Dəmir ledi

Marqaret Hilda Tetçer (ing. Margaret Hilda Thatcher; 13 oktyabr 1925[1][2][…], Qrantem[d], Linkolnşir qraflığı[d][1][5][…] – 8 aprel 2013[1][2][…], Rits oteli[d], Vestminster borosu[6][7][…][10]) — Britaniyalı siyasətçi. Birləşmiş Krallıqda ən uzun müddət vəzifədə qalmış baş nazir və ölkənin yeganə qadın baş naziri. Yaxın tarixdə ölkəyə ən çox təsir edən insanlardan olub. Tətbiq etdiyi siyasətlər səbəbi ilə həm böyük dəstək görüb, həm də ciddi müxalifətlə qarşılaşmışdı.

Marqaret Tetçer
ing. Margaret Thatcher
14 may 1979 – 28 noyabr 1990
(ləqəbi: Dəmir Ledi)
MonarxII Elizabet
ƏvvəlkiCeyms Kallaqan
SonrakıCon Meycor
Şəxsi məlumatlar
Doğum adı Margaret Hilda Roberts[4]
Doğum tarixi 13 oktyabr 1925(1925-10-13)[1][2][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 8 aprel 2013(2013-04-08)[1][2][…] (87 yaşında)
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi insult[8]
Dəfn yeri
Partiya
İxtisası kimyaçı, hüquqşünas
Fəaliyyəti siyasətçi, kimyaçı, avtobioqraf[d], advokat[d], dövlət xadimi
Həyat yoldaşı Denis Tetçer
Uşaqları Karol Tetçer
Mark Tetçer
Dini Anqlikan kilsəsi
Hərbi xidmət
Döyüşlər
Elmi fəaliyyəti
Elm sahəsi siyasət, kimya
margaretthatcher.org
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Gəncliyində parlaq bir tələbə olduğu kimi mühafizəkar tələbə cəmiyyətində siyasi tədbirlərdə də iştirak edirdi. Mühafizəkar partiyaya gənc yaşda üzv oldu. Zəngin bir iş adamı ilə ailəli olmuşdur.

Tetçer 1975–1990-cı illər arasında Mühafizəkarlar Partiyasına rəhbərlik etmiş, 1979–1990-cı illərdə isə baş nazir olmuşdur. Ümumi siyasi yolu liberal-mühafizəkar istiqamətində idi. 1980-ci illərdə qərb ölkələrində dövlətin iqtisadi investisiyalardan çəkilməsi, özəlləşdirmə, sərbəst bazar iqtisadiyyatının dəstəklənməsi və işçi hüquqlarının tapdalanması ilə özünü göstərən neoliberalizm siyasətinin Birləşmiş Krallıqdakı icraçısı oldu.

Ölkə daxilində sol müxalifətlə, beynəlxalq sahədə isə Soyuq müharibə çərçivəsində Şərq bloku ölkələri ilə mübarizə apardı. O dövr üçün radikal sayıla biləcək sağ siyasətləri güzəştə getmədən tətbiq etməsi səbəbilə ona verilən "Dəmir Ledi" ləqəbini sevə-sevə qəbul etdi.

Tetçer partiyası daxilindəki parçalanmalar səbəbilə baş nazir vəzifəsini və fəal siyasəti buraxmaq məcburiyyətində qaldı, lakin təsiri elə güclü idi ki, baş naziri vəzifəsindən sonra davam etməklə yanaşı, Leyboristlər Partiyasına da təsir edəcək şəkildə İngilis siyasətini təməldən dəyişdi.

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Tetçerin uşaqlığını keçirdiyi ev. Atasının baqqal dükanının üzərində yerləşirdi
Evin divarındakı lövhədə "Millət vəkili Marqaret Tetçerin doğulduğu ev. Böyük Britaniya və Şimali İrlandiyanın ilk qadın baş naziri" yazılmışdır.

Qızlıq adı Hilda Roberts olan Tetçer 1925-ci ildə Şimali İngiltərənin kiçik bir Qrantem adlı şəhərində inanclı bir protestant tacir ailəsindən anadan olmuşdu. Ailəsi o qədər də imkanlı deyildi. Atasına baqqal dükanında kömək edən Marqaret lap uşaq yaşlarından əməyə alışmışdı. Tetçerin uşaqlıq illəri Qrantem şəhərində, atasının baqqal dükanının üstündəki evlərində keçmişdi. İkinci Dünya müharibəsindən əvvəl, 1938-ci ildə Roberts ailəsi Almaniyadan qaçan gənc yəhudi bir qıza müvəqqəti sığınacaq vermiş, Marqaret və bacısı Muriel qızın səyahət pulunu öz ciblərindən ödəmişdilər. İbtidai sinifə "Huntingtower Road" məktəbində gedən Marqaret, sonrakı illərdə Kesteven və Qrantem qızlar məktəbinə təqaüd qazanmışdı.[11] Məktəb sənədlərinə görə, Tetçer işgüzar və daim özünü inkişaf etdirən bir tələbə idi. Dərslərdən başqa, piano, hokkey, şeir oxumaq, üzgüçülük və yürüşlə maraqlanırdı.[11] 1942–1943-cü illər ərzində sinif nümayəndəsi olmuşdu.[12][13] Altıncı sinifdə Oksford Universitetinə bağlı Somerville kollecində kimya təhsili almaq üçün təqaüdlə oxusun deyə müraciət etmişdi. Əvvəl rədd edilsə də, digər namizədin geri çəkilməsi səbəbindən müraciəti qəbul edilmişdi.[11][14] Oksforda 1943-cü ildə gəlmiş Marqaret, 1947-ci ildə ikinci sinif şərəf dərəcəsi kimya fakültəsindən məzun olmuşdu.[15][16] 1946-cı ildə Oksford Universiteti "Mühafizəkarlar dərnəyi"nin sədri seçilmişdi. Universitetdə Fridrix fon Hayeki oxumuş, dövlətin iqtisadiyyatla qarışıqlığı avtoritar rejimlərə gətirib çıxardığına görə təsirlənmişdir.[17] Marqaret Tetçer 2013-cü il 8 aprel tarixində insult səbəbindən vəfat etdi.

Ailəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Anası Beatris Etel 1888–1960 illərdə yaşamış Nebraska ştatının Linkoln bölgəsindən, atası Alfred Roberts isə 1892–1970 illərdə yaşamış, İngiltərənin Nortqempton şəhərindən idi. Alfred Robertsin baqqal dükanı olmaqla yanaşı, o həm yerli siyasətlə maraqlanır, həm də metodist kilsələrində moizə deyirdi. Bunun təsiri idi ki, Marqaret də inanclı bir metodist xristian kimi yetişmişdi.

Gənclik illəri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Məzun olduqdan sonra kimya sektorunda işləmək üçün Esseksdə Kolçesterə köçdü.[18] Burada yerli "Mühafizəkarlar dərnəyi"nə qatılan Tetçer, Llandidnodaki "Mühafizəkar partiyası" qurultayında cəmiyyəti təmsil etdi.[19] Oksforddakı yoldaşlarından biri onu şəhərdəki Dartford mühafizəkarlar dərnəyinin başçısı ilə tanış etdi.[19] Dərnək rəhbərləri o vaxt deputatlığa namizəd ola biləcək adam axtarırdılar, Tetçerdən o qədər təsirləndilər ki, adı mühafizəkar partiyasının təsdiqlədiyi siyahıda olmamasına baxmayaraq, 1951-ci ilin yanvar ayında onu namizəd seçdilər.[20] Rəsmən mühafizəkar partiyasının Dartford namizədi elan edilməsindən sonra bir axşam yeməyində həyat yoldaşından boşanmış imkanlı bir iş adamı olan gələcək həyat yoldaşı olacaq Denis Tetçer ilə tanış olmuş, seçkilərə daha yaxşı hazırlaşmaq üçün Dartforda köçmüşdü,[19][20] burada da, həmçinin kimya sektorunda işləməyi davam etdirmişdi. Dondurmanın ərimədən saxlanmasını təmin edən texnologiyanı inkişaf etdirən qrupun üzvü idi.[19] 1959-cu ildə parlamentə üzv seçilmiş Marqaret, 1975-ci ildə isə Mühafizəkarlar partiyasına rəhbərlik etməyə başlamışdı. 1979-cu ildə seçkilərdə qələbə qazanmış və 1990-cı ilə qədər Böyük Britaniya hökumətinə rəhbərlik etmişdi.

1950–1970-ci illərdə siyasi kariyerası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1950–1951-ci il seçkilərində Mühafizəkarlar Partiyasının ən gənc namizədi olaraq seçkilərə qatıldı,[21] Dartfordda bu partiyadan Fəhlə Partiyasına qarşı mübarizə apardı. 1951-ci ildə yenicə tanış olduğu Denis Tetçer ilə evləndi.[22] Zəngin bir iş adamı olan Denis Tetçer, həyat yoldaşının işini maliyyələşdirirdi.[23] 1953-cü ildə əkiz uşaqları oldu,[24] həmin il Tetçer vergi hüququ mütəxəssisi olaraq bir təşkilata üzv oldu.

Tetçer Mühafizəkarlar Partiyasında namizəd olmaq üçün səy göstərirdi. Bir neçə dəfə rədd edilsə də, nəhayət, 1959-cu il seçkilərində Finçleydən namizəd oldu və İcmalar Palatasına seçildi.[25][26] Parlamentdəki ilk çıxışında yerli iclasların görüşlərini xalqa açıq etməsi üçün müraciət etdi, bu təklif daha sonra qanuni oldu. 1961-ci ildə Partiyasına qarşı çıxaraq çubuğun bir cəza vasitəsi kimi istifadə edilməsinin ləğv edilməsi üçün səs verdi. Kişi homoseksualizmin cinayət olmaqdan çıxarılmasını müdafiə edən az sayda Mühafizəkarlar Partiyası deputatlarından biri idi. Aborta icazə verilməsi istiqamətində səs verdi. Digər tərəfdən, ölüm cəzasının ləğv edilməsinin əleyhinə idi və boşanmanın asanlaşdırılması üçün verilən təklifə qarşı səs verdi. 1966-cı ildə Fəhlə Partiyasının vergi siyasətinə qarşı apardığı uğurlu çıxışında bu siyasətin "təkcə sosializmə deyil, kommunizmə doğru atılan addımlar" olduğunu irəli sürmüşdü.[27] 1967-ci "Kölgə kabineti"ndə yanacaq, nəqliyyat və təhsil naziri oldu.[28]

Nazir olduğu dövr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mühafizəkarlar Partiyası 1970-ci il seçkilərində qalib gəldi. Tetçer Sağlamlıq kabinetində Təhsil və Elm naziri oldu. Vəzifəsinin ilk aylarında büdcəni qaydaya salmaq üçün yeddi rayon üçün nəzərdə tutulmuş on bir yaşlı uşaqlara verilən pulsuz süd paylaşımını kəsmək məcburiyyətində qaldı. Bu səbəbdən xalq arasında "süd oğrusu" (Tetçer Tetçer, Milk Snatcher) olaraq çağırılmağa başlandı və etirazlarla qarşılaşdı. 2001-ci il Nazirlər Kabineti aktlarına görə, Tetçer ictimaiyyətin təzyiqindən qorxduğu üçün uşaq bağçalarına süd paylaşımını dayandırmadı və məktəblərdə artırılan yeməyin qiymətlərini mümkün qədər tənzimlədi. Tetçer məktəb və kitabxana pulların da artırılmasını, beləliklə də xəzinənin gözlədiyindən artıq qənaət etməyi təklif etmişdi. Kitabxana pullarından başqa bu təkliflər hökumətdə qəbul ediləcəkdi.[29] 1967-ci "Kölgə kabineti"ndə yanacaq, nəqliyyat və təhsil naziri oldu.[30]

Tetçer nazirliyi dövründə "solçu" olaraq imtahanlı orta məktəblərin bağlanmasına, eyni səviyyədə təhsil verən liseylərin genişlənməsinə çalışırdı. Həmçinin Birləşmiş Krallıqda açıq tədris verən və qənaət məqsədilə bağlanması düşünülən "Open University"-i (Açıq Universitet) bağlanmaqdan xilas etdi. Tetçer bu universitetin gənc yaşda universitet təhsili fürsətini qaçırmış, amma özünü inkişaf etdirmək istəyən böyüklər üçün ucuz və yaxşı bir imkan olduğunu düşünürdü.

Mühafizəkarlar Partiyasının 1974-cü il fevral seçkilərindəki məğlubiyyətindən sonra Tetçer kölgə kabinetinə təyin olundu, bu dəfə Ətraf Mühit və Yaşayış naziri oldu. Bu vəzifədə yerli hakimiyyət orqanlarına gəlir təmin edən proporsional vergi sistemini qaldırıb kəllə vergisinə keçidi müdafiə edən siyasətini formalaşdırmağa başladı.[31] Bu siyasət yüksək səviyyəli Mühafizəkar Partiyalar arasında tərəfdar toplayacaqdı.[32]

"Sağlamlıq" hökumətinin maliyyə siyasətlərində Keyt Cozefi dəstəklədi. "Sağlamlıq" kabinetinin 1974-cü ildə ikinci dəfə məğlub olmasından sonra Cozef ona qarşı namizəd olmağa qərar verdi, lakin sonra imtina etdi. Bunun üzərinə Tetçer "Sağlamlıq"-a rəqib olmağa qərar verdi və Mühafizəkarlar Partiyası sədrliyinə namizədliyini irəli sürdü. İlk turda gözlənilməz şəkildə partiyadandan çox səs alan Tetçer 11 fevral 1975-ci il tarixində keçirilən ikinci turda lazımi səs çoxluğunu təmin edərək prezident oldu. Özünə sələf olaraq seçdiyi Vilyam Uaytlavı sədr müavini vəzifəsinə gətirdi.

Müxalifət lideri olduğu dövr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1976-cı il 19 yanvar tarixindəki çıxışında Sovet İttifaqına ağır iradlar bildirdi:[33]

" "Ruslar dünya hakimiyyəti arxasınca və tarixin tanıdığı ən işğalçı dövlət ola bilmək üçün lazım olan bütün imkanları sürətlə toplayır. Sovet politbürosundaki xadimlər ictimaiyyətin nə düşündüyü ilə məşğul olmaq məcburiyyətində deyil. Silahları kərə yağının önünə qoyurlar, biz isə dərhal hər şeyi silahların qarşısına qoyuruq." "
Marqaret Tetçer müxalifət illərində, 1975.

Buna cavab olaraq Sovet Müdafiə Nazirliyi qəzeti Krasnaya Zvezda (Qırmızı Ulduz) Tetçerə "Dəmir Ledi" ləqəbini qoymuşdu. Ləqəb qısa zamanda Moskva Radiosu tərəfindən bütün dünyaya yayıldı. Tetçer bu ləqəbi sevdi və boyun əyməz — qərarından dönməz xarakterinin rəmzi kimi mənimsədi.[34]

Yaratdığı Kölgə kabinetində Sağlamlıq kabinetinin tərəfdarlarına da yer verdi və Mühafizəkarlar Partiyası daxilində fərqli görüşlərin təmsil edilməsinə səy göstərdi. Maliyyə fikirlərini Partiyaya qəbul etdirmək üçün diqqətli davranmağa məcbur idi. Sağlamlıq hökumətinin desentralizasiya Şotlandiya siyasətinə son verdi. 1978-ci ilin yanvar ayında Qranada televiziyasına verdiyi bir müsahibədə "insanlar bu ölkənin başqa bir mədəniyyətin insanları tərəfindən işğal ediləcəyindən ciddi narahatlıq duyur" deməsi ictimaiyyətdə mübahisəyə səbəb oldu. Mühafizəkarlar Partiyasına xalq dəstəyi 43% idisə, müsahibədən dərhal sonra 49%-a qalxdı. Bəzi analitiklər Tetçerin bu danışığı ilə həddindən artıq sağçı Britaniya Milli Cəbhəsi (British National Front) tərəfdarlarını Mühafizəkarlar Partiyasının cərgələrinə çəkdiyini önə sürdü.

1979-cu il parlament seçkilərindən əvvəl keçirilən sorğuların əksəriyyəti Mühafizəkarlar Partiyasını dəstəkləməklə yanaşı, İşçi Partiyasının sədri Ceyms Kallagenin baş nazir olmasına üstünlük verdiyini göstərirdi. İşçi Partiyası 1978–79-cu ilin qışında sənaye sektorundakı münaqişələr, tətillər, yüksək işsizlik səviyyəsi və dövlət xidmətlərindəki geriləmələr səbəbindən zəiflədi. Mühafizəkarlar "İşçi Partiyası işləmir" kimi şüarlarla rekord səviyyədəki işsizliyi və hökumətin əmək bazarına hədsiz müdaxiləsini tənqid etdilər.

Kallagen hökuməti güvensizliyə görə 1979-cu ilin yazında devrildi. Ümumi seçkilər nəticəsində Mühafizəkarlar Partiyası İcmalar Palatasında olan 43 yerin əksəriyyətini tutdu və Marqaret Tetçer baş nazir təyin olundu.

Baş nazir olduğu dövr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1979–1983-cü illər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Tetçer və müttəfiq ölkə ABŞ-nin prezidenti Ronald Reyqan, 26 fevral, 1981
Tetçerin nazirliyi Reyqanın hökumətilə Ağ Evdə iclasda, 26 fevral, 1981

Tetçer Birləşmiş Krallığın iqtisadi tənəzzülünün qarşısını almaq və dövlətin iqtisadiyyatdakı rolunu kiçiltmək kimi vədlər verərək 1979-cu ilin 4 may tarixində hökuməti qurdu. Britaniya bürokratiyasında hakim olan görüşdən təsirlənərək Birləşmiş Krallığın imperiya günlərindən bəri geriləməkdə olan təsirini artıraraq beynəlxalq münasibətlərdə daha fəal olmasını və liderliyə oynamasını istəyirdi. 1980-ci il ABŞ prezidenti olan Ronald Reyqan və 1984-cü ildə Kanada Baş Naziri olan Brayan Mulroney ilə bir çox nöqtədə oxşayırdı. Mühafizəkarlıq, sadəcə, anqlosakslar ölkələrində dominant siyasi ideologiya halına gəlməklə qalmır, digər ölkələrdə də yayılırdı. 1983-cü ildə baş nazir olan Turqut Özal da liberal asketizmi Türkiyədə həyata keçirdi və Tetçerə bənzər bir iqtisadi siyasət yürütdü.[35]

20 may 1980-ci il tarixində İrlandiya baş naziri Çarlz Hauqhey ilə Şimali İrlandiya problemi haqqında görüşdən bir gün əvvəl İcmalar Palatasında "Şimali İrlandiyanın konstitusiya problemləri təkcə Şimali İrlandiya xalqını, bu hökuməti, bu parlamenti maraqlandırır və başqa heç kimi maraqlandırmır!" dedi.[36]

1981-ci ildə Şimali İrlandiyadakı Maze həbsxanasında olan İrlandiya Respublika Ordusu və İrlandiya Milli Azadlıq Ordusu məhkumları beş il əvvəl əllərindən alınan siyasi məhkum mövqeyini təkrar qazanmaq üçün aclıq aksiyasına başladılar. Tetçer əvvəllər "Cinayət cinayətdir, siyasət deyil" deyərək məhkumlarla razılaşmağı rədd etdi.[37] Lakin on məhkumun ölümü ilə tətilin başa çatmasının və ictimaiyyətdəki narahatlığın getdikcə artmasının ardından siyasi məhkumlara verilən bəzi hüquqlar yenidən tanındı.

Tetçer digər tərəfdən əvvəlki İşçi partiyası hökumətinin Şimali İrlandiyanın təhlükəsizlik işlərini yerli qüvvələrə vermə mənasına gələn "Ulsterisation" (Britaniya hökuməti tərəfindən Şimali İrlandiyadakı separatçı münaqişələr zamanı həyata keçirilən təhlükəsizlik strategiyası) siyasətini sürdürdü. Tetçerə görə, Birləşmiş Krallıqla birliyi müdafiə edən Şimali İrlandiya, IRA-ya (İrlandiya Respublikası ordusu) qarşı özünü müdafiə etməli idi. Bu vəziyyət Britaniyalı əsgərlərin Şimali İrlandiyada ölməsi nəticəsi ictimaiyyətdə meydana gələn reaksiyaları və ordunun üzərindəki yükü azaldacaqdı.

İqtisadiyyat sahəsində Tetçer prioritet məsələ olaraq özəl sektor investisiyaları qarşısında ən böyük maneə olaraq dəyərləndirdiyi və 1980-ci ildə 21%-ə çatan inflyasiyanı görürdü. Ona görə inflyasiyanı artıran əsas amillər həddindən artıq kommunal xərclər və borclanma idi. Bu problemi həll etmək üçün Tetçer pul təminatını nəzarət altına aldı; Borclanmanı azaltmaq üçün faizləri artırdı. Tetçer hakimiyyətə gələndə 14% olan sələm faizləri 6 ay ərzində 17%-ə yüksəlmişdi. Gəlir üzərindən vergi almaqdansa, vergiyə üstünlük verdiyindən ƏDV nisbətlərini anidən 15%-ə qaldırdı, bunun nəticəsi olaraq inflyasiya da sürətlə artdı.[38]

Bu siyasətin səbəb olduğu iqtisadi durğunluq üzündən işsizlik 1979-cu ildə Fəhlə Partiyası iqtidarının son günlərindəki 1,3 milyon nəfərdən 1981-ci ildə 2,5 milyon nəfərə yüksəldi. Sürətlə artan işsizliyin digər bir səbəbi, sənaye sektorunun yenidən hazırlanması idi. Tetçer İşçi Partiyasının əksinə geriləməkdə olan sektorları subsidiya etmirdi. İşsizlik Tetçer dövrü iqtisadiyyatının ən mühüm problemlərindən biri olacaqdı.

Siyasətçilər Tetçerın bu siyasətdən "U" dönüşü etməsini gözləyərkən, o 1980-ci il partiya qurultayında siyasətini ələ vermədi:[39] "Nefesini tutub medianın deyimilə "U" dönüşü etməyimi gözləyənlərə tək bir sözüm var: İstəsəniz siz qayıdın, Ledi dönməyəcək". Bu sözlər 1981-ci il büdcəsi ilə təsdiq edildi: 364 məşhur iqdisadçıdan gələn açıq məktubda səslənən narahatlıqlara baxmayaraq, hökumət durğunluğun tam ortasında vergi nisbətlərini artırırdı. 1982-ci ilin yanvarında inflyasiya yenidən təkrəqəmli rəqəmlərə düşdü və faizlər də azalmağa doğru getdi. İşsizlik artmağa davam etdi və 1982-ci ilin yanvar ayında 3 milyonu keçdi.[40] İşsizlik tərifində edilən dəyişiklik üzündən rəsmi rəqəmlərin aşağı olduğunu söyləyən analitiklər isə həqiqi işsizliyin beş milyona çatdığını güman edirdi. Ancaq Tetçer hökuməti öncə işsizlik sığortası hüququ qazanmağı çətinləşdirdi, sonra Əmək naziri Norman Tebbit, işsiz sayının təyin olunması qaydalarını dəyişdi və yalnız işsizlik sığortası sahələrini təmin etdi. Beləliklə, işsizliyin sayı süni şəkildə azaldılmış olurdu.

1983-cü ildə Birləşmiş Krallığın sənaye istehsalı 1978-ci ildəki səviyyəyə görə 30% geriləmişdi.[41]

Bu əsnada, Argentinada iş üçün gələn xunta rəhbərliyi iqtisadi sahədə yaşadığı sıxıntılar səbəbilə itirdiyi xalq dəstəyini yenidən qazanmağın yollarını axtarırdı. 2 aprel, 1982-ci ildə Argentina 1830-cu ildən bəri iddia etdiyi Folklend adalarını işğal etdi. Bu II Dünya Müharibəsindən bəri Birləşmiş Krallıq torpağının ilk işğalı idi. Bir neçə gün ərzində adaları geri almaq üçün Tetçer bir dəniz donanması göndərdi.[42] Folklend Müharibəsində Birləşmiş Krallığın uğur qazanması ilə Tetçerə olan xalq dəstəyi artdı.

Folklend Müharibəsi və müxalifətin pərakəndəliyi sayəsində Mühafizəkarlar Partiyası 1983-cü ilin iyun ayında parlament seçkilərindən yüksək səs faizi toplayaraq önə çıxdı. 1983-cü ilin əvvəllərində iqtisadiyyatda görülən düzəlmələr də Mühafizəkarların uğurunda rol oynadı. Bu uğur Tetçerin karyerasının zirvəsi idi.

1983–1987-ci illər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tetçer həmkarlar ittifaqlarının gücünü qırmağa qərar vermişdi, amma "Sağlamlıq" hökumətinin əksinə bunu tək bir qanunla məcbur etmək əvəzinə yavaş-yavaş həyata keçirməyə üstünlük verdi. Müxtəlif həmkarlar Tetçeri zəiflətməyi hədəf seçən tətillər təşkil etdi. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi 1984–85-ci ildə Milli mədənçilər həmkarlar İttifaqının təşkil etdiyi tətil idi. Tetçer əvvəlcədən kömür saxlayaraq tətilə hazırlanmışdı, beləliklə 1972-ci ildəkinin əksinə, heç elektrik fasiləsi olmadı. Tətil zamanı polisin tətbiq etdiyi metodlar, insan haqları müdafiəçilərinin marağını çəksə də, tətilçi fəhlələrin tətilə qatılmayanların işləməsinin qarşısını almaq üçün zor tətbiq etdiyini göstərən fotoların mətbuatda yer alması ictimaiyyətin tətilçilərə qarşı dönməsini təmin etdi. Mədənçilərin tətili bir il davam etdi və həmkarlar hər hansı bir nailiyyət əldə etmədən tətili sona çatdırmaq məcburiyyətində qaldılar. Tetçer bunun üzərinə 15 ocaq istisna olmaqla bütün ocaqları bağladı və qalanlar da 1994-cü ildə özəlləşdirildi.[43]

Qaçaqçıların BMT-nin silah embarqosu altındakı Cənubi Afrika Respublikası aparteid rəhbərliyinə Birləşmiş Krallıqdan silah qaçırdığı ortaya çıxmasından sonra Tetçer Birləşmiş Krallıqda əhəmiyyətli investisiyalara malik olan və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının iqtisadi sanksiyalarına daha çox qarşı gələ biləcək olan bu ölkənin prezidenti P. V. Bota və Xarici İşlər Naziri Pik Botanı Birləşmiş Krallığa çağırdı. Tetçer Botanı aparteid siyasətini sona çatdırması, Nelson Mandelanı sərbəst buraxması, qaraların azadlığını müdafiə edənləri təqib etməkdən imtina etməsi, qonşu ölkələrdəki Afrika Milli Konqresi bazalarını bombalamaqdan imtina etməsi, Namibiyadan geri çəkilməsi və Birləşmiş Millətlər Təhlükəsizlik Şurasının qərarlarına əməl olunması barədə xəbərdarlıq etdi. Ancaq Bota bu xəbərdarlıqları nəzərə almadı. 1986-cı ilin iyununda Guardian qəzetinə verdiyi bir müsahibədə Tetçer Cənubi Afrika Respublikasına iqtisadi sanksiya tətbiq etmənin yaxşı bir şey olmadığını, çünki bu sanksiyaların milyonlarla qaranın işsiz qalmasına səbəb olacağını söylədi.

12 oktyabr, 1984-cü il tarixində 59-cu yaşgünündən bir gün əvvəl Tetçer Mühafizəkarlar Partiyasının qurultayı üçün qalmaqda olduğu Brigton otelinə İrlandiya Respublika Ordusu (İRO) tərəfindən qoyulan bombanın partlamasından son anda xilas oldu. Partlayışda beş nəfər öldü. Tetçer əgər hamama daha tez girsəydi, partlamadan təsirlənəcəkdi.[44] Tetçerin konqresin ertəsi gün proqrama uyğun olaraq toplantı istəməsi və bombardmana baxmayaraq danışması siyasi dairələr tərəfindən təqdir edildi.

15 noyabr, 1985-ci ildə Tetçer İrlandiya Baş Naziri Qarret Fitscerald ilə bu ölkəyə ilk dəfə (məsləhət mahiyyətində də olsa) Şimali İrlandiya rəhbərliyində söz haqqı tanıyan Hillsboro müqaviləsini imzaladı.[45] Saziş Şimali İrlandiyadakı birlik tərəfdarları tərəfindən qəzəblə qarşılandı. Birlik tərəfdarı olan partiyalar parlamentdən kütləvi halda istefa edərək böyük əksəriyyət verdikləri erkən seçkilər yolu ilə bir növ referendum keçirdilər, lakin müqaviləni ləğv etdirə bilmədilər.

Tetçerin siyasi və iqtisadi fəlsəfəsi, azad bazar və sahibkarlıq üzərində qurulmuşdu. Hakimiyyətə gələndə eksperimental mahiyyətdə kiçik bir dövlət işlənməsini işçilərinə satmış və çox müsbət reaksiyalar almışdı. 1983-cü il seçkilərindən sonra hökumət daha cəsarətli hərəkət etdi və Britiş Telekomdan başlayaraq 1940-cı illərdən bəri dövlət mülkiyyətində olan bir çox böyük müəssisələri əldən çıxardı. Xalqın geniş təbəqəyə satılan səhmlərini aldı. Sol siyasətçilərin şiddətlə qarşı çıxdığı özəlləşdirmə siyasəti, Tetçerizmlə (1979-cu ildən 1990-cı ilədək Böyük Britaniyanın baş naziri Marqaret Tetçerin iqtisadi və sosial baxışları və siyasi tərzini ifadə edir.) xatırlanır oldu. Səhmlərin bazaya yayılması, bu siyasətə dəstək verənlər tərəfindən xalq kapitalizmi olaraq adlandırıldı.

Ronald Reyqan və Marqaret Tetçer Kamp Daviddə (ABŞ prezidentlərinin tətil, istirahət və qonaq otağı) 1986-cı il.

Soyuq Müharibədə Tetçer Reyqanın siyasətini dəstəklədi. Bu 1970-ci illərdə Qərbin yeritdiyi yumşalma siyasətinə qarşıydı və yumşalmağla bağlı müttəfiqlərlə ziddiyətə səbəb oldu. Tetçer ABŞ-nin nüvə naviqasiya (cruise) raketlərinin Birləşmiş Krallıq adalarında yerləşməsinə icazə verərək Nüvə Tərksilah Hərəkatının marağını çəkdi. Bununla yanaşı, reformist Sovet lideri Qorbaçovun hakimiyyətə gəlməsini müsbət qarşılayan ilk Qərbli lider də o oldu. Qorbaçovun hakimiyyətə gəlməsindən üç ay əvvəl edilən bir görüşmə sonrasında Tetçer onun üçün "Cənab Qorbaçovu sevdim. Birlikdə işləyə biləcəyimiz biridir" şəklində fikrini bildirdi.[46] Bu fikirdən sonra Qərbli güclər Sovetlər ilə 1991-ci ildə bu ölkənin süqutuna qədər yeni bir yumşalma dövrünə qədəm qoyacaqdı. Tetçeri dəstəkləyənlər, həm çəkindirmə, həm də yumşalma siyasətləri, Qərbin qazandığı qələbədə rolu olduğunu müdafiə etdilər.

1985-ci ildə Oksford Universiteti təhsil büdcəsini nizama salınması səbəbindən Oksford məzunu baş nazirlərə ənənəvi olaraq verilən fəxri doktorluq adını verməkdən imtina etdi.[47]

1986-cı ildə digər NATO müttəfiqlərinin etirazlarına baxmayaraq, ABŞ-nin Birləşmiş Krallıqdakı bazalardan Liviyanı bombalamasına dəstək verdi. Müdafiə sahəsində ABŞ ilə əməkdaşlıq etməyi üstün tutduğuna, Britaniyalı vertolyot istehsalçısı Westlandın İtaliyanın Augusta şirkəti yerinə Amerikalı Sikorsky şirkəti ilə birgə olmasını təmin etdi. Augusta ilə çoxdan aydınlaşmış olan Müdafiə Naziri Maykl Heseltine Tetçerin bu qərarını və idarəetmə tərzini etiraz etmək üçün istefa verdi. Heseltine daha sonra da partiya daxilində Tetçerlə rəqabət apardı və 1990-cı ildə iqtidardan düşməsini təmin edənlərdən biri oldu.[48]

İkinci hakimiyyətində Tetçer iki mühüm xarici siyasət uğuruna imza atdı:

  • 1984-cü ildə Çinə səfər zamanı Deng Şiaoping və Sino-Birləşmiş Krallıq Bəyannaməsi imzaladı. Buna görə, Çin Hong Kong "Xüsusi İdarə Region" statusunu verəcək, 1 iyun, 1997-ci ildə rəhbərliyi ələ aldıqdan sonra belə "vahid ölkə, iki sistem" prinsipi əsasında 50 il daha iqtisadi vəziyyətini dəyişdirə bilməzdi.
  • 1979-cu ilin noyabrında Dublində toplaşan Avropa Şurasında Tetçer Birləşmiş Krallığın Avropa İqtisadi Birliyinə verdiklərinin aldıqlarından çox daha olduğunu iddia etmişdi. Sammitdə "İcmadan və ya başqa hər hansı birindən pul istəmirik. Sadəcə olaraq öz pulumuzu geri istəyirik" demişdi.[49] Tetçerin iddiaları qəbul edildi və 1984-cü ilin iyun ayında Fontainebleau sammitində AİB Böyük Britaniyanın və onun gəlirlərini illik ödənişlər arasındakı fərqlərin 66% -ni geri qaytarmağı qəbul etdi. Bu saziş hələ də qüvvədədir və Avropa Birliyi üzvləri arasında vaxtaşırı mübahisələrə səbəb olmuşdur.[50]

1987–1990

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İqtisadi partlayış və Fəhlə Partiyasının tək tərəfli nüvə tərksilahı müdafiə etməsi nəticəsində 1987-ci il seçkilərini 102 səs fərqlə qazanan Tetçer Lord Liverpuldan bəri ən uzun müddət vəzifədə qalan və Lord Palmerstonedan bəri ilk dəfə üç dəfə üst-üstə seçim qazanan baş nazir oldu. "Daily Mirror", "Guardian" və "Independent"dən başqa bütün Britaniya qəzetləri onu dəstəkləyir, buna qarşılıq olaraq mətbuat katibindən mütəmadi brifinqlər alırdı. "Tabloid" qəzetləri ona sevimli bir ləqəb qoymuşdu: "Meggi". Rəqibləri bu ləqəbi "Meggi bayıra"! şəklində əleyhinə bir şüara çevirmişdilər. Sol dairələrdə ona qarşı göstərilən reaksiyalar dövrün bəzi mahnılarına əks olunmuşdu: Stend Down Marqaret (Otur Aşağı Marqaret, The Beat), Tramp the Dirt Down (Pisliyi Əz, Elvis Costello), Marqaret On The Guillotine (Marqaret gilyotində, Morrissey), Mother Knows Best (Ana ən yaxşısını bilir, Riçard Tompson)

Kişi homoseksualizmi əvvəllər dəstəkləmiş olmasına baxmayaraq (1950–1970 arası siyasi karyerası) Tetçer 1987-ci ildəki partiya konqresində "Ənənəvi əxlaqi dəyərlərə hörmət göstərməyi öyrənməsi lazım olan uşaqlarımıza, homoseksual olmağın əsas bir hüquq olduğu öyrədilir" — dedi. Bəzi Mühafizəkar millətvəkillləri homoseksualizmin "təşviq edilməsinə" qarşı çoxdan bir hərəkat başlatmışdılar. 1987-ci dekabrında çıxarılan mübahisəli bir qanunla məktəblərdə homoseksualizmin "qanuni bir əlaqə növü" fikrinin öyrədilməsi qadağan olundu. Bu qanun sonrakı illərdə ləğv edildi.

Sosial islahatlar nəticəsində böyüklər üçün ABŞ-dəkina oxşar bir "İş tapma təhsili" sistemi quruldu.

1980-ci illərin sonunda əslində bir kimyaçı olan Tetçer ətraf mühit problemləri ilə məşğul olmağa başladı. 1988-ci ildə qlobal istiləşmə, ozon dəliyi və turşu yağışı problemlərini qəbul edən önəmli çıxış etdi.[51] 1990-cı ildə meteoroloji proqnoz və araşdırmalar üçün Hadley Mərkəzini qurdu.[52] 2002-ci ildə çap olunan kitabı Dövlət Sənətində (Statecraft), qlobal isinməyə insanların səbəb olduğu fikrinə dəstək verdiyi üçün peşman olduğunu bildirir:

" "Ekoloji problemlərə qarşı hansı beynəlxalq tədbirlər görməyə qərar veririksə verək, iqtisadiyyatımızın böyüməsinə və inkişafına mane olmamalıyıq, çünki inkişaf olmadan ətraf mühiti qoruma xərclərini ödəmək üçün lazımi rifahın yaradılması mümkün deyil." "

1988-ci ildə Belçika, Brugesde etdiyi bir çıxışında Avropa İqtisadi Birliyinin (AİB) federal quruluşa çevirilməsi təkliflərinə və qərar alma mexanizminin mərkəzləşməsinə qarşı fikirlərini açıqladı. Birləşmiş Krallığın üzvlüyünü dəstəkləsə də, Tetçer AB-nın rolunun azad bazar və fəal rəqabət şərtlərini yerinə yetirmək olduğuna inanır, yeni AB aktların Birləşmiş Krallıqda apardığı islahatları geriyə qaytarmasından qorxurdu.[53]

" "Birləşmiş Krallıqda dövlətin sərhədlərini uğurla azaltmağının səbəbi bunların Avropa səviyyəsində yenidən genişləndirildiyini və bir Avropa dövlətinin Brüsseldə yenidən hökmranlıq qurmasını seyr etmək deyil." "

AB-nın hazırlanmaqda olduğu İqtisadi və Maddi Birliyə, vahid valyutanın milli pulların yerinə keçməsinə xüsusilə qarşı idi. Bu nitq digər Avropalı liderlərin etirazlarına səbəb oldu və Mühafizəkarlar Partiyası daxilində Avropa siyasəti mövzusunda dərin çatın olduğunu ortaya çıxardı.

1988-ci ilin 6 – 8 aprel tarixində Türkiyəyə rəsmi səfər etdi.[54] Aparılan danışıqlarda müzakirə olunan əsas məsələlər Türkiyənin Avropa İqtisadi Birliyinə üzvlük müraciəti, yeni Türkiyə iqtisadi və Birləşmiş Krallıqdan investisiya tələbləri, Kipr problemi, İran-İraq müharibəsi və Fələstin problemi oldu. Tetçer Turqut Özal ilə birlikdə keçirdiyi mətbuat konfransında "Bildiyiniz kimi Birləşmiş Krallıq Türkiyənin və Avropanın böyük dostu olmuşdur və Türkiyə ilə Avropa İqtisadi Birliyi arasında İttifaq Müqaviləsinin daha fəal işləməsini görmək istəyir" dedi.[55]

1989-cu ildə davam etməsi imkansız halda olan iqtisadi böhranı dayandırmaq üçün faiz dərəcələrini artırdıqdan sonra Tetçerin ictimai dəstəyi bir dəfə də azaldı. Tetçer Avropa valyuta birliyinə hazırlanma siyasətini təqib edən Maliyyə Naziri Nigel Lavsonu günahlandırdı. 1987-ci ilin noyabrında "Financial Times" qəzetinə verdiyi müsahibədə Tetçer bu siyasətdən xəbərdar olmadığını və qəbul etmədiyini söylədi.[56]

1988-ci ilin iyununda Madriddəki Avropa İqtisadi Birliyi sammiti öncəsi keçirilən bir toplantıda Lavson və Xarici İşlər Naziri Geffri Hay Tetçeri pul birliyinin hazırlıq mərhələsi olan Valyuta Məzənnəsi Mexanizminə qoşulmaq üçün lazımlı şərtləri qəbul etməyə vadar etdi. İclasda ikisi də Tetçerin şərtləri qəbul etməməsi halda istefa verəcəklərini söylədilər. Tetçer buna Hayı işdən çıxararaq və iqtisadi məsələlərdə daha çox müşaviri Alan Vaterslə məsləhətləşərək cavab verdi. Lavson 1989-cu ilin oktyabrında istefa verdi, lakin Hay və Lavson kimi təcrübəli siyasətçilərin ayrılmaları, Tetçerin dəstəyini zəiflətdi. Bu vəziyyət, həmçinin, Tetçerin fərqli fikirlərə tolerantlıq göstərməyən bir baş nazir olduğu imicini gücləndirdi.

Həmin ilin noyabrında Tetçer Mühafizəkarlar Partiyası liderliyi üçün Antoni Meyerin rəqabəti ilə rastlaşdı. Tetçer Meyerə asanlıqla qalib gəlsə də, altmış nəfər Meyere səs verdi və ya seçkiyə qatılmadı — bu hakimiyyətdəki bir nazir üçün yüksək bir say idi. Digər tərəfdən, partiyadakı tərəfdarları Tetçerin on ildir baş nazir kreslosunda yorulduğunu və ümumi səs sayının 370 olduğunu vurğulayaraq bu nəticənin uğurlu olduğunu önə sürdülər.[57]

Tetçer Bermud adaları əsgərlərini yoxlayarkən, 12 aprel 1990-cı il

Tetçerin yerli hökumət vergilərini qaldırmaq üçün təklif etdiyi 1987-ci il seçkilərində Mühafizəkarlar Partiyası proqramında da yer alan yeni vergi sistemi Şotlandiyada 1989-cu ildə, İngiltərə və Uelsdə 1990-cı ildə tətbiq olundu. Mal varlığına əsaslanan hesablanan yerli vergilərin əvəzinə kəllə vergisi kimi tanınan və hamı üçün adətən bərabər olan (aşağı gəlirlərə bəzi güzəştlər vardı) vergi pis reaksiyalarla qarşılaşdı və küçə aksiyalarına yol açdı.[58]

Tetçerin baş nazir postundakı son performanslarından biri, ABŞ Prezidenti Corc Herbert Uoker Buşa Səddam Hüseyni Küveytdən çıxarmaq üçün Orta Şərqə əsgər göndərməsi istiqamətində təzyiq etmək oldu. Buşun bu plan haqqında bəzi tərəddüdü vardı, amma Tetçer ona "tərəddüd edəcək vaxtımız yoxdur"! deyə cavab verdi.[59]

1990-cı ilin oktyabrındakı Mühafizəkarlar Partiyası qurultayından əvvəlki cümə günü yeni Maliyyə Naziri Con Meycora faiz nisbətlərini 1% endirilməsi tapşırığını verdi. Meycor onu pul sabitliyini qorumaq üçün yeganə yolun "Madrid şərtləri"nə tabe olmasalar belə, eyni zaman ərzində Valyuta Məzənnəsi Mexanizminə qoşulmaq olduğuna inandırdı.

İşdən azad edilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Alan Klarka görə, Tetçerin siyasətdən uzaqlaşdırılması Britaniya siyasi tarixinin ən dramatik hadisələrindən biri idi. Uzun müddət hakimiyyətdə qalan, seçkilərdə məğlub edilə bilməyən bir baş nazirin partiya daxili səsvermə ilə işdən azad edilməsi ilk baxışdan inanılmaz görünürdü. Eyni zamanda, 1990-cı ilə gəldikdə, Tetçerin yerli hakimiyyətdə vergi siyasəti, hökumətinin iqtisadi cəhətdən pis idarə olunduğuna dair ictimaiyyətdə yayılan fikir (xüsusilə, yüksək faiz dərəcələri 15% -ə çatdıqda, ev sahiblərinin eroziyası və iş adamlarının dəstəyinə səbəb oldu) və Avropa ilə inteqrasiya məsələsində Mühafizəkarlar Partiyası içində ortaya çıxan parçalanmalar, həm özünün, həm də partiyanın siyasi sahədə getdikcə zəiflədiyini göstərirdi.

1990-cı ilin 1 noyabr tarixində Tetçerin ən köhnə və sadiq müttəfiqlərindən olan Geffri Hay Tetçerin Avropa siyasətinə etiraz etmək üçün Baş Nazirin Müavini vəzifəsindən istefa etdi.[60] Keçmiş rəqibi Maykl Heseltayn partiya liderliyi üçün ona meydan oxudu və ilk turdakı səsvemədə ikinci tura da yetəcək qədər çox səs yığdı. Əvvəllər ikinci turda da yarışmaq istədiyini desə də, Tetçer hökumət üzvləri ilə məsləhətləşdikdən sonra seçkidən çəkilməyə qərar verdi. 22 noyabr tarixində saat səhər 09:30-da Kabinetə ikinci turda namizəd olmayacağını açıqladı. Daha sonra ictimaiyyətə istefası ilə bağlı açıqlama verildi:[61]

" "Həmkarlarımla ətraflı məsləhətləşdikdən sonra Partiyanın birliyi və gələcək seçkilərdə uğurlu olması üçün seçkidən çəkilib digər hökumət üzvlərinə liderlik üçün namizəd olma imkanı verməyimin daha uyğun olacağına qərar verdim. İstər hökumətdən, istərsə də hökumət xaricindən mənə fedakarca dəstək verən hər kəsə təşəkkür edirəm." "

Məğlub olan Tetçer İcmalar Palatasında hökumətinə qarşı keçirilən etimad səsverməsi zamanı təsirli çıxışlarından birini etmək imkanı qazanmışdı:

" ...vahid valyuta Avropa Federasiyasının arxa qapısına əsaslanan Avropa siyasəti ilə bağlıdır. "

Sələfi olan Con Meycoru dəstəklədi və o da liderliyi qazandı. İstefasından sonra keçirilən sorğuda Britaniya xalqının 52%-i "Tetçerin ölkəyə faydalı olduğunu" söyləyərkən, 48% isə "pis" olduğunu söyləyirdi. 1991-ci ildə Partiyanın illik qurultayında daha əvvəl görülməmiş şəkildə dəqiqələrlə ayaq üstdə alqışlanaraq qarşılanmış, ancaq çıxış etməsi üçün edilən çağırışları rədd etmişdir. Eyni zamanda, Baş Nazir vəzifəsindən istefa etdikdən sonra zaman-zaman İcmalar Palatasında çıxışlar edirdi. 1992-ci il seçkilərindən sonra parlamentdən ayrılmışdı.

Siyasətdən sonrakı həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1992-ci ildə "baronessa" titulu aldı. Bunun sayəsində Lordlar Palatasına girmə imkanı əldə etdi. Palatada Maastrixt sazişini tənqid edən bir sıra çıxışlar etdi. Bunu "Artıq irəli gedən bir saziş" kimi qiymətləndirdi. 1993-cü ilin iyun ayında isə "Mən bu müqaviləni heç vaxt imzalamazdım" — dedi.[62] Sazişin referenduma təqdim olunmasını tələb etdi, üç böyük partiya də razılıq verdiyinə görə xalqın rəyinin verilməsi lazım olduğunu dedi.[63]

1992-ci ilin avqust ayında NATO-ya Qorazde və Saraybosnadakı Serbiya təcavüzünü dayandırması və Bosniya və Herseqovina Respublikasını qoruması üçün müraciət etdi. Bosniyadakı hadisələrin "Nasistlərin ən pis azğınlıqlarını xatırlatdığını" söylədi.[64] Həmin ilin dekabr ayında Bosniyada bir soyqırım olduğunu söylədi. 1993-cü ilin aprel ayında Srebrenitsadakı ilk qətliamın ardınca Tetçer bunun "Avropada bir daha heç vaxt görməyəcəyimiz bir ölüm tarlası" olduğunu söylədi.[65]

1990-cı ildə Baş Nazir vəzifəsindən istefa etdikdən qısa müddət sonra Kraliça tərəfindən Birləşmiş Krallığın ən böyük ordenlərindən olan "Ləyaqət Ordeni" ilə təltif edilmişdi. Ayrıca, əri Denis Tetçerə 1991-ci ildə baronluq verildi (beləliklə, oğlu Mark bir zadəgan titulu təhvil ala biləcəkdi). Bu, 1965-ci ildən bəri baronluq adının ilk verilişi idi.

1992-ci ilin iyun ayında Marqaret tütün Filip Morris şirkətinə (160 ölkədə satış edən beynəlxalq tütün şirkətidir) 250.000$ maaş və fonduna illik 250.000$ ianə qarşılığında geosiyasi məsləhətçi oldu.[66]

1993-cü ildən 2000-ci ilə qədər 1693-cü ildə kral patenti qurulan Virciniya, ABŞ-dəki Vilyam və Mari kollecində rektor vəzifəsinə təyin olundu. Həmçinin Birləşmiş Krallığın yeganə özəl universiteti olan Buckingham Universitetinin rektor vəzifəsini də təyin olunmuşdu. Bu işindən 1998-ci ildə təqaüdə ayrıldı.

1995-ci ildə Tetçerə Birləşmiş Krallığın ən yüksək cəngavərlik təşkilatı olan Garter Təşkilatı üzvlüyü verildi. 1997-ci ildə isə Ronald Reyqan Azadlıq Mükafatını ABŞ-nin keçmiş birinci xanımı Nensi Reyqandan aldı.

Xatirələrini "Gücə gedən yol" və "The Downing küçəsi illəri" (Londonda bir küçə) adında iki cilddə kitab qələmə aldı. 1993-cü ildə BBC televiziyasında yayımlanan "The Downing küçəsi illəri"də Tetçer baş nazir vəzifəsindən istefa verməsinə səbəb olan nazirlər kabineti üsyanını "üzü gülən xəyanət" kimi təsvir etdi.

İctimaiyyətin dəstəyini hiss edən Tetçer xüsusi çıxışlarında Con Meycor siyasətindən duyduğu narahatlığı müəyyən etdi. Bu fikirləri mətbuata da sızdı və dərc olundu. Meycor hökumətinin dövlət xərclərini artırmasını, vergi qənaətcillik və Avropa inteqrasiyasına verdiyi dəstəyi tənqid etdi. 1994-cü ildə Toni Bleyrin Leyboristlər Partiyası lideri seçilməsindən sonra 1995-ci ilin mayında verdiyi bir müsahibədə "Yəqin ki, Hyu Qaytskelldən bəri ən müdhiş Leyboristlər Partiyası lideri. Onların ön cərgələrində çox sosialist görürəm, amma cənab Bleyr bunlardan biri deyil. Həqiqətən, dəyişdiyinə inanıram". deyə tərif etdi.[67]

Mühafizəkar Partiyanın Leyboristlər Partiyası tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldıqdan sonra keçirilən partiya rəhbərliyi seçimində Tetçer "dövlət haqqında köhnəlmiş ideyalara malik və Avropanın inteqrasiyasını müdafiə edən" Kennet Klarkdan "dəfələrlə daha yaxşı sədr ola biləcək" deyən İan Dunkan Smiti dəstəklədi.[68]

2002-ci ildə yaydığı dövlət sənədi: Dəyişən dünya üçün strategiyalar adlı kitabında 1990-cı illərdəki istefasından bəri beynəlxalq münasibətlər məsələsində inkişaf etdirdiyi fikirləri dilə gətirdi. Kitabın xüsusilə Avropa İttifaqı mövzusundakı bölümləri mübahisə yaradıcı mahiyyət daşıyırdı: Birləşmiş Krallığın milli suverenliyini qoruması üçün üzvlük şərtlərinin nəzərdən keçirilməsini, bunun uğursuz olması halında Avropa İttifaqından ayrılaraq Şimali Amerika Azad Ticarət Assosiasiyasına qatılmağı təklif edirdi. Bu hissələr "The Times" qəzetində yazı sırası halında çap olunmağa başladığı 18 mart bazar ertəsindən, sağlamlığı ilə bağlı müsahibə verməsinin həkimləri tərəfindən qadağan edildiyinin açıqlandığı 22 mart cümə gününə qədər siyasi sahədə qəzəbə səbəb oldu. Tetçer kiçik iflic keçirmiş, sağlamlıq vəziyyəti çox həssas bir vəziyyətə gəlmişdi.

Denis Tetçer 26 iyun 2003-cü ildə vəfat etdi, 3 iyulda cəsədi yandırıldı.[69] Tetçer The Downing küçəsi illəri kitabında həyat yoldaşını xatırlamışdı:

" "Baş nazir tək olduğunuz bir vəzifədir. Bir baxımdanda da elə olmalıdır: İzdihamın içindən idarə edə bilməzsiniz. Amma Denis sayəsində heç vaxt tək qalmamışam. Nə adam. Nə həyat yoldaşı. Nə dost..." "

11 iyun 2004-cü ildə Tetçer keçmiş ABŞ prezidenti və dostu Ronald Reyqanın Vaşinqton Milli Kilsəsində dəfn mərasimində video ilə göstərilən təsirli bir vida çıxışı etdi. Ard-arda keçirdiyi iflic səbəbiylə zehninin geriləməkdə olduğu nəzərə alınaraq, video bir neçə ay bundan əvvəl çəkimişdi.

Tetçer keçmiş ABŞ Müdafiə Naziri Donald Ramsfeld və General Piter Peys ilə Pentaqonda söhbət edərkən, 12 sentyabr 2006-cı il

2004-cü ilin dekabrında Mühafizəkar millətvəkilləri ilə keçirdiyi xüsusi iclasda Britaniya hökumətinin şəxsiyyət vəsiqəsi çıxarma layihəsinə qarşı olduğunu açıqladığı söylənilir. Tetçerin şəxsiyyət vəsiqəsi üçün "bu ölkəyə tamamilə yad, alman anlayışı" — dediyi iddia edilir.[70]

13 oktyabr 2005-ci ildə Tetçer Hayd-parkdakı Mandarin Oriental Otelində Kraliça və Edinburq Hersoqunun da iştirak etdiyi bir yığıncaqda 80 yaşını qeyd etdi. Orada artıq Aberavon Lordu adını almış olan Qoffrey Hay Tetçerin siyasi karyerası üçün "onun həqiqi qələbəsi təkcə bir deyil, iki partiyanı dəyişdirmiş olmasıdır, belə ki, Leyboristlər Partiyası yenidən hakimiyyətə gələndə Tetçerizmin ana gövdəsinin artıq dəyişdirilməz olduğu qəbul edilmişdi". — dedi.[71]

2006-cı ilin sentyabrında Tetçer Vaşinqtonda 11 Sentyabr hücumlarının 5-ci ildönümü üçün keçirilən rəsmi anma toplantısına ABŞ Vitse-prezidenti Dik Çeyninin qonağı kimi iştirak etmişdi. Səfəri zamanı ABŞ Dövlət Katibi Kondoliza Rays ilə də görüşmüşdü.

2008-ci ildə Lordlar Palatası tərəfindən verilən bir axşam yeməyində pisləşən Tetçer xəstəxanaya aparıldı. Qızı Karol yaddaş itkisi problemi olduğunu açıqladı.

2010-cu ildə Mühafizəkarlar Partiyasının qurultayında yeni Baş Nazir Devid Kameron Tetçeri 85 yaşını təbrik etmək üçün baş nazirin iqamətgahı Dauninq-strit 10 nömrəyə çağırdığını açıqladı. Tetçer sağlamlıq problemləri səbəbiylə bunu geri çevirdi.[72] Şahzadə Vilyam ilə Kembric Hersoginyası Ketrinin toyuna də dəvət edilmiş, lakin yenə sağlamlıq problemləri üzündən qəbul etməmişdi.[73]

2011-ci ildə Amerika Müstəqillik Günündə (4 iyul) Tetçerın Ronald Reyqanın Londondakı ABŞ Səfirliyi qarşısında 3,5 metrlik heykəlinin açılışında iştirak etməsi gözlənilirdi, ancaq sağlamlıq durumunun həssaslığı üzündən bura da qatıla bilmədi.[74] 31 iyul 2011-ci ildə Tetçerın Lordlar Palatasındakı ofisinin bağlanması açıqlandı.[75] Yenə 2011-ci ilin iyul ayında Ipsos Mori ictimaiyyət araşdırma şirkəti tərəfindən aparılan sorğuda keçmiş 30 ilin ən uğurlu Birləşmiş Krallığın Baş Naziri seçildi.[76]

Bakıya səfəri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Marqaret Tetçer Əbülfəz Elçibəy ilə

Azərbaycan demokratik ölkə olduğunu elan edəndən 3 ay sonra Xalq Cəbhəsində olan Əbülfəz Elçibəy prezident seçildi. Sabit Bağırov Socarın yeni başçısı oldu. Marqaret Honkonqdan Bakıya BP şirkətinə məxsus özəl təyyarə ilə uçmuşdu. 22 sentyabr 1992-ci ildə Tetçer Bakıya gəldiyi zaman Sabit Bağırov vəzifədə idi. O Maqaret haqqında jurnalistlərə bir müsabəsində belə demişdi:[77]

" "Bəli, onunla tanış oldum, hətta şəkil də çəkdirdim, amma bunu sizə göstərməyəcəyəm. BP nümayəndəsi Bakıda səfər barədə məlumat verdi. Sonra prezident Elçibəyə məlumat verdim. Tetçer Socar ilə BP arasında "Chirag Oil" və "Şah dəniz" qaz yatağı üzrə anlaşma memorandumunu imzaladı" "

Sabiq prezident Əbülfəz Elçibəy Marqaret Tetçerin imzalanma mərasimində iştirak etmədiyi təqdirdə neft şirkəti ilə mühüm müqaviləyə imza atmayacağını bildirmişdi.[78]

Ölümü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Tetçerin dəfn mərasimi keçirilən Müqəddəs Pavel Katedralı

Baronessa Tetçer 2013-cü il aprelin 8-də 87 yaşında Londondakı evində olankən iflic keçirmiş, bundan sonra dünyasını dəyişmişdir. Tetçer Belqravia şəhərindəki Çester meydanında yerləşən pilləkənlı evində çətinlik çəkdiyindən 2012-ci il dekabr ayından etibarən o, Londonda yerləşən Ritz Hoteldə lüks yerdə qalırdı.[79] Onun ölüm kağızında ölüm səbəbləri kimi "cerebrovascular hadisə" və tranzitor işemik həmlənin (kəskin infakt) təkrarlanması,[80] ikinci səbəbi isə "Carcinoma" (xərçəng növü) və demensiya yazılmışdı. Cənazəsi Çelsi, Londondakı Royal xəstəxanasının həyətində həyat yoldaşının yanında dəfn edildi.

Marqaret və Denis Tetçer qəbirlərinin fotoşəkili Çelsi Kral Xəstəxanası

Tetçerin cənazəsinin detalları əvvəlcədən razılaşdırılmışdı.[81] Aprelin 17-də Müqəddəs Pavel Kadetralında kilsə xidməti ilə tam hərbi rütbələrlə təntənəli dəfn mərasimi keçirildi.[82][83]

Kraliça II Yelizaveta və Edinburq Hersoqu onun dəfn mərasimində iştirak etmişdir,[84] bu kraliçanın dəfn mərasimində ikinci iştirakı idi, bundan əvvəl o keçmiş baş nazirlərindən birinin dəfn mərasiminə qatılmışdı, 1965-ci ildə ilk və yeganə prezident Vinston Çörçilin dəfn mərasimində olmuşdu.[85]

Müqəddəs Pavel Katedrali xidmətindən sonra Tetçerin meyidi ərinin meyidinin yandırıldığı Mortleyk Krematoridə yandırıldı. Özəl mərasimdə, Tetçerin külləri ərinin yaxınlığına basdırıldı[86][87]

İrsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Siyasi təsiri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tetçer ziddiyyətlərə səbəb olan bir addı, siyasətlə məşğul olduğu dövrün ideoloji iqlimi səbəbilə siyasi spektrinin fərqli cəhətlərindən reaksiyalarla qarşılaşdı. Ona yönəldilən ən vacib tənqidlərdən biri rifah cəmiyyətini məhv etdiyi iddiasıdır. Belə ki, Tetçerin ən xatırlanan sözlərindən biri[88] "cəmiyyət deyə bir şey yoxdur" iddiasını dəstəkləyir. Tetçer bu sözü jurnalist Duqlas Keayın "Womens Own" (Qadınlar özləri) jurnalı üçün verdiyi müsahibədə söyləmişdir:[89]

" "Çox insanın bir problemlə qarşılaşanda hökumətin bunu həll etməsi lazım olduğunu düşündüyü bir dövrdəyik, məncə. "Bir problemim var, kömək almalıyam" və ya "evsizəm, hökumət mənə ev versin" deyərək şəxsi problemlərini cəmiyyətə ödədirlər. Bilirsinizmi, cəmiyyət - deyə bir şey yoxdur əslində. Kişi və qadın fərdlər və ailələr var. Heç bir hökumət fərdlər olmadan bir şey edə bilməz. Bu səbəbdən insanlar əvvəl öz başlarının çarəsinə baxmalıdırlar." "

Bəzi analitiklər Tetçerın Britaniya iqtisadiyyatını durğunluqdan xilas etdiyini söyləyərək onu tərifləyirlər. "New Statesman" jurnalının 2006-cı ildə apardığı bir sorğuda Tetçer "zəmanəmizin qəhrəmanları" arasında beşinci seçilmişdir. Reason jurnalı isə onu "Azadlıq qəhrəmanı" elan etmişdir.[90] 1970-ci illərdə Birləşmiş Krallıq bir çox adam tərəfindən XX əsrin əvvəlindəki Türkiyə kimi "Avropanın xəstə adamı" qəbul edilirdi, belə ki bəzi analitiklər bir dövlət olaraq varlığını davam etdirməyəcəyini iddia edirdi. Buna qarşı, Birləşmiş Krallıq müasir Avropadakı ən inkişaf etmiş iqtisadiyyatlarından biri halına gəldi.

Tənqidçilər 1970-ci illərdəki iqtisadi problemlərin şişirdildiyini, bunların neft böhranı nəticəsində benzin qiymətlərinin artması kimi Britaniya hökumətlərinin nəzarəti xaricindəki amillərdən ortaya çıxdığını, həmin amillərin bütün inkişaf etmiş iqtisadiyyatları vurduğunu söyləyirlər.[91][92] Nəticə olaraq, Tetçer tərəfdarlarının iddialarının əksinə, iqtisadi durğunluğun sosializm və ya həmkarlar səbəbindən yaranmadığını deyirlər. Tənqidçilər, həmçinin, Tetçer dövründə iqtisadiyyatda görülən irəliləmənin həmin dövrdə dünya iqtisadiyyatında baş verən canlanmadan və Şimal dənizi neft yataqlarından alınan vergilərdən qaynaqlandığını iddia edir.[91][92]

Britaniya ictimaiyyətinin Tetçer haqqındakı fikirləri dəyişir. Tetçer rəhbərliyi haqqındakı fikirlərin fərqliliyi, televiziya sorğularında ortaya çıxır: Tetçer 2002-ci ildə keçirilən "Ən Böyük 100 Britaniyalı" siyahısında həyatda olan insanlar arasında çata bilinəcək ən yüksək dərəcə olan onaltıncılığı almışdır. 2003-cü ildə keçirilən və yalnız həyatda olan insanları ehtiva edən "Ən Pis 100 Britaniyalı" siyahısında isə üçüncü olmuşdur.[93] Ancaq, nəticədə, Tetçerın 20-ci əsrdə dünya miqyasında ən fəal rol oynayan qadın olduğuna da heç kəs etiraz etməz. Bəlkə də ən içdən təqdir İşçi Partiyası lideri və üç dəfə baş nazir seçilən Toni Bleyrin Tetçerin iqtisadi siyasətini davam etdirməsi olmuşdur. Tetçer də 1995-ci il may ayındakı bir müsahibədə Bleyri təqdir etmişdir:

" "Yəqin ki, Hyu Qeytskelldən sonra gələn ən yaxşı İşçi Partiyası lideri. O partiyanın arxa sıralarında sosializmi görürəm, amma Cənab Blairde deyil. Məncə, o, həqiqətən, dəyişdi" "

Digər bir görüşə görə, iqtisadi təsirləri ikiyə ayrılır: Bazar fəallığı və uzun müddətli inkişaf. Bunların ilki olduqca mübahisəlidir. İşsizlik nisbəti yekun olaraq azalsa belə, bu əhəmiyyətli dərəcədə iş itkisi və əmək bazarında radikal islahatlardan sonra meydana gəldi. Bu islahatlar həmkarlar ittifaqlarının gücsüzləşməsinə səbəb olan qanunları və maliyyə bazarları tənzimləyən qaydaların qaldırılmasını əhatə edirdi. Bu sayədə London bir iş mərkəzinə şəhərin "the City" regionu Avropanın maliyyə paytaxtı mövqeyinə geri qayıtdı. Kommunikasiya və digər dövlət xidmətlərinin rəqabətə açılması da mühüm islahatlar arasında idi. Uzunmüddətli artım isə yeni faktlar işığında uğursuz görünür, çünki araşdırma-inkişaf investisiyaları və təhsil keyfiyyəti düşmüşdü.

Xalqın Tetçer haqqındakı fikirləri dəyişir. Şotlandiya, Uels və Şimali İrlandiyanın böyük hissəsində, Şimali İngiltərə şəhərlərində və qədim metal sənəti yerlərində hələ də haqqında pis danışılır. Bir çox insan, bir çox mədən işçisinin ailəsinin dağılması və ağır sənayenin məhv olması ilə nəticələnən mədənçilər tətili dövründəki çətinlikləri xatırlayır.

Mədən və sənaye təbəqələrinin Tetçer haqqındakı mənfi fikirləri cənubi İngiltərədə və çöl şimal zonalarında aldığı səslər sayəsində böyük fərqlə qazandığı 1987-ci il seçkilərinə əks olunmuşdur. Tetçer ölkənin digər təbəqələrindən çox az səs ala bilmişdi. Birgə Aqrar Siyasəti sayəsində Britaniya təsərrüfatı hələ də ciddi ölçüdə pul yardımı edilir, digər tərəfdən iqtisadiyyatın geriləyən digər təbəqələri öz taleyinə buraxılıb. Tetçerə verilən dəstəyin coğrafi olaraq bu qədər dəyişməsi, ölkənin Şotlandiya və Uels kimi bəzi bölgələrinin getdikcə yadlaşmasına və muxtariyyət tələblərinin artmasına yol açmışdır.

Xaricdəki fikirlər də bunlara paraleldir. Sol hissədə Tetçer xalq hərəkatlarını əzmək üçün güc istifadə edən, fəhlə sinfinin maraqlarına qarşı sosial islahatlar aparan və orta təbəqələrlə iş adamları kimi varlı təbəqələri dəstəkləyən bir lider olaraq görülür. Satiristler tərəfindən karikaturası hazırlanmışdır. Məsələn, Fransız müğənni Renauldun Miss Meggi adlı mahnısında qadınları kişilərin müxtəlif axmaqlıqlarını etməyən bir cins kimi izah edir — Tetçer bu qadınların yeganə istisnasıdır. Mərkəz sağda isə Tetçer güclü həmkarlara qarşı çıxan, iqtisadiyyatdakı böhranları ortadan qaldıran bir mühafizəkar kimi rəğbətlə xatırlanır. Ancaq çox insan Tetçerizm sözünün yaratdığı mənfi reaksiyalar səbəbindən onu izlədiyini açıq etiraf etməz.

İrlandiya millətçiləri arasında Tetçer İrlandiya ilə müzakirəyə aparmaqdan çəkinən, qatı bir siyasətçi olaraq xatırlanır. Tənqidçiləri bu vəziyyətin Şimali İrlandiyadakı narahatlıqların səngiməsini ləngitdiyini müdafiə edir. Tetçer hökumətinin Şimali İrlandiya problemini yüngülləşdirmək üçün İrlandiya Respublikası ilə saziş imzalaması vəziyyəti o qədər də dəyişməmişdir.

1996-cı ildə aparılan Skot araşdırmasında İran-İraq müharibəsi zamanı Tetçer hökumətinin İraqa yüksək texnologiyalı silah satışına göz yumduğu, hətta dəstəklədiyi ortaya çıxdı.[94]

Sol və sağ görüşlü analitiklərin fikir birliyində olduğu bir məsələ Tetçerin Britaniya siyasət səhnəsini ciddi dərəcədə dəyişdirdiyi, mühüm partiyaların sağa sürüşməsinə səbəb olmasıdır. Yeni fəhlə hərəkatı və Blairizm, Tetçerizmin siyasi və iqtisadi prinsiplərindən çoxunu qəbul edir. Bu vəziyyətm 1950-ci illərdən Edvard Hit hökumətinə qədər Mühafizəkar Partiyanın Fəhlə Partiyası hökumətləri tərəfindən ortaya qoyulan rifah dövləti prinsiplərini qəbul etməsinə bənzəyir. Tetçerin yox etdiyi rifah dövləti tətbiq etmələri Tetçer sonrası dövrdə geri qayıtmamışdır. Yenə Tetçer tərəfindən başlanılan özəlləşdirmə siyasəti də davam etmişdir. Əslində ondan sonra Fəhlə Partiyası və Mühafizəkar Partiya hökumətləri dövlətin iqtisadiyyat üzərindəki təsirini daha da azaltmış, dövlət sektorunun rolunu daha da kiçiltmişdi.

Tetçerin Britaniya həmkarlar ittifaqları üzərindəki təsiri də davam edir. 1984–1985-ci illərdəki mədənçi tətilləri bir hədd nöqtəsi kimi qəbul edilir. Bu tətillərdən sonra həmkarlar 1970-ci illərdəki gücünə heç vaxt qovuşa bilmədi. İşçi birləşmələri nisbətən azaldı və aksiyaların təsirini azaltmaq üçün aparılan hüquqi islahatlar qalıcı hala gəldi. Hətta Fəhlə Partiyası da həmkarlar ittifaqları hərəkəti ilə bağlarını qoparma səyinə girdi.

Tetçerin təsiri Mühafizəkar Partiya üzərində qüvvətli şəkildə davam edir. Hakimiyyətdə Con Meycor, müxalifətdə Vilyam Heyq, Ian Danken Smit və Maykl Hovard Tetçerin hansı təsirlərinin sona çatdırılması, hansılarının davam etdirilməsi lazım olduğu mövzusunda məclisdə və partiya daxilində müxtəlif fraksiyalarla mübarizə apardılar. 2006-cı ildə başlayan Devid Kameron rəhbərliyi partiya daxilindəki bu vəsvəsəni sona çatdırmağı qarşısına məqsəd qoyub.[95].

Mədəniyyətə təsiri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2007-ci ilin fevralında Tetçer sağlığında İcmalar Palatasına heykəli ucaldılan Birləşmiş Krallığın ilk baş naziri oldu.[96] Heykəl bürüncdən düzəldilmişdir və heyranı olduğu Vinston Çörçilin heykəlinin qarşısında dururdu. Tetçer heykələ heyran olduğunu bildirmiş, "dəmirdən hazırlansaydı, daha yaxşı olurdu" demişdi.

Marqaret Tetçer bir çox teatr səhnəsi, TV proqramı, sənədli film, TV və kinoların mövzusu olmuşdur. Maykl Samuels tərəfindən çəkilən "The Falklands Play" (2002) filmində Patrisia Hodge Tetçeri canlandırmışdı. Baş mövzusu Tetçer olan üç əhəmiyyətli film çəkilmişdi. Nayl Makkormik tərəfindən çəkilən Marqaret Tetçer: "The Long Walk to Finchley" (Finçleyə uzun yol) (2008) adlı TV filmində Andrea Rayzboro, Ceyms Kent tərəfindən çəkilən Marqaret (2009) filmində Lindsay Dunkan ve Fillida Lloyd tərəfindən çəkilən və altsheymer xəstəliyinə deyinən[97] Dəmir Leydi (2011)[98] filmində Meril Strip Tetçeri canlandırmışdı.

Mükafatları və fərqlənmələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Prezident Buşun Tetçeri 1991-ci ildə Azadlıq Medalı ilə təltif edilməsinin fotoşəkli

Tetçer 1970-ci ildə təhsil və elm üzrə dövlət katibinin şəxsi müşaviri olmuşdur.[99] O, 1975-ci ildə Mühafizəkarlar Partiyasının Lideri olmaqla yanaşı Karlton klubunun (kişilər klubu) fəxri üzvü kimi tam üzvlük haqqı qazanan ilk qadın idi.[100]

Baş Nazir kimi Tetçer iki fəxri mükafat almışdır:

  • 1979-cu il 24 oktyabr : Kimya Kral Cəmiyyətinə birləşdirilmiş[101] Kimya Kral İnstitutunun fəxri üzvü seçilmiş;[102]
  • 1983-cü il 1 iyul : Kral Cəmiyyətinin üzvü seçilmiş, mövcud olan üzvlərin bəziləri arasında mübahisə nöqtəsi olmuşdur.[103]

İstefasının ikinci həftəsində Tetçer 1990-cı ilin dekabrında Kraliça II Yelizaveta tərəfindən xidmətlərinə görə ləyaqət nişanı ilə təltif edilmişdir. Onun həyat yoldaşı Denis eyni zamanda ənənəvi baronluq ilə təltif edilmişdi.[104] Tetçerin istifadə etməkdən imtina etdiyi "Lady" titulu ilə təltif olunmuşdu. Bir cəngavərin həyat yoldaşı olaraq, Tetçer "Lady"[105] adını istifadə etməkdən imtina etdi.[106][107][108] O, Lady Tetçer olmağı 1992-ci ildə[109] öz hüququna əsasən Lordlar palatasında Lady dərəcəsinə yüksələndən sonra istifadə etdi.

Tetçer 1991-ci ildə iki dəfə Amerika Birləşmiş Ştatları və Cənubi Afrikanın ən yüksək vətəndaş mükafatlarına layiq görülüb:

  • 1991-ci il 7 mart: Prezident Corc Buş tərəfindən Azadlıq medalı ilə;[110]
  • 1991-ci 15 may: Prezident Frederik Willem de Klerk tərəfindən "good hope" medalı ilə[111]

1991-ci ilin iyulunda "dame of the Order of St John" (Britaniya imperiyasının ordeni ilə təltif edilmiş qadının rütbəsi) ilə təltif olunmuşdu.[112]

1982-ci ilin iyununda Folklend Adaları uğrunda gedən müharibə bitəndən 6 ay sonra 1983-cü ilin yanvarında onun adalara ilk səfəri şərəfinə[113] 1992-ci ildən bu yana falklandlar 10 yanvar gününü Marqaret Tetçer günü kimi qeyd edirlər.[114]

Baronessa Tetçerin gerbləri
Bant ordenindən əvvəl Orden xanımı kimi Orden xanımı olaraq variant
1992–1995 1995–2013 1995–2013

Tetçer Linkolnşirin ştatının Kesteven şəhərindəki baronessa Tetçer adlı bir həyat tərzi ilə Lordlar Palatasının üzvü oldu.[115][116] Bir tərəfdaş olaraq, Tetçer gerbi şəxsi istifadə etməyə haqq qazandı. Tetçer 1995-ci ildə qadınlar üçün ən yüksək cəngavərlik ordeni olan Bant ordeninin xanım pantyoru təyin edildikdən sonra ikinci gerb yaradılmışdı.[117] Tetçer öz gerblərini almasına baxmayaraq, tez-tez protokola zidd olaraq özününkünün əvəzinə kral gerbi istifadə edirdi.[118] Amerikada Tetçer Ronald Reyqan azadlıq mükafatı almış[119] və 2006-cı ildə İrs fondunun patronu təyin olunmuş[120][121], Tetçer azadlıq mərkəzi təsis edilmişdi.[122]

Adları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • 1925–1951: Xanım Marqaret Roberts;
  • 1951–1959: Xanım Marqaret Tetçer;
  • 1959–1970: Xanım Marqaret Tetçer (parlament üzvü)
  • 1970–1979: Birləşmiş krallığın məxfi şurası Marqaret Tetçer (PÜ)
  • 1979–1980: Birləşmiş krallığın məxfi şurası Marqaret Tetçer (PÜ) (Kral kimya institunun fəxri üzvü)
  • 1980–1983: Birləşmiş krallığın məxfi şurası Marqaret Tetçer (PÜ) (Kral kimyası cəmiyyətinin fəxri üzvü)
  • 1983–1990: Birləşmiş krallığın məxfi şurası Marqaret Tetçer (PÜ) (Kral cəmiyyətinin üzvü) (Kral kimyası cəmiyyətinin fəxri üzvü)
  • 1990–1991: Birləşmiş krallığın məxfi şurası Marqaret Tetçer (ləyaqət nişanı) (PÜ) (Kral cəmiyyətinin üzvü) (Kral kimyası cəmiyyətinin fəxri üzvü)
  • 1991–1992: Birləşmiş krallığın məxfi şurası Marqaret Tetçer (ləyaqət nişanı) (müqəddəs Con mükafatı) (PÜ) (Kral cəmiyyətinin üzvü) (Kral kimyası cəmiyyətinin fəxri üzvü)
  • 1992: Birləşmiş krallığın məxfi şurası Marqaret Tetçer (ləyaqət nişanı) (müqəddəs Con mükafatı) (Kral cəmiyyətinin üzvü) (Kral kimyası cəmiyyətinin fəxri üzvü)
  • 1992–1995: Birləşmiş krallığın məxfi şurası Baronessa Tetçer(ləyaqət nişanı) (müqəddəs Con mükafatı) (Birləşmiş krallığın məxfi şurası) (Kral cəmiyyətinin üzvü) (Kral kimyası cəmiyyətinin fəxri üzvü)
  • 1995–2003: Birləşmiş krallığın məxfi şurası Baronessa Tetçer (BO) (ləyaqət nişanı) (müqəddəs Con mükafatı) (Birləşmiş krallığın məxfi şurası) (Kral cəmiyyətinin üzvü) (Kral kimyası cəmiyyətinin fəxri üzvü)

Kitabları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. Tetçer. "The Downing küçəsi illəri". HarperCollins. 1993. ISBN 978-0-00-255049-9.
  2. Tetçer. Gücə gedən yol. HarperCollins. 1995. ISBN 978-0-00-255050-5.
  3. Tetçer. Siyasi uzaqgörənlik: Dəyişən Dünya üçün strategiyalar. Harper Perennial. 2003. ISBN 978-0-06-095912-8.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Д.Л. Медведев. Тэтчер: Неизвестная Мэгги. М. "Издательство РИПОЛ классик", 2009, ISBN 978-5-386-01678-4
  • A Farewell to Arms?: Beyond the Good Friday Agreement 'de Kennedy-Pipe, CarolineFrom war to uneasy peace in Northern Ireland. P.48; Manchester University Press, 2006, ISBN 0719071151, 9780719071157
  • "Cochrane, Feargal Unionist Politics and the Politics of Unionism Since the Anglo-Irish Agreement p.20 Cork University Press, 2001 ISBN 1859182593, 9781859182598
  • "Smith, M. L. R. Fighting for Ireland?: The Military Strategy of the Irish Republican Movement Routledge, 1997 ISBN 041516334X, 9780415163347
  • Reitan, Earl Aaron The Thatcher Revolution: Margaret Thatcher, John Major, Tony Blair, and the Transformation of Modern Britain, 1979–2001 p.29 Rowman & Littlefield, 2003 ISBN 0742522032, 9780742522039
  • Reitan, "At the beginning of the financial and monetary policy increased inflation and stagnation problem, the twins seemed Thatcher government" p. 30
  • Reitan, p. 29 və p. 78
  • The Times, 23 mart 1981
  • Evans, Eric J. Thatcher and Thatcherism p. 30 Routledge, 2004 ISBN 0415270138, 9780415270137
  • Slattery, Martin Official Statistics s.83 Taylor & Francis, 1986 ISBN 0422602507, 9780422602501
  • Hugo Young, Supping with the Devils p. 6 Atlantic, 2003
  • Buckley, Roger. (1997). Hong Kong: The Road to 1997. Cambridge University Press.
  • Margaret Thatcher, (1993). The Downing Street Years, s. 712.
  • Leers-Marshment, Jennifer Political Marketing and British Political Parties: The Party's Just Begun p. 91 Manchester University Press, 2001 ISBN 0719060176, 9780719060175
  • Marshment, p. 91

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Young H. Margaret Thatcher // Encyclopædia Britannica (ing.).
  2. ↑ 1 2 3 4 Lundy D. R. Margaret Hilda Roberts, Baroness Thatcher // The Peerage (ing.).
  3. ↑ 1 2 Baroness Thatcher // UK Parliament Website (brit. ing.). Parliament of the United Kingdom.
  4. ↑ Record #102379347 // VIAF (çd.). [Dublin, Ohio]: OCLC, 2003.
  5. ↑ 1 2 Margaret Thatcher // FemBio database (alm.).
  6. ↑ 1 2 Gregory J. R. Margaret Thatcher, 'Iron Lady' Who Set Britain on New Course, Dies at 87 (ing.). // The New York Times / J. Kahn Manhattan, NYC: New York Times Company, A. G. Sulzberger, 2013. ed. size: 443000 ISSN 0362-4331
  7. ↑ 1 2 Margaret Hilda Thatcher // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
  8. ↑ Mason R. Margaret Thatcher described as 'retired stateswoman' on death certificate (ing.). // The Daily Telegraph / C. Evans London, Thailand: 2013. ISSN 0307-1235; 1477-3805
  9. ↑ Margaret Thatcher's ashes interred at Royal Hospital Chelsea (ing.). // BBC News Online 2013.
  10. ↑ "Thatcher hayatını kaybetti". 2018-11-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-18.
  11. ↑ 1 2 3 Beckett, səh. 5
  12. ↑ "School aims". Kesteven and Grantham Girls' School. 2013-01-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013, 9 aprel.
  13. ↑ "Kesteven Grantham girls school". 2012-06-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-12.
  14. ↑ Blundell, səh. 23
  15. ↑ Beckett, səh. 25–27
  16. ↑ Blundell, səh. 16
  17. ↑ Reitan, səh. 17
  18. ↑ Beckett, səh. 17
  19. ↑ 1 2 3 4 Beckett, səh. 22
  20. ↑ 1 2 Blundell, səh. 36
  21. ↑ "Biography". 5 April 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-18.
  22. ↑ The Independent, (2003). Sir Denis Thatcher Bt Arxivləşdirilib 2008-01-03 at the Wayback Machine
  23. ↑ Beckett, səh. 25
  24. ↑ Beckett, səh. 26
  25. ↑ Beckett, səh. 27
  26. ↑ LondonGazette, (1959).
  27. ↑ "Rupert Murdoch: The Politico Media Complex Mogul". 2013-03-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-18.
  28. ↑ "Chronology". 2018-12-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  29. ↑ "Rupert Murdoch: The Politico Media Complex Mogul". 2018-01-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-18.
  30. ↑ "The truth about Thatcher Thatcher milk snatcher". 1 January, 2001. 25 December 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  31. ↑ "Speech in Aberdeen". 1975 Sep 8. 31 May 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  32. ↑ "How to make the Tories disappear". 1995. 16 January 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  33. ↑ "Speech at Kensington Town Hall ("Britain Awake") (The Iron Lady)". 1976 Jan 19. 21 January 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  34. ↑ "Margaret Thatcher". 16 November 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  35. ↑ "Las Vegas – the City of Joy". June 26, 2017. 1 January 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  36. ↑ "A Chronology of the Conflict - 1968 to the Present". 21 February 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  37. ↑ "1981: IRA Maze hunger strikes at an end". 3 October. 13 January 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  38. ↑ "Does VAT lead to inflation?". April 16, 2005. 11 January 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  39. ↑ "Speech to Conservative Party Conference ('the lady's not for turning') ["The Reason Why"]". 1980 Oct 10. 5 January 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  40. ↑ "1982: UK unemployment tops three million". 26 January. 21 February 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  41. ↑ "What Was the U.K. GDP Then?Annual Observations in Table and Graphical Format 1700 to the Present". 8 November 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  42. ↑ "Royal Navy post-World War 2 BATTLE ATLAS of the FALKLANDS WAR 1982 by Land, Sea and Air". 31/5/13. 3 January 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  43. ↑ [hhttp://www.sunderland.ac.uk/~os0hva/hud.htm "THE CHANGING GEOGRAPHY OF THE BRITISH COAL INDUSTRY: NATIONALISATION, PRIVATISATION AND THE POLITICAL ECONOMY OF ENERGY SUPPLY, 1947-1997"]. 12–13 November 2001. 3 December 2005 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  44. ↑ "Northern Ireland: The Brighton Bomb [memoirs extract]". 1984 Oct 12. 23 February 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  45. ↑ "Unionist Politics and the Politics of Unionism since the Anglo-Irish Agreement". 1997. 19 February 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  46. ↑ "Maggie vs. Gorby: the scene that 'The Iron Lady' forgot". 29 January. 9 April 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  47. ↑ "1985: Thatcher snubbed by Oxford dons". FEBRUARY 9, 2012. 6 November 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  48. ↑ "Heseltine: Political CV". 27 April, 2000. 14 June 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  49. ↑ "EU budget freeze is not enough - we should withhold funding". 23 Sep., 2015. 23 September 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  50. ↑ "1984: EEC summit collapses over rebate row". 21 march. 17 March 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-25.
  51. ↑ "Margaret Thatcher foundation: Speech to the Royal Society". 2017-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  52. ↑ "Margaret Thatcher foundation: Speech opening Hadley Centre for Climate Prediction and Research". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  53. ↑ "Maegaret Thatcher foundation: Speech to the College of Europe ("The Bruges Speech")". 2022-09-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  54. ↑ "Margaret Thatcher foundation: 1979–90: Prime Minister Chronology". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  55. ↑ "Margaret Thatcher foundation: Joint Press Conference with Turksih Prime Minister (Turgut Ozal)". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  56. ↑ "Margaret Thatcher foundation: Interview for Financial Times". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  57. ↑ "BBC News: 1989: Thatcher beats off leadership rival". 2008-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-28.
  58. ↑ "Making Economic Sense". 2022-09-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  59. ↑ [1] Arxivləşdirilib 2022-07-29 at the Wayback Machine Margaret Thatcher foundation: Gulf War: Bush-Thatcher phone conversation (no time to go wobbly) [memoirs extract]
  60. ↑ "BBC News: 1990: Howe resigns over Europe policy". 2008-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-20.
  61. ↑ [2] Arxivləşdirilib 2016-03-03 at the Wayback Machine Margaret Thatcher foundation: Falling from power: Cabinet overboard [memoirs extract]
  62. ↑ [3] Arxivləşdirilib 2022-06-07 at the Wayback Machine Margaret Thatcher foundation: HL S [European Communities (Amendment) Bill]
  63. ↑ [4] Arxivləşdirilib 2022-04-19 at the Wayback Machine Margaret Thatcher foundation: HC S [European Community]
  64. ↑ "Stop the Excuses. Help Bosnia Now". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  65. ↑ "No apologies for Bosnia by Vernon Bogdanor". 2013-07-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-20.
  66. ↑ "Tobacco giant pays for $1m Thatcher". 2019-04-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  67. ↑ "What's new about "New Labour"?". 2011-09-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-20.
  68. ↑ "Margaret Thatcher foundation: Letter supporting Iain Duncan Smith for the Conservative leadership". 2022-06-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  69. ↑ "BBC News: Lady Thatcher bids Denis farewell". 2022-04-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  70. ↑ "Howard fights to head off Tory revolt over ID cards". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  71. ↑ "BBC News: Birthday tributes to Thatcher". 2013-10-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-20.
  72. ↑ "Lady Thatcher pulls out of 85th birthday party at No 10 for health reasons". 2022-08-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  73. ↑ "Royal wedding: Tony Blair not offended by lack of invite". 2022-08-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  74. ↑ "BBC News: Ronald Reagan statue unveiled at US Embassy in London". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  75. ↑ "Baroness Thatcher's office is closed". 2011-07-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  76. ↑ "Subscribe to the FT to read: Financial TimesThatcher heads poll of most competent PMs". 2022-04-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  77. ↑ "The Oil Road: Journeys From The Caspian Sea To The City Of London". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-24.
  78. ↑ "Margaret Thatcher: Power and Personality". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-24.
  79. ↑ Swinford, Steven. "Margaret Thatcher: final moments in hotel without her family by her bedside". The Daily Telegraph. 30 November 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 April 2013.
  80. ↑ Mason, Rowena. "Margaret Thatcher described as 'retired stateswoman' on death certificate". The Daily Telegraph. 16 April 2013. 19 April 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 June 2017.
  81. ↑ Wright, Oliver. "Funeral will be a 'ceremonial' service in line with Baroness Thatcher's wishes". The Independent. 8 April 2013. 12 April 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 April 2013.
  82. ↑ "Ex-Prime Minister Baroness Thatcher dies, aged 87". BBC News. 31 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 April 2013.
  83. ↑ "Margaret Thatcher funeral set for next week". BBC News. 21 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 April 2013.
  84. ↑ "Margaret Thatcher: Queen leads mourners at funeral". BBC News. 17 April 2013. 4 May 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 May 2013.
  85. ↑ Davies, Caroline. "Queen made personal decision to attend Lady Thatcher's funeral". The Guardian. 10 April 2013. 9 November 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 May 2013.
  86. ↑ "Baroness Thatcher's ashes laid to rest". The Daily Telegraph. 13 April 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 September 2013.
  87. ↑ "Margaret Thatcher's ashes laid to rest at Royal Hospital Chelsea". BBC News. 24 September 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 September 2013.
  88. ↑ "Prime minister Margaret Thatcher, talking to Women's Own magazine, October 31 1987". 2022-09-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  89. ↑ "Margaret Thatcher foundation: Interview for Woman's Own ("no such thing as society")". 2022-09-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  90. ↑ "35 Heroes of Freedom". 2019-04-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  91. ↑ 1 2 "The 1970s in World History: Economic Crisis as Institutional Transition". 2022-04-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  92. ↑ 1 2 "Up for Debate: Privatization and the Thatcher Legacy Lord Norman Tebbit, Lord John Wakeham, Lord Cecil Parkinson, Lord David Young Former Government Officials Under Margaret Thatcher". 2008-05-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-20.
  93. ↑ "100 Worst Britons We Love To Hate – The Results!". 2020-02-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  94. ↑ "BBC News: In 1996 the report of Lord Justice Scott's inquiry into the arms-to-Iraq affair was published". 2011-07-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-20.
  95. ↑ "Does Margaret Thatcher or David Cameron best embody the Tories? Brian Walden returns to his weekly broadcast and column, and considers the nature of traditional Conservatism". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  96. ↑ "BBC News: Baroness Thatcher has become the first living ex-prime minister to be honoured with a statue in the House of Commons". 2007-02-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  97. ↑ "'Iron Lady' Draws Fire For Depicting Thatcher With Alzheimer's". 2020-08-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  98. ↑ "BBC News: Image of Meryl Streep as Margaret Thatcher unveiled". 2022-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-21.
  99. ↑ Gay, Oonagh; Rees, Anwen. "The Privy Council" (PDF). Parliament and Constitution Centre. 5 July 2005. 27 December 2011 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 February 2009 – House of Commons Library vasitəsilə.
  100. ↑ Ungoed-Thomas, Jon. "Carlton Club to vote on women". The Sunday Times. 8 February 1998.
  101. ↑ "Our origins". Royal Society of Chemistry. 2 July 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 September 2018.
  102. ↑ "Speech to the Chemical Society and the Royal Institute of Chemistry (honorary fellowship)". Margaret Thatcher Foundation. 24 October 1979. 30 May 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 April 2016.
  103. ↑ "New Scientist 7 Jul 1983". 31 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 September 2018.
  104. ↑ "The London Gazette, buraxılış 52360, səh 19066". 2022-05-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-20.
  105. ↑ "Family of a Baronet". Debrett's. 15 March 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 February 2015.
  106. ↑ "It's Now 'Lady Thatcher,' but She'll Stick With 'Mrs.'". 2017-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-20.
  107. ↑ "Headliners; Call Her Mrs". The New York Times. 9 December 1990. 4 March 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 April 2017.
  108. ↑ "MAGGIE'S BIG PROBLEM". 2018-11-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-20.
  109. ↑ Tuohy, William. "'Iron Lady' Is Made Baroness Thatcher". Los Angeles Times. London, UK. 6 June 1992. 25 February 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 April 2017.
  110. ↑ "Speech receiving Presidential Medal of Freedom". Margaret Thatcher Foundation. 7 March 1991. 22 September 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 July 2017.
  111. ↑ "Speech on receiving the Order of Good Hope from President De Klerk". Margaret Thatcher Foundation. 15 May 1991. 27 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 April 2016.
  112. ↑ "The London Gazette, nömrə 52590". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-20.
  113. ↑ "Margaret Thatcher in Falkland Islands after Argentina's surrender, 1983". Rare Historical Photos. 16 October 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 October 2016.
  114. ↑ "Falklands to make 10 January Thatcher Day". Reuters. 6 January 1992.
  115. ↑ "1992: Thatcher takes her place in Lords". 2008-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-20.
  116. ↑ "The London Gazette nömrə:52978 səh:11045". 2022-05-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-20.
  117. ↑ "The London Gazette Nömrə:54017 səh:6023". 2022-05-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-20.
  118. ↑ Summers, Michael; Streeter, Ben. "The strange case of Lady Thatcher and Her Majesty's coat of arms". The Independent. 24 March 1997. 18 November 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 July 2017.
  119. ↑ "THE RONALD REAGAN FREEDOM AWARD". 2018-01-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-20.
  120. ↑ Jim DeMint on Lady Thatcher (Hesabat). The Heritage Foundation. 30 June 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 April 2016.
  121. ↑ "Baroness Thatcher". The Heritage Foundation. 25 June 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 July 2017.
  122. ↑ "Honoring the 'Iron Lady'". 2018-04-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-20.