223-cü atıcı diviziya (2-ci komplektləşmə)

223-cü Qırmızı Bayraqlı Belqrad diviziyası — İkinci Dünya Müharibəsi illərində SSRİ Silahlı Qüvvələrinin tərkibində milli Azərbaycan hərbi birləşməsi.

223-cü atıcı diviziya
223-cü Qırmızı Bayraqlı Belqrad diviziyası
Növü	Atıcı
Yaranma tarixi	oktyabr 1941-ci il
Ölkə	SSRİ
Daxildir	Quru qoşunları
Ləqəbi	"Belqrad diviziyası"
Müharibələr	İkinci Dünya Müharibəsi
Döyüşlər	İkinci Dünya Müharibəsi 1942—1943: Qafqaz döyüşü 1943: Donbas əməliyyatı 1943: Dnepropetrovsk əməliyyatı 1943-1944: Dnepropetrovsk-Karpat əməliyyatı 1944: Berezneqat-Sniqirov hücum əməliyyatı 1944: Odessa hücum əməliyyatı 1944: Belqrad əməliyyatı 1944-1945: Budapeşt əməliyyatı 1945: Vyana döyüşü (1945) 1945: Bratislava-Branovsk hücum əməliyyatı
Fərqlənmə nişanları	"Qırmızı Bayraq" ordeni
Komandanlıq
Məşhur komandirləri	Heybət Heybətov

SSRİ Dövlət Müdafiə Komitəsinin 1941-ci il oktyabrın 14-də^[1] 0104 nömrəli əmri ilə Zaqafqaziya Cəbhəsində 14 oktyabr 1941-ci il 795ss nömrəli qərarı ilə^[2] arxa cəbhə hissələrinin şəxsi heyətindən (168-ci ehtiyat atıcı alayı əsasında) yaradılmışdır. Əvvəlcə hərbi birləşmə Sumqayıtda yerləşmişdi. Diviziyanın şəxsi heyətinin komplektləşməsi Azərbaycan SSR ərazisində Quba — Sarvan — Çarxı — Qusar — Dəvəçi rayonlarında aparılmışdır. Baş Qərargahın 2 yanvar 1942-ci il tarixli 170005 nömrəli göstərişi ilə Mahaçqala bölgəsinə yeridilmişdir.

SSRİ Dövlət Müdafiə Komitəsinin 03.03.1942-ci il tarixli Org / 2/534 göstərişi ilə Azərbaycan milli diviziyasına çevrilmişdir. 05.15.1942-ci ildə müntəzəm ordu tərkibinə (Zaqafqaziya Hərbi Dairəsinin cəbhəyə çevrilməsi ilə) daxil oldu. Baş Qərargahın 06.07.1942-ci il tarixli 170441 nömrəli direktivi əsasında Bakı istiqamətini müdafiə etmək üçün Mahaçqala rayonu ərazisinə yerləşdirilən 44-cü Ordunun sərəncamına verildi. Baş Qərargahın 07.30.1942-ci il tarixli 170536 nömrəli göstərişi ilə diviziya Dərbənd və Samur mövqelərini, 09.09.1942-ci il tarixli 170628 nömrəli göstərişlə isə Terekin cənub sahili boyunca müdafiə mövqeləri tutdu.

1942-ci il sentyabrın 16-da 44-cü Ordunun komandanı general-mayor İ. Petrov diviziyada olarkən komandir polkovnik Heybət Heybətova və alay komissarı Ə. Məmmədova 100–110 km-lik yürüş üçün hazırlıqlara başlamağı əmr etdi. Bu yüruşlə Babayurd qoyunçuluq ferması, Kizlyarın cənubunda yerləşən Germenchi-Otar — Lüksemburq xəttinə çıxılmalı idi. Sentyabrın 27-də diviziya 120 kilometrlik yürüşdən sonra göstərilən mövqeləri tutur. 1942-ci il noyabrın sonunda 223-cü diviziya brinci eşelonun hissələrini əvəz edir və 1942-ci il dekabrın 1-nə qədər Xəzər dənizindən Qudermesə qədər olan xətti müdafiəsi ilə məşğul olur. Qafqaz döyüşünün hücum mərhələsinin bir hissəsi olaraq, diviziya Mozdok-Stavropol (1943-cü il 01–24 yanvar) və Tixoretsk-Yeisk (1943-cü il 24 yanvar — 4 fevral) hücum əməliyyatlarında iştirak etmişdir. Sonra diviziya Krasnodar hücum əməliyyatında iştirak edir (1943-cü il 9 fevral — 16 mart). Baş Qərargahın 29.03.1943-cü il tarixli 46086 nömrəli göstərişi tamamlandıqdan sonra diviziya 46-cı Ordunun tərkibinə daxil edilərək (06.04.1943-cü ildə 04.04.1943-cü ildən Səhra Hərbi Dairəsinə çevrilən Ehtiyat Cəbhənin sərəncamına verildi) Millerovo rayonu ərazisinə köçürüldü.

1943-cü ilin iyunun 1-də diviziya 46-cı Ordunun digər hissələri ilə birlikdə Cənub-Qərb cəbhəsinə verildi. 1943-cü il iyulun 23-də diviziya yenidən Baş Qərargahın ehtiyatına daxil edilsə də, 1943-cü il avqustun 7-də yenidən müntəzəm ordunun tərkibinə qaytarıldı. Hərbi birləşmə Donbassdakı hücum əməliyyatında (13.08–22.09.1943), sonra isə Dnepr döyüşündə (Dnepropetrovsk əməliyyatı 23.10–23.12.1943) iştirak edir.

Dnepr döyüşü başa çatdıqdan sonra diviziya Sağ Sahil Ukraynasını azad etmək əməliyyatında iştirak edir (Dnepr-Karpat əməliyyatı). Əvvəlcə (1944-cü il fevralın sonuna qədər) 2-ci 57-ci Ordunun tərkibində (22 fevral 1944-cü ildən 3-cü Ukrayna Cəbhəsi) İngulets çayının sağ sahilində plasdarmı qoruyur və sonra Berezneqovato-Snigirevskaya (05–18-18.1944) və Odessa (26.03–14.04.1944) hücum əməliyyatlarına cəlb olunur.

Sağ Sahil Ukraynasının azad edilməsi başa çatdıqdan sonra, diviziya 1944-cü ilin avqustuna qədər müdafiə mövqelərində qərar tutur və daha sonra Moldovanın (1944-cü il avqustun 20–29-da keçirilən Kişinyov-İzmail əməliyyatı), Rumıniya və Bolqarıstanın azad edilməsində iştirak edir. 1944-cü ilin sentyabrında hərbi birləşmə Bolqarıstan-Yuqoslaviya sərhədində yenidən toparlanaraq Yuqoslaviyanın azad edilməsində qəhrəmanlıq göstərir. Belqrad hücum əməliyyatı zamanı (1944-cü il sentyabrın 20–28-i) 223-cü Atıcı diviziyasının hissələri 57-ci Ordunun digər birləşmələri, 46-cı Ordu, Dunay Hərbi Donanması və Yuqoslaviya Xalq Azadlıq Ordusunun qüvvələri ilə birlikdə 10/20/1944-cü il oktyabrın 10-da Belqrad şəhərinə daxil olurlar.^[3] Şəhərin azad edilməsində fərqləndiklərinə görə hərbi birləşməyə "Belqrad Diviziyası" fəxri adı verildi.^[4]

Belqrad əməliyyatından sonra diviziya Macarıstanın azad edilməsində iştirak edir. Budapeşt hücum əməliyyatının bir hissəsi olaraq, diviziya Szekesfehervar-Eszterqomskoy əməliyyatına cəl olunur (20.12.1944–13.02.1945). Bu əməliyyat nəticəsində Budapeşt şəhərinin mühasirəsi xaricində cəbhə yaradılır.^[5][6]. Macarıstanın paytaxtını ələ keçirdikdən sonra 2-ci Ukrayna Cəbhəsinin 46-cı Ordusunun tərkibində diviziya Vyana əməliyyatında iştirak edir (13.03.-04.15.1945-ci il). Vyanaya hücumun bir hissəsi olaraq 223-cü Atıcı diviziyası Dyerr əməliyyatında (03.13.-04.04.1945-ci il) və birbaşa Avstriya paytaxtına edilən hücumda iştirak edir (1945-ci il aprelin 4-dən 15-nə qədər).^[7] Vyananın azad edilməsində fərqləndiyinə görə diviziya "Qırmızı Bayraq" ordeni ilə təltif edildi.^[8]

Müharibənin sonunda diviziya Çexoslovakiyanın bir sıra bölgələrini azad edərək Bratislava-Brnovsk əməliyyatında iştirak etdi (25.03.-05.05.1945-ci il).

Baş Qərargahın 1945-ci il mayın 29-dakı 11098 nömrəli göstərişi ilə 223-cü diviziya 46-cı ordunun digər bölmələri ilə birlikdə Cənubi Qüvvələr Qrupuna daxil oldu. ^[9]

Hərbi birləşmə Azərbaycan milli diviziyası sayılsa da, zaman keçdikcə tərkibi ciddi itkilərə məruz qaldığından və bu itkilər doldurulmadığına görə hərbi hissədə azərbaycanlıların milli tərkibi nisbəti xeyli azalmışdı. Belə ki, 1943-cü il yanvarın 1-də azərbaycanlılar diviziyanın şəxsi heyətinin 86,1%-ni təşkil edirdilərsə, 1943-cü il iyulun 7-də 24,6%, 1944-cü il yanvarın 1-də 19,4%, 1944-cü il iyulun 1-də isə kontingentin cəmi 11,2%-ni təşkil edirdilər.

223-cü Qırmızı Bayraqlı Belqrad diviziyası

• Zaqafqaziya cəbhəsi — 1941-ci ilin oktyabrından 30.12.1941-ci ilə qədər
• Qafqaz cəbhəsi — 30.12.1941–28.01.1942-ci ilə qədər
• Zaqafqaziya Hərbi Dairəsi — 1942-ci il 28 yanvar — 1942-ci il 15 may tarixləri arasında
• Zaqafqaziya cəbhəsi — 15.05.1942–07.06.1942-ci ilə qədər
• Zaqafqaziya cəbhəsi, 44-cü ordu — 07.06.1942–10.08.1942-ci ilə qədər
• Zaqafqaziya cəbhəsi, Şimali ordu qrupu, 44-cü ordu — 10.08.1942-ci ildən 1942-ci ilin noyabr ayınadək
• Zaqafqaziya cəbhəsi, Şimali ordu qrupu, 58-ci ordu — 1942-ci ilin noyabr-dekabr aylarında
• Zaqafqaziya cəbhəsi, Şimali ordu qrupu, 44-cü ordu — 1942-ci ilin dekabrında — 1943-cü ilin yanvarına qədər
• Şimali Qafqaz cəbhəsi, 37-ci Ordu — 1943-cü ilin yanvar-fevral ayları
• Şimali Qafqaz cəbhəsi — 1943-cü ilin fevralından 29.03.1943-cü ilə qədər
• 46-cı ordu — Baş Qərargahın ehtiyat qüvvəsi — 03.29.1943–06.04.1943-cü il
• Ehtiyat cəbhəsi, 46-cı Ordu — Baş Qərargahın ehtiyat qüvvəsi 06.04.1943–15.04.1943-cü il.
• Səhra Hərbi Dairəsi, 46-cı ordu — 04.15.1943–31.05.1943-cü ilə qədər
• Cənub-qərb cəbhəsi, 46-cı ordu — 01.06.1943-cü ildən 23.07.1943-cü ilə qədər
• 46-cı ordu — Baş Qərargahın ehtiyat qüvvəsi — 07.23.1943–07.08.1943-cü ilə qədər
• Cənub-qərb cəbhəsi, 46-cı ordu — 07.08.1943–10.09.1943-cü il tarixlərində
• Çöl Cəbhəsi, 46-cı ordu — 11 sentyabr 1943-cü ildən 2 oktyabr 1943-cü ilədək
• Cənub-qərb cəbhəsi, 46-cı ordu 03.10.1943–20.10.1943-cü il tarixlərində
• 3-cü Ukrayna cəbhəsi, 46-cı Ordu — 1943-cü il oktyabrın sonunda
• 2-ci Ukrayna cəbhəsi, 7-ci qvardiya ordusu, 24-cü qvardiya atıcı korpusu — 1943-cü ilin oktyabr-noyabr aylarında
• 2-ci Ukrayna cəbhəsi, 7-ci qvardiya ordusu, 49-cu atıcı korpusu — 1943-cü ilin noyabr-dekabr aylarında
• 3-cü Ukrayna cəbhəsi, 46-cı Ordu — 1943-cü il oktyabrın sonunda
• 2-ci Ukrayna cəbhəsi, 7-ci qvardiya ordusu, 24-cü qvardiya atıcı korpusu — 1943-cü ilin oktyabr-noyabr aylarında
• 2-ci Ukrayna cəbhəsi, 7-ci qvardiya ordusu, 49-cu atıcı korpusu — 1943-cü ilin noyabr-dekabr aylarında
• 2-ci Ukrayna Cəbhəsi, 57-ci ordu, 49-cu atıcı korpusu — 1943-cü ilin dekabrı — 1944-cü ilin yanvarı
• 2-ci Ukrayna cəbhəsi, 57-ci ordu, 68-ci atıcı korpusu — 1944-cü ilin yanvar-fevral aylarında
• 3-cü Ukrayna cəbhəsi, 57-ci ordu, 64-cü atıcı korpusu — 1944-cü ilin fevral-mart aylarında
• 3-cü Ukrayna cəbhəsi, 57-ci ordu, 68-ci atıcı korpusu — 1944-cü ilin mart-noyabr aylarında
• 3-cü Ukrayna cəbhəsi, 68-ci atıcı korpusu — 1944-cü ilin noyabr-dekabr aylarında
• 3-cü Ukrayna cəbhəsi, 4-cü qvardiya ordusu, 68-ci atıcı korpusu — 1944-cü ilin dekabrı — 1945-ci ilin yanvarı
• 3-cü Ukrayna cəbhəsi, 4-cü qvardiya ordusu, 20-ci qvardiya atıcı korpusu — 1945-ci ilin yanvar-fevral aylarında
• 2-ci Ukrayna cəbhəsi, 46-cı ordu, 23-cü atıcı korpusu — 1945-ci ilin fevral-aprel aylarında
• 2-ci Ukrayna cəbhəsi, 46-cı ordu, 75-ci atıcı korpusu — 1945-ci ilin aprelindən

• 1037-ci Suvorov ordenli Vyana alayı
• 1039-cu Kutuzov ordenli atıcı alay
• 1041-ci Suvorov və Kutuzov ordenli atıcı alay
• 818-ci Boqdan Xmelnitiski ordenli artilleriya alayı
• 332-ci fərdi tank əleyhinə qırıcı divizion (05.04.1942-ci ildən)
• 176-cı zenit artilleriya batareyası
• 669-cu minamyot divizionu
• 351-ci kəşfiyyat taboru
• 587-ci sapyor batalyonu
• 752-ci fərdi rabitə batalyonu (785-ci fərdi rabitə taboru)
• 385-ci fərdi kimyəvi hücum taboru
• 320-ci tibb-sanitar batalyonu
• 422-ci avtonəqliyyat taboru
• 378-ci sahə çörəkxanası
• 71-ci veterinar xəstəxanası
• 1725-ci sahə poçt stansiyası
• Dövlət bankının 853-cü sahə bilet şöbəsi

• 18.10.1941–26.02.1942 Romanov Vladimir Filippoviç, polkovnik
• 27.02.1942–30.05.1943 Heybət Heybətov, polkovnik (10.11.1942-ci ildən general-mayor)^[10]
• 31.05.1943–04.08.1943 Şkodunoviç Nikolay Nikolaeviç, polkovnik
• 05.08.1943–10.03.1944 Suxanov Mixail Afanaseviç, polkovnik (10.03.1944-cü ildən general-mayor)
• 11.03.1944–04.09.1944 Tatarçevski Pyotr Mixayloviç, polkovnik
• 05.09.1944–09.05.1945 Sagitov, Ahnav Qaynutdinoviç, polkovnik

• 1944-cü ildə — "Belqrad diviziyası" fəxri adına layiq görülmüş.
• 1945-ci ildə — "Qırmızı Bayraq" ordeni ilə təltif edilmişdir.

• Bondarenko, İvan Antonoviç (1914–1944), 1041-ci piyada alayının komandiri, mayor. 1944-cü il oktyabrın 3-də Varvarovka kəndinin yaxınlığında (Kirovoqrad vilayətinin Dolinski rayonu) düşmən müdafiəsindən keçərkən fərqlənmişdir. 1944-cü il martın 21-də geri çəkilən nasistlərin dalınca Buqskoye kəndi yaxınlığında (Nikolayev vilayətinin Voznesenski rayonu) Cənubi Buq çayının sahilinə ilk çıxanlardan olmuşdur. Bu zaman düşmənin 2 hücum silahı, 37 avtomaşını, 6 sursatı, onlarla əsgəri və zabit məhv edilmişdir. 1944-cü il martın 24-də alayın bir hissəsi Cənubi Buqu adlayıb və onun sağ sahilindəki plasdarmı ələ keçirdi. 1944-cü il martın 3-də plasdarmı tutmaq üçün döyüşün kritik anında döyüşçüləri süngü hücumuna qaldırmış, yaralanmasına baxmayaraq döyüş bölgəsini tərk etməmişdir. Döyüş tapşırığı yerinə yetirilmişdir. Bu döyüşdə həlak olmuşdur. Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adını 1944-cü il iyunun 3-də ölümündən sonra almışdır. Lenin ordeni, "Qırmızı Bayraq" ordeni, 3-cü dərəcəli Suvorov ordeni, "Qırmızı Ulduz" ordeni ilə təltif olunmuşdur.
• Kurlov Vasili İvanoviç, baş çavuş, 1039-cu atıcı alayının kəşfiyyat taboru komandirinin müavini. 1945 və 1995-ci illər Qələbə Paradlarının iştirakçısı.
• Martınov Fyodor İvanoviç 351-ci fərdi kəşfiyyat taborunun kəşfiyyatçısı.
• Motuz Vladimir İvanoviç çavuş, 1037-ci piyada alayının kəşfiyyat bölümünün komandiri.
• Faxrudinov Mirgay Axmaeviç (1915–1944), 1041-ci atıcı alayının pulemyot bölümünün komandiri, baş leytenant. Döyüşçülərlə 1944-cü il martın 24-də Buq kəndi yaxınlığında (Nikolayev vilayətinin Voznesenski rayonu) yerləşən Cənubi Buq çayını keçmiş, sağ sahildə plasdarmı tutmuş və əsgərləri ilə düşmənə xeyli ziyan vurmuşdur. 1944-cü il martın 28-də yaralardan ölmüşdür. 03.06.1944-cü il iyunun 3-də Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adını almışdır. Lenin ordeni və "Qırmızı Ulduz" ordeni ilə təltif olunmuşdur.
• Nevski Nikolay Leonteviç 818-ci artilleriya alayının komandiri. O, Aleksandr Nevski ordeninin üçqat cəngavəri olmuş iki nəfərdən biridir.
• Baxış Mehdiyev 1041-ci alay mayoru. Bir çox döyüş tapşırıqlarının yerinə yetirilməsində qəhrəmanlıq göstərmişdir. 10 mart 1944-cü ildə Mehdiyev kiçik bir döyüşçü dəstəsi ilə Qırmızı Ordunun ala bilmədiyi Kotovka kəndi yaxınlığındakı "Yüksək qəbirlər" ətrafında yuvarlaq bir manevr etmiş. Düşmən mövqelərinin içərilərinə doğru 3 km məsafə keçərək qəfildən düşmənin üzərinə hücum edərək, minimal itkilərlə "Yüksək qəbirləri" almışdır. "Döyüş xidmətlərinə görə" medalı^[11], "Qırmızı Bayraq" ordeni, "Qırmızı Ulduz" ordeni^[11], "Vətən müharibəsi" ordeni^[11], "Qırmızı Bayraq" ordeni, "Suvorov" ordeni, "1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində Almaniya üzərində qələbəyə görə" medalı^[12], "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni^[11] almışdır.

• Azərbaycan İkinci dünya müharibəsində
• 77-ci dağatıcı diviziya
• 77-ci atıcı diviziya (2-ci komplektləşmə)
• 402-ci atıcı diviziya
• 416-cı atıcı diviziya

• Mehdiyev B. 223-cü Qırmızı Bayraqlı Belqrad atıcı diviziyası. Bakı, 2000, 275 səh
• Мехтиев Б. М. 223-я Краснознамённая Белградская. — Баку: Азернешр, 1983. — 286 с.
• Şəmistan Nəzirli Azərbaycan generalları. Bakı: Gənclik, 1991, 129 səh. Arxivləşdirilib 2011-08-17 at the Wayback Machine və [1] ^{[ölü keçid]}
• Мехтиев, Б. 223. Београдска-носилац ордена цровене заставе. Београд: Азенешр, 2012. 263 c
• Кавалеры ордена Славы трёх степеней. Краткий биографический словарь — М.: Военное издательство,2000.
• Герои Советского Союза. Краткий биографический словарь в двух томах — М.: Воениздат, 1987.