Lütfi Zadə

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Zadə.

Lütfi Zadə (ing. Lotfi Zadeh; əsl adı Lütfəli Rəhim oğlu Ələsgərzadə; 4 fevral 1921[2][3], Novxanı, Bakı qəzası[9] və ya Bakı[1] – 6 sentyabr 2017[4][5], Berkli, Kaliforniya, ABŞ) — azərbaycanlı ABŞ alimi, süni intellekt sahəsində müəssisəsinin ömürlük professoru seçilmiş yeganə şəxs. Amerikadakı Azərbaycan diaspor təşkilatlarının fəxri sədri.

Lütfi Zadə
Doğum tarixi 4 fevral 1921(1921-02-04)[2][3]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 6 sentyabr 2017(2017-09-06)[4][5] (96 yaşında)
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Vətəndaşlığı ABŞ ABŞ
Milliyyəti Azərbaycanlı
Uşaqları 2, o cümlədən Norman Zada
Elm sahələri Qeyri-səlis məntiq, Qeyri-səlis çoxluq, süni intellekt[1], riyaziyyat, Kompüter Elmləri və Mühəndisliyi
Elmi dərəcəsi
Elmi adı
İş yerləri
Alma-mater
  • Tehran Universiteti
  • Massaçusets Texnologiya İnstitutu
  • Kolumbiya Universiteti
Təhsili
Elmi rəhbəri John R. Ragazzini
Tanınmış yetirməsi
Tanınır
Üzvlüyü
Mükafatları
  • Eringen Medalı (1976)
  • IEEE Hamming Medalı (1992)
  • Rufus Oldenburger Medalı (1993)
  • IEEE Şərəf Medalı (1995)
  • 2012 BBVA Foundation Frontiers of Knowledge Award Tehran Universitetinin Fəxri Doktoru (2016)
  • IEEE Təqaüdçüsü
  • AAAS Təqaüdçüsü
  • AAAI Təqaüdçüsü
  • Milli Mühəndislik Akademiyasının üzvü
  • Avrasiya Akademiyasının təsisçi üzvü
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Lütfi Zadə bir çox xarici ölkə akademiyalarının üzvü olub. O, çoxlu sayda mötəbər cəmiyyətlərin və fondların mükafatlarına layiq görülmüş, medallarla təltif edilmişdir. Onlarla xarici dövlət və ictimai təşkilatların fəxri doktorudur. Lütfi Zadə dünyada əsərlərinə ən çox istinad edilən alimlərdən sayılır. Təkcə 1990–2000-ci illərdə onun əsərlərinə 36 mindən çox istinad edilmişdir.

Kaliforniyanın Berkli şəhərində "İnformasiya Texnologiyaları üzrə Zadə İnstitutu" yaradılmışdır.

Lütfi Zadə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun "İnformasiya texnologiyaları problemləri" və "İnformasiya cəmiyyəti problemləri" jurnallarının fəxri baş redaktoru olmuşdur[10] Lütfi Zadə Avrasiya Akademiyasının qurucu üzvlərinin biri olub.[11]

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Lütfi Zadə 1921-ci ilin 4 fevral tarixində[12] Bakının Novxanı kəndində, Rəhim Ələsgərzadə (1895–1980) və yəhudi əsilli rus uşaq həkimi olan Feyqa (Fanya) Moiseyevna Koremanın (1897–1974) ailəsində dünyaya gəlib.[13]

Lütfinin atası Rəhim Ələsgərzadə İranın Ərdəbil şəhərində ziyalı ailəsində dünyaya göz açıb. Birinci dünya müharibəsi illərində Ərdəbildən Bakıya köçüb və burada ticarətlə məşğul olmaq qərarına gəlib. İranda dostları və qohumları vasitəsilə külli-miqdarda kibrit alaraq onu Bakıya gətirib və kibrit satışını təşkil etməklə özünə yaxşı güzəran düzəldib. İşgüzar fəaliyyəti ilə yanaşı Azərbaycan Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində təhsil alıb və İranda çap olunan həftəlik qəzetlərin Bakıdakı müxbiri kimi çalışıb. Bakıda gələcək həyat yoldaşı Fanya ilə tanış olub və valideynlərinin razılığı ilə onunla ailə qurub.

Lütfi ilk təhsilinə Bakıdakı 16 saylı məktəbdə başlayıb.[14] O illərdə onun dünyagörüşünün və əqidəsinin özülü qoyuldu və 6 yaşından özünün ya alim ya mühəndis olacağını bilirdi. Ancaq 1931-ci ildə Sovet İttifaqında mürəkkəb iqtisadi vəziyyətinə görə Lütfinin ata-anası İrana köçməyə qərara gəldilər.[15]

Beləcə, o 10 yaşında ikən ailəsi ilə birlikdə Bakını tərk edərək Tehrana köçüb. Balaca Lütfi o vaxt rusdilli məktəbin üçüncü sinfini bitirmişdi. Tehrana köçdükdən sonra təhsilini amerikalıların Albors missioner məktəbində davam etdirib. Bu məktəbdə o ilk dəfə olaraq Amerika elmi və mədəniyyəti haqqında məlumat əldə edib. Orada elmin inkişafı üçün yaradılmış şərait onu hələ məktəb illərindən Amerikaya çəkib. Orta təhsilini tamamladıqdan sonra o, Tehran Universitetinin Elektrik mühəndisliyi fakültəsinə daxil olub. Böyük alimin Amerika həyatı isə 1944-cü ildən başlayır. Tehran Universitetini böyük uğurla başa vurduqdan sonra o Amerika Birləşmiş Ştatlarına gəlib və təhsilini Massaçusets Texnologiya İnstitutunda davam etdirib. 1947-ci ildə valideynlərini də öz yanına gətirən alim artıq bu vaxt Kolumbiya Universitetində çalışırdı. O, 1948-ci ildə bu universitetdə elektron mühəndisliyi üzrə magistr, 1957-ci ildə isə professor dərəcəsi alıb. Həmin vaxt Lütfi Zadə məşhur alim, kibernetikanın atası hesab olunan Norbert Vinerin tövsiyəsi ilə Kaliforniyaya, bu ştatdakı Berkli Universitetinə gəlib. Burada ilk vaxtlar bir qədər çətinliklər çəkən alim sonralar şəraitə uyğunlaşıb və ömrünün sonuna qədər də Berkli Universitetinin professoru olaraq qalıb.

Lütfi Zadə 6 sentyabr 2017-ci ildə ABŞ-nin Kaliforniya ştatında yerli vaxt ilə səhər saat 7:30-da 96 yaşında dünyasını dəyişmişdir.[16][17] Alim sağlığında Bakıda dəfn olunmasını vəsiyyət etmişdir. Bir sıra səbəblərdən alimin nəşinin doğma vətəninə gətirilməsi yubanmışdır. Nəhayət, 28 sentyabrda cənazə San-Fransiskodan Bakıya yola salınmış və 29 sentyabr saat 03 radələrində Bakıya çatdırılmışdır.[18] Həmin gün alimlə AMEA-da vida mərasimi keçirildi. Mərasimdə prezident İlham Əliyev başda olmaqla dövlət və hökumət rəsmiləri, elm və mədəniyyət xadimləri iştirak etdi. Lütfi Zadənin yaxın qohumu, xalq artisti Cənnət Səlimova nümayəndə qismində çıxış etdi. Dünya şöhrətli alim I Fəxri Xiyabanda torpağa tapşırıldı.[19]

Fəaliyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu gün dünya elminə Lütfi Zadənin 6 mühüm nəzəriyyəsi məlumdur. Hazırda onlar elm və istehsalatda geniş şəkildə tətbiq olunur. Ona dünya şöhrəti qazandıran, onun dünya elmində inqilab hesab olunan qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyə riyaziyyatın əsası olan ikili çoxluq anlayışına yeni ifadə vermişdir: qeyri-səlis çoxluq. Elmdə qeyri-səlis ölçünün daxil edilməsi təbiətdə və cəmiyyətdə gedən proseslərin qeyri-müəyyənliyini daha adekvat nəzərə almağa imkan yaradır.

Aparıcı dünya şirkətləri tərəfindən tətbiq olunan bu nəzəriyyə 1965-ci ildə işlənib hazırlanmışdır. Nəzəriyyə uzun müddət Amerika elmi ictimaiyyəti tərəfindən qəbul edilməsə də, ötən əsrin 80-ci illərində yapon alimlərinin diqqətini cəlb etmiş və yaponlar bu unikal nəzəriyyədən yararlanmaq qərarına gəlmişlər. Lütfi Zadə nəzəriyyəsinin tətbiqi gündoğan ölkəyə milyardlar qazandırmışdır. Bu gün Yaponiyanın "Mitsubishi", "Toshiba", "Sony", "Canon", "Sanyo", "Nissan", "Honda" və digər nüfuzlu şirkətləri qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinə əsaslanan foto və videokameralar, paltaryuyan maşınlar, vakum kimyəvi təmizləyiciləri istehsalında, avtomobillərin, qatarların, sənaye proseslərinin idarə olunmasında geniş istifadə edirlər. Lütfi Zadə 1989-cu ildə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin sənayedəki uğurlarına Yaponiyanın elm adamlarına verdiyi ən yüksək mükafat – "Honda" mükafatı ilə təltif olunub. Amerikalılar da bu nəzəriyyənin qiymətini anlamağa, ondan yararlanmağa başlayıblar. Bu gün bu nəzəriyyə Amerikanın "General Motors", "General Electric", "Motorola", "Dupont", "Kodak" və başqa şirkətləri tərəfindən istehsalatda geniş tətbiq olunur. Hazırda bu nəzəriyyədən iqtisadiyyatda, psixologiyada, linqvistikada, siyasətdə, fəlsəfədə, sosiologiyada, dini məsələlərdə, münaqişə problemlərində də istifadə olunur.

Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsindən əlavə Lütfi Zadə 5 fundamental elmi nəzəriyyə təklif etmişdir: "təəssüratlar nəzəriyyəsi", "sistemlər nəzəriyyəsi", "sözlə işləyən kompüter nəzəriyyəsi", "optimal süzgəclər nəzəriyyəsi" və "soft kompyutinq".

Lütfi Zadənin elmdə Z-çevirmə kimi tanınan işi diskret və rəqəmli idarəetmə, informasiya və kommunikasiya sistemlərinin yaradılmasının əsasını qoymuş elmi nəzəriyyədir. Onun məşhur vəziyyətlər fəzası, dinamik sistemlərin idarə olunma və müşahidə olunma nəzəriyyələri müasir idarəetmə elminin əsasını təşkil edir. ABŞ-nin Milli Kosmik Tədqiqatlar Mərkəzi (NASA) bu nəzəriyyələr əsasında idarəetmə sistemlərini tədqiq edir, layihələndirir və tətbiq edir.

Lütfi Zadənin qeyri-səlis məntiqini obrazlı şəkildə belə izah etmək olar: "Aristotel məntiqi" ilə mühakimə yürüdən beyin dünyanı yalnız ağ və ya qara rəngdə qavrayır, "Zadə məntiqi" isə dünyanı bütün çalarları ilə qavramağa imkan verir. Çünki, "Aristotel məntiqi" ikili (binar) məntiqdir, "Zadə məntiqi" çoxmənalı (kəsilməz qiymətli) məntiqdir. Aristotelə görə, bir müddəa ya doğru, ya da yalan ola bilər. Lütfi Zadəyə görə, hər bir müddəanın doğruluq dərəcəsi doğru və ya yalan arasında (və ya sıfırla bir arasında) kəsilməz qiymətlər alır. "Zadə məntiqi"ndə real həyatı daha dürüst inikas etmək qabiliyyəti var, bu məntiqdə tolerantlıq daha çoxdur. Düz 20 il Amerika elmi ictimaiyyəti tərəfindən qəbul edilməyən qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi, nəhayət, 1980-ci illərdə yapon alimləri tərəfindən böyük maraqla qarşılanmışdır. Beləliklə, bu nəzəriyyə riyaziyyatın, kibernetikanın, informatika və hesablama texnologiyasının inkişafı tarixində yeni bir dövr açmışdır. Bu nəzəriyyə bütün dünyada elmə, texnika və texnologiyaya geniş nüfuz etmişdir. Paltaryuyan maşınlardan tutmuş, avtomat sürücüyə kimi yüzlərlə, minlərlə sistemdə, qurğuda öz tətbiqini tapmışdır. Getdikcə həmin nəzəriyyənin əməli gücü onun mücərrəd mahiyyətini üstələmişdir.[20] 2013-cü ilin 19–20 iyun tarixlərində Madrid şəhərində İspaniyanın BBVA (Banco Bilbao Vizcaya Argentaria, S. A.) fondunun elm və mədəniyyət sahəsi üzrə təsis etdiyi mükafatların təqdimetmə mərasimi keçirilib. Fond tərəfindən İnformasiya-Kommunikasiya Texnologiyaları kateqoriyasında Lütfi Zadə 400 min avro dəyərində mükafata layiq görülüb.[21]

2016-cı ildə Lütfi Zadənin nəzəriyyəsi əsasında yapon alimləri tərəfindən ilk dəfə olaraq süni-intellektə malik robot hazırlanıb Alter adlı robot Tokiodakı Beynəlxalq Elm Muzeyində sərgilənib.[22]

Xatirəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Macarıstanda Obuda Universitetinin nəzdində Antal Beyçzi adına İntellektual Robotiks Mərkəzi ilə əməkdaşlığına görə Lütfi Zadənin fotosu bu mərkəzin divarında yerləşdirilib.

2019-cu ildə ADA Universitetində Lütfi Zadə adına təqaüd təsis edilmişdir.[23]

Filmoqrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • A. Əfəndizadə, Ə. Əbilov. "Dünya şöhrətli alim" //Odlar yurdu.- 1991, yanvar.- № 2.- səh. 4.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
  2. ↑ 1 2 Dumitras A., Moschytz G. Understanding Fuzzy Logic: An Interview with Lotf i Zadeh [DSP History] (ing.). // IEEE: Signal Processing Magazine IEEE, 2007. Vol. 24, Iss. 3. P. 102–105. ISSN 1053-5888; 1558-0792 doi:10.1109/MSP.2007.361606
  3. ↑ 1 2 Lotfi Zadeh, Father of Mathematical ‘Fuzzy Logic,’ Dies at 96.
  4. ↑ 1 2 Lotfi Zadeh has passed away. Berkli Kaliforniya Universiteti, 2017.
  5. ↑ 1 2 Lotfi A. Zadeh // Solomon Quqqenhaym muzeyi. 1937.
  6. ↑ 1 2 Mathematics Genealogy Project (ing.). 1997.
  7. ↑ 1 2 http://czlonkowie.pan.pl/czlonkowie/sites/WynikiWyszukiwania.html?s=ZADEH,Lotfi%20A..
  8. ↑ 1 2 https://awards.acm.org/fellows/award-recipients.
  9. ↑ 1 2 Lütfi Zadə dünyaya nələr bəxş etdi....
  10. ↑ Modern.az. "Lütfi Zadə Elmlər Akademiyasında fəxri baş redaktor seçildi" (az.). Elmin NURİ. 23.06.2015. 2016-12-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-07.
  11. ↑ eurasia-academy.org. "Lotfi A. Zadeh" (ingilis). 2022-03-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-07.
  12. ↑ Bağıyeva, Mətanət. Xaricdə yaşayan azərbaycanlılar. Qısa bioqrafik məlumat kitabçası (PDF) (az.). Bakı: "Papirus NP". 2016. ISBN 978-9952-8299-1-4. 2017-10-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2017-10-21.
  13. ↑ "Qeyri-səlis məntiqin yaradıcısı Lütfi Zadə". Respublika qəzeti №41 (5492). 23 fevral 2016. 2022-01-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  14. ↑ Lider TV. "Lütfi Zadənin ölümündən 1 il ötür" (az.). Youtube.com. 10.09.2018. 2022-03-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-10.
  15. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-12-28.
  16. ↑ APA. "Dünya şöhrətli alim Lütfi Zadə vəfat edib" (az.). Məlahət Nəcəfova. 2017-09-07. 2017-09-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  17. ↑ AZƏRTAC. "Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Lütfi Zadə vəfat edib" (az.). Yusif Babanlı. 2017-09-07. Archived from the original on 2022-03-28.
  18. ↑ "Lütfi Zadənin cənazəsi Bakıya gətirilib". 2019-09-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-29.
  19. ↑ "Lütfi Zadə ilə vida mərasimi başa çatdı". 2019-01-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-29.
  20. ↑ "93 yaşlı Böyük Azərbaycanlı…" (az.). A.Qorxmaz. 04.02.2014, 10:51. 2021-12-03 tarixində arxivləşdirilib.
  21. ↑ qaynarinfo.az. "Lütfi Zadəyə 400 min avroluq mükafat" (az.). 08-07-2013 15:58. 2023-01-22 tarixində arxivləşdirilib.
  22. ↑ Elmin Nuri. "Lütfi Zadənin nəzəriyyəsi əsasında ilk robot hazırlandı - Yaponiyada" (az.). Moderator.az. 08.08.2016. 2016-08-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-08-09.
  23. ↑ AzərTAc. "ADA Universitetində Lütfi Zadə adına təqaüd təsis edildi" (az.). Youtube.com. 04.02.2019. 2022-03-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-04.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda Lütfi Zadə ilə əlaqəli mediafayllar var.