ibtidai, orta və ali məktəblərdə təhsil alanların say nisbəti əsasında hesablanır);
layiqli yaşayış standartları (alıcılıq qabiliyyəti pariteti/AQP, gəlir əsasında hesablanır).
Lakin, bu indeks insan inkişafının müfəssəl, hərtərəfli ölçü vasitəsi deyil. Məsələn, buraya gender və ya gəlir bərabərsizliyi, insan hüquqları və siyasi azadlıqların təmin olunması kimi göstəricilər daxil edilmir. Buna baxmayaraq, məhz bu indeks insan inkişafının və gəlirlə rifah arasında qarşılıqlı mürəkkəb münasibətlərin nəzərdən keçirilməsi üçün daha geniş prizmanı təmin edir.
2009-cu il hesabatındakı reytinq sistemi istisna olmaqla əvvəlki illərdə reytinq 3 kateqoriyaya bölünmüşdür. Əvvəlki sistemdə 1-dən 63-dək yerləri insan inkişafının yüksək, 64-dən 146-dək yerləri orta, daha sonra isə aşağı olduğu ölkələr tuturdu. 2009-cu ildən etibarən ölkələr 4 kateqoriyaya bölünür. Yeni sistemdə əvvəlkinə əlavə olaraq "çox yüksək" kateqoriyası daxil edilmişdir.
İnsan inkişafı indeksinə görə ölkələrin siyahısı
İnsan İnkişafı İndeksinə görə ölkələrin siyahısı Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramının 2019-cu il təxminləri əsasında tərtib edilmiş və 15 dekabr 2020-ci ildə dərc olunmuş İnsan İnkişafı Hesabatına daxil edilmişdir . Siyahıya 193 BMT üzv dövlətindən 187-si, həmçinin Hong Kong ( ÇXR- in xüsusi inzibati bölgəsi ) və Fələstin daxildir . 6 dövlət - BMT-yə üzv olan ölkələr ( Şimali Koreya, Monako, Nauru, San Marino, Somali və Tuvalu ) məlumat çatışmazlığı səbəbindən daxil edilmir. İnsan İnkişafı İndeksi (İİİ) dünya ölkələri üçün ömür, savad, təhsil və həyat standartlarının hərtərəfli müqayisəli ölçüsüdür. Bu indeks inkişaf etmiş, inkişaf etməkdə olan və az inkişaf etmiş ölkələri ayırmaq və iqtisadi siyasətlərin həyat keyfiyyətinə təsirini qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. İndeks 1990-cı ildə Pakistanlı iqtisadçı Махбубом уль-Хаком və Hindistanlı iqtisadçı Amartya Sen . 2010-cu ildə indeksin hesablanması metodu bir qədər dəyişdirildi.
(hər şey əvvəlki hesabatla müqayisə olunur)
▲ — artırmaq;
▬ — qaydasında;
▼ —azalma;
İndiki siyahıda eyni İİİ dəyərləri eyni reytinqə gətirib çıxarmır, çünki İİİ dərəcəsi altıncı ondalık yerə qədər İİİ dəyərləri istifadə edilərək təyin olunur.
Səhiyyə, təhsil və gəlir bölgüsündə bərabərsizliklər nəzərə alınaraq insan inkişafı indeksinə görə ölkələrin siyahısı
Ömür uzunluğuna görə ölkələrin siyahısı
İnsan inkişafı indeksinə görə Rusiya Federasiyasının subyektlərinin siyahısı
Dünya miqyaslı hesabatların və statistik yeniləmələrin arxivi (İngilis dili). Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı.
İnsan potensialının İnkişafı İndeksi
İnsan İnkişafı İndeksi (İİİ) — 1990-cı ildən etibarən hər il BMT-nin İnkişaf proqramı tərəfindən nəşr edilən "İnsan İnkişafı Hesabatı"nda dünya ölkələrində əhalinin rifahını əks etdirən göstərici.
Bu indeks əhalinin rifahını ÜDM-dən daha geniş şəkildə özündə ehtiva edir. İİİ insan inkişafının üç ölçüsünü özündə birləşdirir:
uzun və sağlam ömür (orta ömür uzunluğu əsasında hesablanır);
təhsil səviyyəsi (böyüklər arasında savadlılıq, həmçinin ibtidai, orta və ali məktəblərdə təhsil alanların say nisbəti əsasında hesablanır);
layiqli yaşayış standartları (alıcılıq qabiliyyəti pariteti/AQP, gəlir əsasında hesablanır).
Lakin, bu indeks insan inkişafının müfəssəl, hərtərəfli ölçü vasitəsi deyil. Məsələn, buraya gender və ya gəlir bərabərsizliyi, insan hüquqları və siyasi azadlıqların təmin olunması kimi göstəricilər daxil edilmir. Buna baxmayaraq, məhz bu indeks insan inkişafının və gəlirlə rifah arasında qarşılıqlı mürəkkəb münasibətlərin nəzərdən keçirilməsi üçün daha geniş prizmanı təmin edir.
2009-cu il hesabatındakı reytinq sistemi istisna olmaqla əvvəlki illərdə reytinq 3 kateqoriyaya bölünmüşdür. Əvvəlki sistemdə 1-dən 63-dək yerləri insan inkişafının yüksək, 64-dən 146-dək yerləri orta, daha sonra isə aşağı olduğu ölkələr tuturdu. 2009-cu ildən etibarən ölkələr 4 kateqoriyaya bölünür. Yeni sistemdə əvvəlkinə əlavə olaraq "çox yüksək" kateqoriyası daxil edilmişdir.
İnsan potensialının İnkişafı İndeksinə görə ölkələrin siyahısı
İnsan inkişafi indeksi 2012-ci il üçün aşağıdakı kimidir.
İndeksləşdirmə (iqtisadiyyat)
İqtisadiyyatda indeksləşdirmə (lat. index — müqavilənin, kreditin, əmək haqqının, pensiyanın, müavinətlərin, əmanətlərin və s.-nin məbləğini istehlak qiymətləri indeksi ilə əlaqələndirməklə inflyasiyadan qorunmaq vasitəsidir.
Əhalinin gəlirlərinin indeksləşdirilməsi — istehlak mallarının və xidmətlərin qiymətlərinin artması nəticəsində gəlirlərdə yaranan itkilərin tam və ya qismən kompensasiyası.
Dünya təcrübəsində əhalinin gəlirlərinin indeksləşdirilməsinin iki əsas forması mövcuddur:
avtomatik, burada əmək haqqının və digər gəlirlərin indeksləşdirilməsi qiymət artımına mütənasib olaraq artır;
Avropa İttifaqı ölkələrində istifadə olunan yarı avtomatik (müqavilə əsasında). Bu indeksləşdirmənin mahiyyəti ekspert alimləri cəlb etməklə işəgötürənlər, həmkarlar ittifaqları və dövlət qurumlarının nümayəndələri ilə danışıqlar aparmaqdır. Danışıqların nəticəsi kollektiv müqavilələrin bağlanması üçün sosial müdafiənin aşağı həddi müəyyən edən tövsiyələrdir.
Əmanətlərin indeksləşdirilməsi — ümumi qiymət səviyyəsi dəyişdikdə əmanətçiyə ödənilən faiz dərəcəsinin ölçüsünün avtomatik dəyişməsi.
Vergi indeksasiyası — rəsmi istehlak qiymətlərinin artım indeksinə və ya əmək haqqı indeksinə uyğun olaraq gəlir vergisinin avtomatik dəyişməsidir.
P
n
=
P
0
⋅
(
1
+
∑
i
=
1
n
C
P
I
i
)
{\displaystyle P_{n}=P_{0}\cdot (1+\sum _{i=1}^{n}CPI_{i})}
, burada Р — baza dövründə layihənin qiyməti; CPI — istehlak qiymətləri indeksi.
Новый экономический словарь / Под редакцией А. Н. Азрилияна — М.: Институт новой экономики, 2006.
Qiymət indeksi
Qiymət indeksi (ing. Price index) — müəyyən zaman müddətində və ərazidə (ölkə, region) verilmiş əmtəə və xidmətlərin qiymətindəki orta dəyişikliyi əks etdirən göstəricidir. Bu statistik göstəricinin yaradılmasında səbəb müxtəlif regionlarda və dövrlərdə qiymətlər arasındakı əlaqəni müəyyən etməkdir.
Hazırda Qiymət indekslərindən çox geniş istifadə edilir. Bu indekslər vasitəsi ilə iqtisadiyyatdakı qiymətlərin ümumi səviyyəsi və yaşayış xərcləri müəyyən edilir və gələcək investisiyalar qiymətləndirilir. Həmçinin, daha xüsusi qiymət indeksləri vasitəsilə istehsalçılar hər hansı sektorda planlamalar və qiymət siyasəti həyata keçirirlər.
Qiymət indeksləri əsas iki növü var:
İstehlakçı Qiymət İndeksi (İnflyasiya);
ÜDM deflyatoru.
İstehlakçı qiymət indeksi ən yaxından izlənən qiymət indeksidir. İstehlakçı qiymət indeksi (Consumer Price İndex) istehlak üçün alınan bütün məhsul və xidmətlərin ümumi qiymətinin ölçüsüdür. Hər ay Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən bu indeks hesablanır..
Qlobal İnnovasiya İndeksi
Qlobal İnnovasiya İndeksi Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatı (ÜƏMT) tərəfindən dərc edilən ölkələrin innovasiya imkanlarına və nailiyyətlərinə görə illik reytinqidir. 2007-ci ildə INSEAD və World Business: 203 tərəfindən nəşr olunan Britaniya jurnalıdır.:203 ÜƏMT tərəfindən 2021-ci ilə qədər Kornell Universiteti, INSEAD və digər qurum və təşkilatlarla əməkdaşlıqda nəşr edilmişdir.:333 O, Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqı, Dünya Bankı və Dünya İqtisadi Forumu da daxil olmaqla müxtəlif mənbələrdən alınan həm subyektiv, həm də obyektiv məlumatlara əsaslanır.:203
İndeks 2007-ci ildə INSEAD və Britaniya jurnalı olan World Business tərəfindən yaradılmışdır. Sumitra Dutta tərəfindən hazırlanmışdır.
İndeks iki alt indeks üzrə xalların sadə ortalaması alınmaqla hesablanır: müvafiq olaraq beş və iki sütundan ibarət olan İnnovasiya Giriş İndeksi və İnnovasiya Çıxışı İndeksi. Bu sütunların hər biri innovasiyanın aspektini təsvir edir və balları orta çəkili metodla hesablanan beşə qədər göstəricidən ibarətdir.
2007-ci ildə yarandığı gündən bəri artan sayda hökumətlər öz illik GII nəticələrini sistematik şəkildə təhlil edir və performanslarını yaxşılaşdırmaq üçün mövqelərini tərtib edirlər. İndeks 19 dekabr 2019-cu ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyası tərəfindən qəbul edilmiş dayanıqlı inkişaf üçün elm, texnologiya və innovasiyalar üzrə qətnaməyə daxil edilib.
İndeks innovasiyanın tərkib hissəsi olmayan amillərə həddindən artıq əhəmiyyət verdiyi üçün tənqid olunub. Məsələn, "Vergilərin ödənilməsinin asanlığı", "Elektrik enerjisinin istehsalı" (yarım çəki) və "Minoritar İnvestorları Müdafiə Asanlığı" "Kredit əldə etmək asanlığı" və "Vençur Kapitalı Sövdələşmələri" ilə yanaşı amillərdir.
İqtisadi azadlıq indeksi
İqtisadi azadlıq indeksi — hər il Wall Street Journal və Heritage Foundation tədqiqat mərkəzi tərəfindən dünyanın əksər ölkələri üçün hesablanan göstəricidir. İqtisadi azadlığın təhlili 1995-ci ildən aparılır. 2021-ci ildə reytinqdə 178 ölkə təmsil olunub. Qiymətləndirilməyib: Andorra, Antiqua və Barbuda, Qrenada, Honq-Konq (2021-ci ildən ÇXR-in bir hissəsi hesab olunur), İraq, Liviya, Lixtenşteyn, Makao (2021-ci ildən ÇXR-in bir hissəsi hesab olunur), Marşal adaları, Monako, Nauru, Palau , Sent-Kits və Nevis, San Marino, Somali, Cənubi Sudan, Suriya, Tuvalu, Vatikan və Yəmən. 2021-ci il üçün reytinqdə birinci yeri Sinqapur tutur.
== Hesablama məlumatları ==
Heritage Foundation iqtisadi azadlığı “azadlığın özünü qorumaq və təşviq etmək üçün zəruri olanlardan başqa mal və xidmətlərin istehsalına, paylanmasına və istehlakına dövlət müdaxiləsinin və ya maneəsinin olmaması” kimi müəyyən edir. İqtisadi Azadlıq İndeksi 12 komponentə (indekslərə) əsaslanır, 4 qrupa birləşdirilir və 0-dan 100-ə qədər miqyasda ölçülür, 100 maksimum azadlığa, 0 isə minimum azadlığa uyğundur.
İqtisadi azadlığın komponentləri (indeksləri):
Qanunun aliliyi qrupu:
Mülkiyyət hüquqlarının müdafiəsi;
Hüquq sisteminin səmərəliliyi;
Dövlət orqanlarının təmizliyi (Korrupsiyadan azad olmaq);
“məhdud dövlət hakimiyyəti” qrupu:
Vergi yükü (Vergi azadlığı);
Dövlət xərclərinin məbləği (Hökumətdən azad olmaq);
Maliyyə azadlığı;
“(dövlət) tənzimlənməsinin səmərəliliyi” qrupu:
Biznes azadlığı;
Əmək münasibətləri azadlığı;
Pul azadlığı;
“bazar açıqlığı” qrupu:
Ticarət azadlığı;
İnvestisiya azadlığı;
Maliyyə azadlığı
12 komponentin hər birinin çəkisi bərabər hesab olunur, buna görə də nəticədə alınan göstərici komponentlərin orta hesab dəyəridir. İndeksin müəlliflərinin fikrincə, ölkənin iqtisadi inkişafı bu indeksin dinamikası ilə birbaşa bağlıdır.
Bu indeksə görə bütün ölkələr aşağıdakı qruplara bölünür:
azad — 80-100 göstərici ilə;
qismən azad — 70-79,9 göstərici ilə;
orta dərəcədə azad — 60-69,9 göstəricisi ilə;
azad olmayan — 50-59,9 göstərici ilə;
despotik — 0-49,9 göstəricisi ilə.