Varlığın Əvəzolunması Effekti

Varlığın dözülməz yüngüllüyü - Milan Kunderanın 1982-ci ildə yazdığı kitab. İlk dəfə 1984-cü ildə Fransada fransız dilində nəşr olunan kitab ilk nəşr olunduğu andan ədəbi aləmdə öz əksini tapmışdır. Çex orijinalı növbəti il nəşr olundu. Onun türk dilinə tərcüməsi ilk dəfə 1986-cı ildə, 2014-cü ilin martında isə 41-ci nəşrini həyata keçirmişdir. Roman 1987-ci ildə eyniadlı filmə uyğunlaşdırılıb. Romanda baş qəhrəmanlar Tereza, Tomas, Sabin və Franzın münasibətləri 1968-ci ilin Praqa baharı və ondan sonra Sovet İttifaqının Çexoslovakiyaya hücumu arxa plana keçərək izah edilir. Hadisələr Praqa, Paris, İsveçrə, Kambocada baş verir. Yeddi hissədən ibarətdir. "Qanun Nəşriyyatı".

1845-ci ildə Faradey bir çox materialın maqnit sahəsindən zəif bir itkiyə məruz qaldığını kəşf etdi: bu fenomeni diamaqnetizm adlandırdı. Diamaqnetizm - bəzi materialların (diamaqnetiklər) maqnitləşdirici sahəyə qarşı maqnitləşmə xassəsi. Diamaqnetiklərə inert qazlar, bir sıra metal (bismut, qallium, mis) və bir çox üzvi birləşmələr aiddir. Minerallardan kvars, daş duz, çöl şpatı, qrafit və b. diamaqnit xassəlidir. Faradey həmçinin kəşf etdi ki, xətti qütblü işığın qütbləşmə müstəvisi işığın hərəkət etdiyi istiqamətə uyğun xarici bir maqnit sahəsinin tətbiqi ilə döndürülə bilər. 1846-cı ildə Faradey optik və elektromaqnit hadisələr arasındakı əlaqənin varlığını isbat etmişdir. O, müşahidə edir ki, optik fəal olmayan maddələr maqnit sahəsinin təsiri ilə polyarlaşma müstəvisini fırlatma qabiliyyəti əldə edir. İndi buna Faradey effekti deyilir.

Fişer effekti inflyasiya ilə nominal faiz dərəcəsi arasındakı əlaqəni əks etdirir. İqtisadiyyatda iki faiz dərəcəsi fərqləndirilir: nominal faiz dərəcəsi və real faiz dərəcəsi. Nominal faiz dərəcəsi bankdan və ya digər maliyyə qurumundan verilən kreditlər üzərində qoyulan faiz dərəcəsidir. Real faiz dərəcəsi isə inflyasiya nəticəsində qaytararılacaq pul miqdarında baş verən dəyər azalmasını nəzərə alan faiz dərəcəsidir. Bu iki göstərici bir-birindən inflyasiya səviyyəsi qədər fərqlənirlər: (1+i)=(1+r) (1+ π) r - real faiz dərəcəsi; i -nominal faiz dərəcəsi; π -inflyasiya dərəcəsi. Bu şəkildə yazılan tənlik iqtisadçı İrving Fişerin (1867–1947) xatirəsinə Fişer tənliyi adlanır. Bu tənlikdən görünür ki, nominal faiz dərəcəsinin dəyişməsinə iki amil təsir göstərir: real faiz dərəcəsi və inflyasiya. Miqdar qanununa və Fişer tənliyi əsasında, monetar böyümənin nominal faiz dərəcsinə necə təsir etdiyini müəyyən etmək mümkündür. Miqdar qanununa görə, pulun miqdarındakı 1%-lik artım inflyasiya dərəcəsini 1% artırır. Fişer tənliyinə görə, inflyasiya dərəcəsindəki 1%-lik artım nominl faiz dərəcəsini təxminən 1% artırır.

Barnum effekti və ya Forer effekti — teoremi yaradan alimin adıyla bağlı "Forer effekti", bu təsiri iş modeli olaraq istifadə edən XIX əsrlərdə məşhurluq qazanmış amerikalı şoumen Fineas Teylor Barnumun şərəfinə "Barnum effekti" adlandırılan sosial-psixoloji fenomendir. İnsanların bir sıra ümumi xüsusiyyətlərin yalnız onlara məxsus olduqlarına inanma halıdır. Barnum deyirdi: “Hər 1 dəqiqədə dünyada 1 axmaq dünyaya gəlir və onların hər birinə təklif edə biləcəyim şeylər var”. Barnum effektinin mahiyyəti bundan ibarətdir: insanlar onların şəxsiyyəti, gələcəyi barəsində yazılmış məlumatların fərdi olaraq məhz onlar üçün yaradıldığını güman edir. Lakin bu məlumatlar özlüyündə ümumidir və çox uğurlu şəkildə digər insanlara da aid edilə bilər. Nümunələri ilə gündəlik həyatda tez-tez rastlaşdığımız effekt 1948-ci ildə Forer adlı alimin universitetdə öz tələbələri ilə apardığı bir sınaq nəticəsində psixologiyaya qazandırılmışdır. Belə ki, professor tələbələrinə onların sınaq nəticələri əsasında psixoloji analiz etdiyini dedi və sonda hər bir tələbədən ortaya çıxan 9 nəticənin nə dərəcədə onları ifadə etdiyini 0-5 arası bir rəqəmlə qiymətləndirmələrini istədi. "Əvvəldə soyuq biri kimi görünsəniz də, qarşınızdakı insanı tanıdıqca istiqanlı və söhbətcil olursunuz", "əsl dost adlandıra biləcəyiniz və hər şeyi bölüşə biləcəyiniz yalnız 2-3 nəfər var", "öz yararınıza çevirə bildiyiniz halda çox güclü və vacib bir potensiala sahibsiniz" kimi analizlərin olduğu kağızlar əslində hər bir tələbədə eyni idi. Ancaq onlar bunu bilmirdilər və hər bir analizi xüsusilə onlara aidmiş kimi dəyərləndirdilər. Bir auditoriya dolusu tələbələrdən çıxan yekun nəticə 5 üzərindən 4.26 kimi ağlasığmaz bir rəqəm idi.

Gəlir effekti (ing. income effect) — mikroiqtisadiyyatda bir məhsulun qiymətindəki dəyişiklik istehlakçının gəlirinə (istehlak qabiliyyətinə) təsir etdikdə və bu, bu məhsula tələbin dəyişməsi ilə müşayiət olunan təsir. == Tərifi == K.R. Makkonnell və S.L. Bryuya görə gəlir effekti məhsulun qiymətindəki dəyişikliyin istehlakçının gəlirinə (istehlakçı qabiliyyətinə) və istehlakçının alacağı məhsulun miqdarına təsiridir. Bir məhsulun qiymətinin aşağı düşməsi bu məhsulun alıcısının real gəlirinin artmasına səbəb olacaq. Müxtəlif malların, o cümlədən qiyməti aşağı salınan malların alış həcmi artdıqca alıcılıq qabiliyyəti artır.

Sabit J cərəyan axan paralelepiped formalı keçiriciyə baxaq (kəsir ölçüləri a×b). Əgər keçirici B induksiyalı maqnit sahəsinə perpendikulər yerləşdirilərsə, Lorens qüvvəsinin təsiri ilə müsbət yükdaşıyıcılar şəkildə göstərilmiş C səthinə meyl edəcəklər. Nəticədə bu səthdə yükdaşıyıçıların "yığılması" elektrik sahəni yaradacaq. Bu elektrik sahə də öz növbəsində maqnit sahəsinin meyl etdirici təsirini kompensasiya edir. By zaman C və D səthlərinin arasında Holl gərginliyi yaranır. Holl effektinin tədqiqi yükdaşıyıcıların konsentrasiyanın təyin edilməsinə imkan verir. Bu effekt maqnit sahəsinin ölçülməsində istifadə olunan Holl qeydedici cihazlarının hazırlamasında geniş tətbiq olunur.

Kirlian effekti — dəyişən yüksək tezlikli (10 - 100 kHz) elektrik sahəsinə yerləşdirilmiş canlı və ya cansız obyektlərin səthində elektrik boşalması nəticəsində müşahidə olunan 5-30 kV-luq şüalanma. Metod, bu effekti tədqiq etmiş rus mühəndisi Semyon Davidoviç Kirlianın (1898-1978) şərəfinə adlandırılmışdır. Lakin bənzər təcrübələr XIX əsrin sonlarında Y.O.Narkeviç-Yodko və Nikola Tesla tərəfindən də aparılmışdır. == Həyat enerjisi == Canlı orqanizmlər üçün şüalanmanın intensivliyi və quruluşu orqanizmin elektrik keçiriciliyindən, psixo-emosional vəziyyətindən, ürək-damar sisteminin fəaliyyətindən asılıdır. Bu xüsusiyyət Kirlian tərəfindən canlı və ya cansız bütün hər şeyin "həyat enerjisi"nə, "aura"ya sahib olmasının bir sübutu kimi irəli sürülürdü. Bu iddianı təsdiq edən fakt kimi bitki yarpağının bir hissəsi kəsilsə də, kirlian fotoşəkillərində yarpağın sanki kəsilməmiş kimi, bütöv halda şüalanmasını davam etdirməsi göstərilirdi. Bu da S.Kirlianın fikrincə, "şüalanmaların obyektlərin məlum olan fiziki xüsusiyyətlərindən irəli gəlmədiyini isbat edən bir dəlil kimi qəbul edilməlidir". Lakin fotoqrafiyanın nəticələri dəyişkəndir və təkrarlanan eksperimentin tezliyi artırıldıqda şüalanma daha tutqun, parlaq və intensiv olur ki, bu da alınan fotoşəkillərin tam aydın anlaşılmasına imkan vermir. == Kəşfin tarixi == Kəşf Semyon Kirlian tərəfindən 1939-cu ildə edilsə də, onu təsdiq edən müəlliflik şəhadətnaməsini 1949-cu ildə almışdır. Bu kəşf əvvəllər "elektroqrafiya", "elektrofotoqrafiya" adlarıyla məlum olan texnikanın yenidən tanınmasını təmin etdi.

Kobra effekti bir vəziyyətin xarakteristikası üçün tətbiq edilən idiomatik ifadədir, hansı ki, hər hansısa bir problemin həll edilməsi üçün qəbul edilmiş qərar bu problemi həll etmir, və birbaşa əksinə hədəflərə nəticəyə tez-tez aparır. "Kobra effekti" termini Hindistanda, ingilis müstəmləkə dövründə yaranıb. İngilislər, həddindən artıq kobra çoxalmasını aşkar etmişdilər. Qubernator zəhərli heyvanlardan qurtulmaq üçün, hər ilan başına görə mükafat təyin etmişdi. Əvvəlcə, onları məhv etməsindən sonra, ilanların miqdarı tez azaldı. Ancaq sonra hindlilər tez uyğunlaşdılar: mükafat almaq üçün, kobraları yetişdirməyə (saxlamağa) başladılar. Sonda, öldürülmüş kobra üçün mükafat ləğv ediləndən sonra, ilan saxlayanlar, qiymətdən düşmüş ilanları iradəyə buraxmışdılar, və məlum oldu ki, zəhərli kobraların miqdarı yalnız azalmadı, hətta artdı. Analoji vəziyyət Vyetnamda, fransız müstəmləkə idarəsi dövründə, Hanoy şəhərində yaranmışdı. Onda müstəmləkə hakimiyyəti, hər öldürülmüş siçovula görə mükafat ödəyərək, siçovulların məhv edilməsi proqramını hazırladı. Nəticədə, əhali, qazanmaq üçün, siçovulları yetişdirməyə (saxlamağa) başladı.

Kompton effekti— fotonların sərbəst elektronlar tərəfindən uyğun olmayan səpilməməsi, qeyri-sabitlik fotonların səpilmədən əvvəl və sonra müdaxilə etməməsi deməkdir. Effekt foton tezliklərinin dəyişməsi ilə müşayiət olunur, enerjinin bir hissəsi səpdikdən sonra elektronlara ötürülür. == Tarix == 1922-ci ildə Artur Kompton fotonların mövcud olmasını sübut edən və onlar haqqında elmi təsəvvürləri daha da dərinləşdirən bir hadisəni təcrübədə müşahidə etdi. == Kompton effekti nəzəriyyəsi == Foton sərbəst elektronla səpələndikdə, ν {\displaystyle \ \nu } və ν ′ {\displaystyle \ \nu '} foton frekansları (səpilmədən əvvəl və sonra müvafiq olaraq) əlaqələrlə bağlıdır: ν ′ = ν 1 1 + h ν m e c 2 ( 1 − cos ⁡ θ ) , {\displaystyle \nu '=\nu \;{1 \over {1+{h\nu \over {m_{e}c^{2}}}(1-\cos \theta )}},} θ {\displaystyle \ \theta } — səpələnmə bucağı (səpilmədən əvvəl və sonra foton yayılma istiqamətləri arasındakı bucaq). Dalğa uzunluğuna gəldikdə: λ ′ − λ = λ k ( 1 − cos ⁡ θ ) , {\displaystyle \ \lambda '-\lambda =\lambda _{k}(1-\cos \theta ),} λ k = h m e c {\displaystyle \lambda _{k}={h \over {m_{e}c}}} — Kompton elektron dalğasının uzunluğu λ k = 2 , 4263 ⋅ 10 − 12 {\displaystyle \lambda _{k}=2,4263\cdot 10^{-12}} Metrə bərabərdir. Kompton səpilməsindən sonra foton enerjisinin azalması "Kompton növbəsi" adlanır. Klassik elektrodinamik çərçivəsində Kompton effekti izahı mümkün deyil, çünki bir elektromaqnit dalğasının bir yüklə (Tomson saçılması) dağılması onun tezliyini dəyişmir. Kompton effekti mikropartiküllərin partikül dalğasının ikililiyinin sübutlarından biridir və fotonların mövcudluğunu təsdiqləyir. Dəstəkləyici bir elektron tərəfindən səpilmə halında Compton təsirində enerji qorunması qanunu aşağıdakı kimi yazıla bilər: : h c λ + m e c 2 = h c λ ′ + m e c 2 1 − v 2 c 2 . {\displaystyle \ {hc \over {\lambda }}+m_{e}c^{2}={hc \over {\lambda '}}+{\frac {m_{e}c^{2}}{\sqrt {1-{\frac {\displaystyle v^{2}}{\displaystyle c^{2}}}}}}.} == İstinadlar == == Ədəbiyyat == “Ümumi fizika kursu.

Kulic effekti — Biologiya və psixologiyada bu terminin ifadə etdiyi fenomen ondan ibarətdir ki, erkək fərdlər cütləşməyə hazır olan yeni-yeni dişi fərdlərlə rastlaşdıqda onların cinsi aktivliyi davamlı olaraq yüksək səviyyədə qalır. Bu fenomen sınaq olunan bütün heyvanlarla bağlı özünü doğruldub. == İzahı == Yeni dişi fərdlə rastlaşma erkək fərdin beynində dopamin neyromediatorunun ifrazında artıma, bununla da limbik sistemin yenidən və yenidən fəallaşmasına səbəb olur. Bundan sonra erkəklər yalnız yeni dişi ilə deyil, əvvəlki dişilərlə də cütləşmə potensialını yüksək səviyyədə saxlayırlar. Laster və Qorzalka bu fenomenin dişilərdə necə təzahür olunduğunu yoxlamaq üçün eksperimentlər aparmış, onun dişilərə də aid olduğunu (lakin erkəklər qədər deyil) aşkar etmişlər. == Terminin tarixi == "Kulic effekti" adlanması Amerikada populyar olan lətifə ilə bağlıdır. Lətifənin məzmunu: 1920-ci illərdə ABŞ prezidenti olmuş Kalvin Kulic həyat yoldaşı ilə birlikdə quş fermasını ziyarət edərkən xanım Kulic fermerdən soruşur: - Necə olur ki, az sayda xoruz bu qədər toyuğun mayalı yumurta verməsini təmin edə bilir? Fermer: - Xoruzlar hər biri öz funksiyasını gün ərzində yüz dəfələrlə yerinə yetirir, ona görə. Bu cavabı eşidən xanım Kulic zarafatla deyir: - Siz bunu cənab Kulicə daha ətraflı izah etsəniz, pis olmaz. Bu atmacanı eşidən prezident fermerdən soruşur: - Xoruzlar hər dəfə eyni toyuğu mayalandırır?

Kəpənək effekti — bir sistemin başlanğıcında baş verə biləcək kiçik bir dəyişiklik, böyük dəyişikliklərə səbəb ola bilər. "Kəpənək effekti" termini riyazi bir termindir, hesablamalar zamanı rəqəmlərdən birində edilən cüzi dəyişiklik böyük fərqlərə səbəb ola bilər. Adı Edward N. Lorenzin verdiyi bu nümunədən yaranmışdır. "Amazon meşələrindəki bir kəpənəyin qanad çırpması ABŞ-də fırtına qopmasına səbəb ola bilər". Digər bir nümunədə isə, "bir kəpənəyin qanad çırpması dünyanın yarısını ağuşuna ala biləcək bir qasırğanın yaranmasına səbəb ola bilər" deyilir.

Lotos effekti — su damcılarının yarpağın səthində hərəkət edərək yad hissəcikləri tutması effektidir. Lotos effekti aşağı dərəcəli səth islanmasıdır, lotos bitkilərinin yarpaq və ləçəklərində və nastursiya, qamış kimi bitkilərdə müşahidə olunur. Bu effekt təbiətdə yalnız bitkilərdə deyil, həmçinin həşəratların (məsələn, kəpənəklərin qanadları) qanadlarında da müşahidə olunur. Belə ki, həşəratların qanadları yağışdan islanmır və onların uçmasında heç bir problem yaranmır. Lotos effektini göstərən (özündə əks etdirən) materiallar superhidrofob materiallar adlandırılır. Bu effekt onunla əlaqələndirilir ki, su damcısı belə materiallarla təmasda şarabənzər forma alaraq səthin üzərində sürüşərək (diyirlənərək) bütün yad cisimləri və tozu, çirki özunə yığır. Superhidrofob materiallar eyni anda bir neçə xassə ilə xarakterizə olunur: su damcısı belə materiallarda 1500-dən böyük islanma bucağı yaradır, 2-3 mm diametrli damcılar diyirlənir, su ilə təmasda səth üzərində öz-özünə təmizlənmə sahəsi yaranır. Təbiətdə Səthin Lotos effekti və ya superhidrofobluğu unikal deyil, bir çox bitki və həşəratlara da məxsusdur. Lotos effekti təbiətdə uzun zamanlar müşahidə olunsa da, bu hadisənin alimlər tərəfindən sistemli tədqiqinə demək olar ki, 10 il bundan qabaq başlamışlar, lakin müxtəlif superhidrofob xassəli materialların alınması məhz yeni nanomaterialların və nano və mikrotexnologiyanın inkişafı ilə əlaqədardır.

Lövbər effekti (ing. Anchoring effect) — Qərarvermə prosesi zamanı fərdin əldə etdiyi ilkin informasiyanı rəhbər tutması halı. Bu vəziyyət ilkin məlumatın doğru olduğuna inanmaq, ya da sonraki məlumatları əvvəlki məlumata görə dəyərləndirməyə, müqayisə etməyə səbəb olur. == Lövbər effekti üçün nümunələr == Bu məhsulu başqa saytda 30 manata görmüşdüm, burda 20 manatadır. Bu, çox ucuzdu. Qonşumuz evini 100 minə sata bildisə, deməli, mən də sata bilərəm. Ailəmizdəki insanların ortalama ömür müddəti uzundur, deməli, mən də çox yaşayacam. Arıq olan dostlarım hər səhər qaçır, deməli, mən də hər səhər qaçmalıyam. Mən uşaq olanda anam məni saat 10-da yatırırdı, onda, mənim də uşağım saat 10-da yatmalıdır.

Mandela effekti — yalnız bir və ya bir neçə nəfər deyil, dünyadakı bir çox insanın mövcud məlumatları tamamilə səhv xatırlamasıdır. == Tarixi == 2009-cu ildə Fiona Brum keçmiş CAR prezidenti Nelson Mandelanın 1980-ci illərdə həbsxanadakı ölümünü necə xatırlaması haqqında bir konfransda danışırdı. Ancaq Mandela 1980-ci illərdə deyil, 2013-cü ildə vəfat etmişdir. Brum xatirələri haqqında başqalarıyla danışanda məlum oldu ki, Brum tək deyil. Digərlərinin iddialarına görə, Mandelanın 1980-ci illərdə ölüm xəbərini və dul arvadının ölümlə bağlı nitqini xatırlayırlar. Brum belə əhəmiyyətli bir hadisənin bu qədər geniş auditoriya tərəfindən səhv xatırlanması və olmamış bir hadisə haqqında təfərrüatları ilə danışılmasından şok oldu. Sonralar "Mandela effekti" adını verdiyi bu fenomeni və buna oxşar hadisələri müzakirə etmək və araşdırmaq üçün bir sayt qurdu.

Mpemba effekti – isti suyun soyuq sudan daha tez donması prosesi. 1963-cü ildə tanzaniyalı şagird Erasto Mpemba tərəfindən kəşf edilmiş və onun şərəfinə adlandırılmışdır. Effektin yaranmasına bir neçə amil təsir göstərir. 1963-cü ildə tanzaniyalı şagird Erasto Mpemba və onun dostları məktəbdə dondurma istehsal etmək üçün qaynar süddə şəkəri həll etdilər. Əslində, Erasto soyuducuya qaynar südü qoymadan əvvəl gözləməli idi, ancaq tələsdi və Erastonun qaynar südü digərlərindən daha tez dondu. Erasto müəlliminə baş verənləri izah etdi, lakin müəllimi ona inanmadı. Öz maraqlarından imtina etməyən Erasto təcrübələrini davam etdirdi. Fizika mövzusunda bir konfrans üçün məktəbi ziyarət edən professora "Nə üçün 35 °C və 100 °C su olan eyni qablardan isti su olan qab daha tez dondu?" deyə sual verdi. Fizika professoru Denis Ozborn ilk olaraq sualı anlamadı və Erastodan sualı təkrarlamasını istədi. Erasto təcrübəsini professora danışdı.

Nova effekti — həyatımızda qarşılaşdığımız hadisələrin qeyri-müəyyən vəziyyətini fərqi dəyərləndirməyi ifadə edən anlayış. Nova effektinə görə, sonu pis olacağı gözlənilən hadisənin sonunun yaxşı olması və ya bunun əksi mümkündür. "Hər işdə bir xeyir var", "stəkanın dolu tərəfindən baxmaq" kimi deyimlərlə xarakterizə oluna bilər. Beləliklə, bir şəxsin bir hadisə və vəziyyətdə şanslı və ya şanssız olduğunu qətiyyətlə deyə bilmərik.

Elmi-texniki tərəqqi bir çox təzadlar yaratmışdır ki, bunlar da təbiətdə ekoloji tarazlığın pozulmasına səbəb olmuşdur. Belə bir əsaslı fikir formalaşmışdır ki, ətraf mühitdə baş verən deformasiyalar məhz həmin tərəqqinin məntiqi nəticəsidir. XX əsrin ortalarında az miqdar qazların konsentrasiyasının artım tendensiyası özünü xüsusilə kəskin göstərirdi. İndi parnik effektində onların rolu heç bir şübhə doğurmur. Parnik effekti – günəşin istilik enerjisinin xeyli hissəsinin yer üzərində tutulmasıdır. Parnik effekti anlayışı əvvəlcə fizikada qeyd olunmuşdur. O hələ 1863-cü ildə Tindal tərəfindən istifadə edilmişdir. Az sonra, yəni 1896-cı ildə Arrenius göstərmişdir ki, atmosferin cüzi hissəsini – 0,03%-ni təşkil edən karbon qazı onun temperaturunu 5–60 °C artırır və əgər həmin maddə olmasaydı temperatur yəqin ki, bir o qədər az olardı. 1938-ci ildə ilk dəfə Kallender karbon qazının antropogen tullanmasının iqlimə mümkün təsiri ehtimalını əsaslandırılmışdır. XX əsrin 70-ci illərində sübut edilmişdir ki, digər qazlar karbon qazından daha kiçik miqdarlarda, hiss olunan parnik effektlər verirlər.

Piqmalion effekti – (Pygmalion effect və ya Rosenthal effect) elə bir təzahürdür ki, bu zaman bu və ya digər informasiyanın dürüstlüyünə əmin olan insan qeyri-iradi şəkildə özünü elə aparır ki, sonda həmin informasiya öz təsdiqini tapır. İlk dəfə Robert Rozental tərəfindən eksperimental sübut olunub. Rozental elmi nəşrlərdə O.Pfungst’ın "Ağıllı Hans"la bağlı araşdırmalarını oxuduqdan sonra bu sahədə araşırmalara başlamışdı. 1963-cü ildə apardığı eksperimentdə Rozental psixologiya fakultəsinin tələbələrini iki qrupa bölüb onlara tapşırıq vermişdi. Tələbələr laboratoriya siçovullarına labirintlərdən çıxma yollarını öyrətməli idilər. Hər iki qrupa eyni laboratoriyanın siçovulları verilmişdi. Rozental A qrup tələbələri aldatmışdı ki, onlar yüksək intellektli siçovullarla işləyəcəklər, guya bu siçovullar xüsusi seçmə ilə yetişdirilib, adi siçovullardan qat-qat ağıllıdılar. B qrupuna isə aldatmışdı ki, sizə verilən ən kütbeyin siçovullardır. Həqiqətdə isə siçovullar hamısı adi heyvanlar idi. Nəticələr belə oldu: A qrup tələbələr B qrupuna nisbətən siçovulları daha tez öyrətdilər.

Plasebo effekti – psixoloji təsir nəticəsində fizioloji dəyişmənin müsbət müalicəvi effekti. Boş dərmanların (plasebonun) müalicəvi effektini biz ənənəvi olaraq özünütəlqinlə izah edirik: hər üçüncü pasientə yüngülləşmə gətirir. Miçiqan Universitetinin alimləri doktor Con-Kar Zubietanın rəhbərliyi ilə aydınlaşdı ki, bu belə deyil. Journal of Hevroscience onların tədqiqatlarının nəticələrini dərc etdi. Aşkar olunmuşdur ki, plasebonun müsbət təsirinin gözlənilməsi kimyəvi mexanizm yaradır: beynimiz endorfin (ağrını yatıran və sakitləşdirici effekt daşıyan təbii birləşmə) istehsal etməyə başlayır. Nəticədə ağrı həqiqətən də azalır. İndi alimlər öyrənməyə çalışırlar ki, niyə plaseboya hamıda eyni reaksiya olmur?(z.c) Plasebo effekti yaratmış hadisələr: Hadisə № 1 Maşınqayırma fabrikində bir fəhlə öz yoldaşı ilə zarafat etmək üçün dəmir disklərinin birini rezin disklə əvəz edir, lakin onun dəmirdən seçilməməsi üçün onu həmin rəngdə rəngləyir. Lakin, zarafatın sonu dostunun ölümü ilə bitir. Belə ki, iş zamanı rezin disk sürüşür və fəhlənin başına dəyir. Fəhlə elə bilir ki, disk həqiqətən də dəmirdəndir və onun ürəyi bu qorxudan dayanır.

Qamçı effekti (ing.

Qartopu effekti — həndəsi silsilə və eləcə də qüvvət funksiyası üsulları ilə getdikcə daha böyük sayda artıq mövcud olan yeni faktlar hesab olunan hadisələri toplayan əxlaqi və ya qeyri-əxlaqi döngü. Bu effekt öz adını qarla örtülmüş yamac boyunca aşağı yumalanan bir qartopu misalından götürmüşdür: təsəvvür edirik ki, qartopu getdikcə daha da böyüyür və daha da sürətlənir. Qartopu effekti sürü davranışının vacib hərəkətverici qüvvələrindən biridir. Məsələn, əgər bir insan qəfildən küçədə tam çılpaq vəziyyətdə "Terror!" deyə qışqıraraq qaçmağa başlasa, güman ki, 1 və ya 2 insan da qaçmağa başlasın. Vəziyyət belə olduqda daha böyük ehtimal var ki, daha çox insan qaçmağa başlasın. Bunu görən küçədəki digər insanların həmin hərəkəti etməsi ehtimalı əvvəlki qaçan insanların bunu etməsindən daha yüksək olur. Özünü-saxlama fenomeni və onun amplitudu da bu halda daha sürətli olmağa meyil göstərir. 26 may 2009-cu ildə youtube`a yerləşdirilən bir video bu effektin gücünü göstərdi. Sasquatch musiqi festivalı vaxtı gəzintidə bir kişi təkbaşına rəqs edir. Sonra başqa birisi rəqs etməyə başlayır.

Rinqelman effekti ― bir qrupda insan sayının artmasına müqabil olaraq məhsuldarlığın azalma tendensiyasını ifadə edən nəzəriyyə. Bu psixoloji akt qrupun həcmi ilə qrup üzvlərinin hər hansı missiyanın tamamlanmasına yönəldilmiş səyləri arasında var olan tərs mütənasiblik ilə xarakterizə olunur. Rinqelmen zaman itkisi ilə qrupun effektivliyi arasındakı əlaqəni araşdırarkən müəyyən etmişdir ki, qrup üzvlərinin bir iş üzərində birlikdə işləmələri fərdlərin ayrı-ayrılıqda işləməsində daha az səy tələb edir. Bu məntiqlə qrupdakı insanların sayı artdıqca fərdlərin əməyi getdikcə səmərəsizləşir.

Musa effekti — fizikada diamaqnit mayenin səthinin maqnit sahəsi ilə deformasiyası hadisəsi. Effekt "Əhdi-ətiq"də Qırmızı dənizdən keçiş mifoloji hadisəsindən ilhamlanaraq Bibliya fiquru Musanın şərəfinə adlandırılmışdır.

Snob effekti — mikroiqtisadiyyatda bir fenomen, digər istehlakçıların tələbinin miqdarının dəyişməsinə cavab olaraq bir istehlakçı tərəfindən mallara olan tələbin miqdarının əks istiqamətdə dəyişməsini əks etdirir. Gəlir səviyyəsi daha yüksək olan snob, aşağı gəlir səviyyəsi olan başqalarının almadığını almağa çalışır. Onun vəzifəsi kütlədən fərqlənmək, özünəməxsusluğunu vurğulamaqdır. Hər hansı bir məhsul kateqoriyasına tələbat nə qədər çox olarsa, belə bir alıcının onu almaq ehtimalı bir o qədər azdır. Snob effekti digər mikroiqtisadi modellərin əksəriyyəti ilə ziddiyyət təşkil edir, çünki tələb əyrisi adi malların tipik mənfi yamacından daha çox müsbət meylə malik ola bilər. Öz mənasında bu təsir “imitasiya effektinin” əksidir. Belə istehlakçıların (snobların) zövqləri digər insanların bu kütləvi mallara olan tələbindən tərs asılıdır. Snoblar istehlak mallarından istifadə etmək istəmirlər, lakin qeyri-adi, bahalı və ya unikal mallara sahib olmaq istəyirlər. Bu məhsullar adətən yüksək iqtisadi dəyərə malikdir, lakin praktiki dəyəri azdır. Məhsul nə qədər az olsa, onun snob dəyəri bir o qədər yüksək olar.

Streyzand effekti (ing. Streisand effect) — müəyyən məlumatların ictimaiyyət üçün əlçatan olmasının qarşısını almaq cəhdinin (senzura) onun daha da geniş miqyasda yayılmasına (adətən internet vasitəsilə) səbəb olması ilə ifadə olunan sosial fenomen. Məsələn, fotoşəklə, fayla, mətnə və ya nömrəyə girişi məhdudlaşdırmaq cəhdi (məsələn, qanuni üsullarla) bu məlumatın digər serverlərdə təkrarlanmasına, fayl paylaşma şəbəkələrində görünməsinə və ya digər təkrarlanmasına səbəb olur. "Streyzand effekti" termini 2003-cü ildə ABŞ aktrisası və müğənnisi Barbra Streyzand ilə fotoqraf Kennet Adelman arasında baş verən hadisədən sonra populyarlıq qazanmışdır. Streyzand, onun evinin şəkli Kaliforniya sahillərini təsvir edən 12,200-dən çox digər fotoşəkil ilə birlikdə internetdə yerləşdirildiyi üçün Adelman və "Pictopia.com" saytından 50 milyon ABŞ dolları təzminat alması üçün məhkəməyə müraciət etmişdir. Adelman evin fotoşəklini sahil eroziyasının hökumət tərəfindən sifarişli tədqiqatı olan Kaliforniya Sahil Hesabatları Layihəsinin bir hissəsi olaraq sahildə yerləşən digər evlərlə birlikdə çəkdiyini iddia etmişdir. Streyzandın vəkilləri iddia qaldırmazdan əvvəl 3850 nömrəli (Streyzandın evini təsvir edən) fotoşəkil layihənin saytından cəmi 6 dəfə endirilmişdi ki, bunlardan ikisini vəkillərin özləri etmişdir. 10 may 2004-cü ildə məhkəmə Streyzandın iddialarını rədd etdi və Streyzanddan Adelmanın 154,000 ABŞ dolları məbləğində məhkəmə xərclərini ödəməsini tələb etmişdir. Daha sonra jurnalist Pol Rocers iddia ilə bağlı məlumatların yayılması nəticəsində Streyzandın evinin fotoşəklinin internetdə çox populyarlaşdığını qeyd etmişdir. Xüsusilə, iddianın məhkəməyə verilməsindən bir ay sonra görüntüyə 420,000-dən çox insan baxmışdır.