Qusar
|
Bu məqalə Qusar şəhəri haqqındadır. Rayon üçün Qusar rayonu səhifəsinə baxın. |
Qusar — Azərbaycanın şimalında kiçik şəhər, eyniadlı inzibati rayonun mərkəzi. 1938-ci ildə rayon tabeli şəhər statusu almışdır.[1] Qusarçay vadisində, Qusar çayı üzərində yerləşir. Ərazisi 1542 km² olan rayonda 1 şəhər (Qusar), 1 qəsəbə (Samur), 88 kənd vardır. Bu yaşayış məntəqələri 29 inzibati ərazi nümayəndəliyi və 29 bələdiyyə vasitəsilə idarə olunur. Rayon əhalisinin sayı 1 noyabr 2011-ci il tarixində 90438 nəfərdən ibarət olmuşdur. Rayonun əhalisinin 21%-i şəhərdə, 79%-i kəndlərdə yaşayır.
| Şəhər | |
| Qusar | |
|---|---|
 | |
| 41°25′19″ şm. e. 48°25′17″ ş. u. | |
| Ölkə | |
| Rayon | Qusar rayonu |
| İcra başçısı | Şair Alxasov |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Yaşayış məntəqəsi statuslu | 1938-ci ildən |
| Mərkəzin hündürlüyü | 680 m |
| Saat qurşağı | |
| Əhalisi | |
| Əhalisi | 16.5 min nəfər (2009) |
| Milli tərkibi | azərbaycanlılar, ləzgilər və b. |
| Dini tərkibi | müsəlmanlar |
| Rəsmi dili | Azərbaycan dili |
| Rəqəmsal identifikatorlar | |
| Telefon kodu | +994 2338 |
| Poçt indeksi | AZ 3800 |
| Nəqliyyat kodu | 38 |
| qusar-ih.gov.az | |
|
| |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Relyefinə görə Qusar rayonu ovalıq, dağətəyi və dağlıq hissələrə bölünür. Torpaq örtüyü şabalıdı, boz-qonur, dağ-çəmən və dağ-meşə torpaqlarından ibarətdir. Rayon ərazisində çoxlu minerallara; mərmər, limonit, xalkopirit, əhəngdaşı və s. rast gəlinir. Burada təqribən 200 adda bitki və zəngin heyvanat aləmi mövcuddur. Rayonda 22500 hektar meşə sahəsi (palıd, fıstıq, vələs və s.) vardır.
Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
1837–1839-cu illərdə Qusarın ərazisində[2][3] İmam Hacı Muhamməd Xuluqvi və Abrek Əli Hilivi rəhbərliyi ilə Rus çarına qarşı üsyanlar baş verdi.[4][5]
Qusar bölgəsinin bütün sixilləri bu üsyanda iştirak elədi, ümumilə 12.000 insan var idi.[2][3]
Ərazisi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qusar rayonu şimaldan Rusiya Federasiyası ilə, şərqdən Xaçmaz rayonu ilə, cənubdan Quba rayonu ilə və qərbdən Qəbələ rayonu ilə sərhədlərə malikdir. Rayon mərkəzi dəniz səviyyəsindən 690–730 metr, ən ucqar Əlix kəndi 2400 metr yüksəklikdə yerləşir. Böyük Qafqaz dağlarının Bazardüzü (4466 m.) və Şahdağ (4243 m.) zirvələri, eləcə də 1998-ci ildə Heydər Əliyevin 75 illik yubileyi şərəfinə fəth edilmiş və ümummilli liderimizin adı verilmiş Heydər zirvəsi (3755 m.) Qusar rayonu ərazisindədir.
Qusar toponimi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qusar sözünün tayfa və ya tayfa başçısı adından olduğu ehtimal edilir. Hisar qəbiləsinin adından yaranması haqqında da iddialar var. Vaxtilə Qusarda yaşamış və yerli əhalinin etnogenezində rol oynamış, zaman-zaman tədricən yox olmuş hisar tayfaları mövcud idi.[mənbə göstərin]
Qusar "kiçik süvari atlı dəstəsi" mənasını verən qusarlar sözündən götürülüb. Qusar macar dilində "süvari qoşun növü" deməkdir və şəhər keçmişdə bu ərazidə yerləşən Qusar süvari polkunun adını daşıyır. İndiki Qusar şəhərinin ilk bünövrəsi 1810-cu ildə qoyulub. 1816–1870-ci illərdə Qusarda yaradılan Şirvan piyada diviziyası nəzdində zabitlər hazırlayan hərbi məktəbdə fəaliyyət göstərib. Qusarın ilk adı Qeysəri olub. Deyilənlərə görə, qədimdə burada qeysər tayfaları yaşayıb. Bunlar sonradan köçüb getsələrdə, bu adı buralarda yaşayan bəzi kəndlər qəbul edib. Söz də tədricən əvvəlki formasını itirərək Qusar şəklini alıb. Rəvayət edirlər ki, Qusar şəhəri ətrafındakı yükəskliklərdə 4 qəbir var. Qusar adı da ləzgi dilindəki "qud" 4 və "srar" qəbir sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib, "dörd qəbir" mənasını ifadə edir.[mənbə göstərin]
Ləzgilər e.ə. qutsar dininə etiqad ediblər. Qusar sözünün həmin xüsusi din adından yarandığı ehtimalı mümkündür. Söz ləzgi xalqına xas olan cəsarət, qorxmazlıq, mərdlik və sair kimi xüsusiyyətləri özündə birləşdirən "kas" (kişi), "ksar" (kişilər) kəlməsindən yaranıb. Qonşu tayfalar bu yerlərdə meydana gələn ilk yaşayış məntəqəsinə Ksarxur (kişilər kəndi) adını verib, zaman keçdikcə də "kənd" mənasını verən xür hissəsi tələffüzdən çıxıb, yavaş-yavaş dildən düşüb. Axıra Ksar qalıb ki, zaman içərisində Qusar formasını alıb.[mənbə göstərin]
Abidələr[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qusarda soyqırım abidəsi "Ermənilər silahlı, dinc camaat isə əliyalın olub. Əlbəyaxa döyüşdə yüzlərlə insan ölüb, o vaxt sıx kolluq olan Qanlı dərədə ermənilərin qarşısını qorxmadan kəsən xeyli adamın qanı gedib, dərədə qan su yerinə axıb. O vaxt həmin dərə Şimi dərə adlanırdı, faciədən sonra bura Qanlı dərə adlandırılıb".
Əhalisi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ləzgilər[redaktə | mənbəni redaktə et]
Bəzi müəlliflər "ləzgi" sözünü "dağ əhli" kimi mənalandırır. Rayon əhalisinin 95 % -ı ləzgilərdən ibarətdir. Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqlar arasında önəmli yer tutan ləzgilər əsasən ölkənin şimalında və şimal-qərb hissəsində toplaşıblar. Qafqaz Albaniyasının əsas xalqlarından biri olan leqlər ləzgilərin əsilləri sayılır. Strabonun yazdığı kimi, 26 Alban dialektində ən əsası məhz qar-qar və şimalda leqlərin ləhcəsi əsas alban dilinin formalaşmasında böyük rol oynayıb. Şahdağ dil qrupuna aiddirlər. Azərbaycan əhalisinin toplam 2,2 % -nı təşkil edən ləzgilər İslam dininə sitayiş edirlər.[mənbə göstərin]
13–22 aprel 2009-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Qusar şəhərində yaşayanların sayı 16.466 nəfər olmuşdur.[6]
| Etnik qrup | Sayı, 1970 sa.[7] | Nisbəti, 1970 sa.[7] |
|---|---|---|
| cəmi | 11 144 | 100.0 % |
| ləzgi | 8 257 | 74.1 % |
| azərbaycanlı | 1 413 | 12.7 % |
| rus və ukraynalı | 973 | 8.7 % |
| yəhudi | 313 | 2.8 % |
| erməni | 65 | 0.6 % |
| tatar | 28 | 0.3 % |
| gürcü | 6 | 0.1 % |
| avar | 1 | 0.1 % |
Texniki problemlərə görə qrafiklər müvəqqəti olaraq söndürülüb. |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Президиум Верховного Совета Азербайджанского ССР. "Азербайджанская ССР, Административно-территориальное деление на 1 января 1961-го года". Азербайджанское государственное издательство, Баку, 1961, стр. 8
- ↑ 1 2 Сумбатзаде, 1961
- ↑ 1 2 АСЭ, 1979
- ↑ "Куба: апрель-май 1918 г. мусульманские погромы в документах — Солмаз Рустамова-Тогиди — Google Книги". 2020-07-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-28.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2020-02-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-28.
- ↑ Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi: Qusar rayonu[ölü keçid]
- ↑ 1 2 Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Кусарский район (перепись 1970 года) Arxivləşdirilib 2019-07-27 at the Wayback Machine
- ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1926).
- ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1939).
- ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1959).
- ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1970).
- ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1979).
- ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1989).
- ↑ http://www.azstat.org/region/az/007_4.xls.
