Rus-Qumuq müharibələri

Rus-Qumuq müharibələri^[1] (qumuqca:Orus-Qumuq Dawlar) — XVI-XIX əsrlər boyunca, eləcə də XX əsrin əvvəllərinə qədər davam etmiş və ruslarla qumuqlar arasında baş vermiş üsyanlar, hərbi münaqişələr nəzərdə tutulur.

Rus-Qumuq müharibələri
Rusiyanın Qafqaz işğalları
Rus ordusu yaxınlaşdığı üçün öz yaşayış yerlərini tərk edən kəndlilərin təsviri. Pyotr Nikolayeviç Qruzinski tərəfindən rəsm edilmişdir.
Tarix	XVI əsrdən başlayaraq XX əsrin əvvəllərinə qədər müxtəlif formada davam etmişdir.
Səbəbi	* Rusiyanın Qafqazın içlərinə doğru genişləməsi və qumuqların buna müqavimət göstərməsi. Ruslar Qafqazı tamamilə ələ keçirdikdən sonra isə müstəməkə siyasətinə qarşı qumuqların müqavimət göstərməsi
Münaqişə tərəfləri
Rusiya Qumuqlar: * Tərki şamxallığı * Tümən bəyliyi * Endirey bəyliyi * Mehdioğlu xanlığı * Utamış sultanlığı * Qaytaq usmiliyi
Komandan(lar)
Müxtəlif rus imperatorları və generalları: (IV İvan, İvan Çeremisinov-Qaraulov, Andrey İvanoviç Xvorostinin, İvan Mixailoviç Buturlin, I Pyotr, Veterani, Aleksey Yermolov və s.) Müxtəlif qumuq xanları və bəyləri: (I Buday, II Surxay, Endireyli Sultan Mahmud, I Müzəffər Adil Gəray, Utamışlı Sultan Mahmud, İrazi bəy Bammatulinski, Umalat bəy Buynakski, Aydəmir Endireyski, Çoban-Şavkal Endireyli və s.)

XVI əsrdən etibarən Rus çarlığı və ya daha sonrakı adı ilə Rusiya imperiyası ilə müxtəlif qumuq dövlətləri, bəylikləri arasında hərbi münaqişələr yaşanmışdır. Rusiya ilə hərbi münaqişəyə girmiş qumuq dövlətləri Tərki şamxallığı, Mehdioğlu xanlığı, Endirey bəyliyi, Utamış sultanlğı, Qaytaq usmiliyi və digər dağıstanlı qurumlardır. XVIII əsrin sonunda, eləcə də Qafqaz müharibəsinin sonunda, XIX əsr boyunca və XX əsrin əvvəllərində bu münaqişə şamxallıq ərazisində, Şimali Qumuqiyada, Cənubi Qumuqiyada üsyanlar, ayrı-ayrı kəndlərin müstələkə siyasətinə qarşı etirazları formasında davam etmişdir. Bu münaqişələr nəticəsində xeyli sayda qumuq icmaları və kəndləri ruslar tərəfindən tamamilə dağıdılmışdır.

XVI əsrin əvvəllərində Qızıl Ordanın süqut etməsi ilə bəzi qumuq hakimlərinə öz hakimiyyətlərini şimala doğru genişləndirmə imkanı formalaşdı.^[2] Tezliklə Tümən xanlığı (və ya digər adı ilə Şamxal və ya Qafqaz Tüməni) hökmdarları şamxalların təsiri altında düşdü. Bu qurumun mərkəzi Terek çayının ağızı hövzəsində idi. Qərbdə şamxallığın maraqları adıqların kabardalı qolu, şimalda isə Həştərxan xanlığı ilə toqquşmaqda idi.

Tümən xanlığının XVI əsrin birinci yarısındakı hökmdarları, çərkəzlərin, qumuqların və digər türk tayfalarının yardımına arxalanaraq tez-tez Həştərxan xanlığının daxili işlərinə müdaxilə edirdilər. Hətta 1532-ci ildə Murtəzanın oğlu, Əhmədin nəvəsi və Tümən hakimi Ağ-Qubəy Həştərxan taxtına təyin edildi. 1556-cı ildə Həştərxan xanlığı ruslar tərəfindən işğal edildilər. Bu hadisə və rus çarı IV İvanın kabardiyalı Temrukun qızı Mariya ilə evlənməsi tədricən Rusiyanın Qafqazın daxili işlərinə müdaxilə etməsinə şərait yaratdı.^[3]

1557-ci ildə Kabarda elçiliyi Həştərxana yollandı və oradakı rus hakim dairələrindən Tərki şamxallığına qarşı hərbi yardım tələb etdi. Eyni tələb 1557-ci ildə Temruk İdarovun oğlu və Kabarda şahzadəsi tərəfindən yenidən dilə gətirildi. Qafqazşünas E. Kuşevaya görə, bu müraciətlərin əsas səbəbi kabardalıların şamxallığa qarşı olan düşmən münasibəti idi. Müraciətlərdən qısa müddət sonra IV İvan şamxallığa və Qafqaz Tüməninə qarşı ruslardan ibarət bir ordu göndərdi.^[3]

1560-cı ilin yayında voyvoda ordusu I. S. Çeremisinovun komandanlığı altında Həştərxandan dəniz yolu ilə yürüşə başladı. Bu ordunun məqsədi Tərki şamxallığının paytaxtı Tərkini ələ keçirmək idi. Ruslar şəhəri ələ keçirsələr də, onu əllərində saxlaya bilmədilər və onu yandırmaqla kifayətləndilər.^[4]

Bu hadisə belə şamxalın kabardalıların işlərinə müdaxilə etməsini durdurmasına səbəb olmadı. Temruk İdaroviç və çarlığın birləşmiş ordusu ilə qumuq hökmdarı Şamxal Budayın kabardalı müttəfiqi Psimkao Kaytəkinin birləşmiş ordusu arasında həlledici döyüş 1566-cı ildə baş verdi. Döyüşdə Şamxal Buday, onun qardaşı Surxay və kabardiyalı müttəfiqlərinin ölümü ilə nəticələndi. Döyüş böyük əhəmiyyətə malik idi. Nəticədə şamxallığın qərb əraziləri onun nəzarətindən çıxdı. XVI əsrdən başlayaraq şamxallar buradan yasaq adlanan vergi toplayırdılar. Belə ərazilər Balkariyadan Qaraçay bölgəsinə qədər uzanmaqda idi.^[2]

Bu qələbədən sonra İdarovlar rus köməyi ilə edəcəkləri yürüşlərin istiqamətini Tümən xanlığına və onun hökmdarı Soltaneyin üzərinə yönləndirdilər. Soltaney də Budayın müttəfiqlərindən biri idi və ümidsiz bir şəkildə rus-kabardalı hücumuna qarşı müqavimət göstərdi. 1588-ci ildə rus streleslər Tümən xanlığı ərazisinin mərkəzində, Terek çayı sahilində Tərki qalasının əsasını qoydular.^[3]

İki il sonra yenidən şamxalların torpaqlarına hücum edilsə də, hücumun qarşısı qumuqlar tərəfindən alındı. Tümən xanlığının tam olaraq rusların əlinə keçirilib ilhaq edilməsi isə 1594-cü ildə baş verdi.^[5]

Gürcü hökmdarı II Aleksandr və qumuq Qrım-Şamxal ( şamxalın müavini, Şamxalın qohumu və ənənəvi olaraq taxtın varisi hesab olunan şəxs) ruslarla ittifaq etməyə başladılar. Bundan sonra voyvoda Xvorostininin rəhbərliyində altında 5 min nəfərlik rus ordusu Koysinski qalasından Tərkiyə doğru hücuma başladı. Şamxal ruslara qarşı açıq döyüşlərə getməməyə üstünlük verdi. İstehkamları kifayət qədər güclü olmadığından Tərki tez bir zamanda işğal edildi.

Şamxal danışıqlara başlamadı və ruslarla böyük toqquşmalara girməkdən yayındı. Şamxal ruslara qarşı kiçik yürüşlər həyata keçirdi və Tərki şəhərini mühasirədə saxlamaqla onları tükətməyə çalışırdı. Bütün bu günlər ərzində qumuqlar ruslara nə gündüz, nə də gecə dinclik vermədilər. Rus generalı V. Pottoya görə:^[6]

Şamxal gözləmə-gör döyüş metodunun tərəfdarı idi və Dağıstan qaydasına – əqrəbi quyruğundan tutmağa – əməl edirdi.

Rusların kommunikasiya yolları tamamilə kəsilmişdi. Mühasirə nəticəsində heç bir maddi-texniki təminat yükü Tərkiyə çatmırdı, nə də Tərkidən kənara çıxmaq təhlükəli idi.^[7] İsti havaya və ərzaq qıtlığına görə, rus ordusu arasında qızma xəstəliyi yayılmağa başladı. Həm xəstəliklərə, həm də qumuqlarla toqquşmalarda yaralanan rusların sayı hər gün durmadan artmaqda idi. Bütün bunlarla eyni zamanda, şamxalın ordusuna hər gün yeni qüvvələr qatılmaqda idi və paraleldə də, onun ordusu mühasirə halqasını daha da daraldırdı.

Mühasirəyə alınanların vəziyyəti fəlakətli oldu və Xvorostinin Tərkidən geri çəkilməyə qərar verdi. Qaranlıq bir gecədə rus qoşunları Koisinski qalasına doğru geri çəkilməyə başladılar. Əvvəlcə geri çəkilən qoşunlar dağıstanlıların səpələnmiş hücumlarına tab gətirə bildilər, lakin şamxalın başçılıq etdiyi əsas qüvvələrin özünün gəlişi rusları ağır yükləri və yaralıları tərk etməyə məcbur etdi.^[7]

Bu yürüşün nəticəsində Koysinski qalasına geri dönməyi bacaran rus ordusunun sayı çox az idi.^[8] Belə ki, qaladan çıxan ordunun yalnız 1/4 hissəsi geri dönə bilmişdi. Bu yürüş zamanı həyatını itirən rusların ümumi sayı 3 min nəfər idi. Bəzi yerli nağıllara görə, yürüşə çıxan 1000 Terek (Qrebenski) kazakından 700-dən çox adam evə qayıtmayıb. Kampaniya ruslar üçün heç bir nəticə vermədi.^[9]

XVII əsrin əvvəllərində Şimali Qafqaz daxili münaqişələrə qərq olmuş vəziyyətdə idi. Bu daxili münaqişələr zamanı yerli feodallar tez-tez qonşu güclərdən kömək istəyirdilər. Rusiya çarlığının kabardiyalı vassalları, eləcə də Okotsk murzaları bu münaqişələr zamanı Moskvanın genişlənmə siyasətini dəstəkləyirdilər. Rusiyanın münaqişələrə qarışmasını gürcülərin onlardan yardım üçün müraciət etmələri də sürətləndirdi. Gürcülər Osmanlının müttəfiqi şamxallıq ilə mübarizədə ruslardan yardım istəmişdilər.

Rusların müdaxiləsi üçün uyğun şərait də var idi, çünki Osmanlı imperiyası ilə Səfəvi imperiyası arasında yeni müharibə başlamışdı. Çarlıq yaranmış münbit şəraiti dəyərləndirmək üçün Dağıstana yeni yürüş təşkil etmək barədə qərar qəbul etdi. Rus ordusuna 10 min nəfərlik streleslər, yaitsklar və Terek kazakları daxil idi. Rus ordusu həmçinin, bəzi ruspərəst kabardiyalı feodallar və Okotsk murzaları tərəfindən də dəstəklənməkdə idi. Bu birləşmiş ordu regionda çox güclü qüvvəyə sahib idi. Hollandiyalı tacir İsaak Massa bildirir ki, voyvode İvan Mixailoviç Buturlin tərəfindən komandan edilən ordudakı döyüşçü sayı 50 min nəfər idi.^[10] Bu say digər qaynaqlar tərəfindən dəstəklənmir və gümanki şişirdilmədir. 1604-cü ildə çarlıq ordusu yürüşə başladı.^[11]

1594-cü ildə olduğu kimi qumuqlar ruslarla böyük toqquşmaya girməkdən yayındılar və gerilla müharibəsinə girişdilər. Rus ordusu bütün qumuq torpaqlarını ələ keçirdi və Tərkiyə hücumlar təşkil etdi. II Şamxal Surxay öz ordusu üzərində səlahiyyəti təşəbbüskar qardaşı oğlu Sultan-Muta verərək Avar xanın qalalarına çəkildi. Tezliklə Buturlin təchizat çatışmazlığı ilə üzləşdi və ordusunun bir hissəsini Həştərxana və Tərki qalasına göndərmək məcburiyyətində qaldı. Geri çəkilən qoşunlar Sultan-Mutun hücumuna məruz qaldılar, lakin əhəmiyyətli itkilərə səbəb olan hücumları dəf edə bildilər.

Bu yürüş zamanı şazhadə Sultan-Mut ruslara qarşı bütün qumuqların və digər dağıstanlı feodalların ittifaqını qurmağı bacardı. Hətta onun ordusunu bəzi anti-rus kabardiyalı feodallar da dəstəkləyirdilər. Onlar əsasən Sultan-Mutun ana tərəfdən qohumları idilər. Osmanlı imperiyası da ona yardım etmişdi. Osmanlı sultanı I Əhmədin əmri ilə min nəfərlik yeniçəri və Krım tatarını Sultan-Muta yardım etməyə göndərmişdi. Birləşmiş ordu ruslar tərəfindən məskunlaşdırılan qalalara hücum edirdi. Koysinski və Ağdaşdakı digər rus qalaları ələ keçirildi. Belə bir şəraitdə Buturlin özünü tamamilə pis vəziyyətdə tapdı.

Qısa müddət sonra Sultan-Mut ordusu Tərkini mühasirəyə aldı. Qumuq döyüşçüləri xəndəkləri doldurdular, qala divarı səviyyəsində qum və şam ağacından bir təpə ucaltdılar. Ən mühüm rus dayaqları geniş atəş məsafəsinə malik iki yuxarı qüllə idi. Qüllələrdən birinin altına böyük bir barıt çəlləkləri qoyuldu. Partlayışdan sonra Moskva streleslərinin "ən yaxşı dəstələri" öldürüldü, yeniçərilər və Dağıstan qüvvələri qalaya hücum etdi. Qala divarının bir hissəsi dağıdıldı və qumuq qüvvələrinin çox hissəsi boşluğa töküldü. Bununla belə, ruslar hücum edənlərə böyük ziyan vurmaqla bütün hücumları dəf edə bildilər. Mühasirəyə alınanlar da böyük itki veriblər.

Daha çox toqquşmanın mənasız olduğunu düşünən tərəflər danışıqlara başladılar. Onlar rus ordusunun təhlükəsiz şəkildə Tərkiyə çıxması haqqında razılaşma əldə etdilər. Lakin Qumuqiya və Dağıstan xalqı öz torpaqlarının xarabalığa çevrildiyini və çoxlu öldürülmüş həmvətənlərini tanıdıqdan sonra Sultan-Mutu geri çəkilən ruslara qarşı qəti addımlar atmağa sövq etdi. Tezliklə Buturlinin ordusu qumuqlar və müttəfiqləri tərəfindən mühasirəyə alndı və Qaraman döyüşündə darmadağın edildilər. Buturlinin özü də döyüşdə öldürüldü. Rus salnamələrində yazılana görə, döyüşdə öldürülən "boyarlardan əlavə olaraq", 7 min rus öldürülmüşdü. Nikolay Karamzin və digər qaynaqlarda rus itkilərini 6-7 min civarında göstərməkdədir. Karamzin bildirir ki, Qaraman döyüşü nəticəsində rusların aldığı ağır məğlubiyyət Şimali Qafqazın ruslar tərəfindən işğalını daha 118 il ertələməsinə səbəb oldu.^[12][13]

Şamxallar və qumuqlar durmadan xarici siyasətlərində manevr etməyə məcbur hiss edirdilər və bu prosesi xaricdəki böyük qüvvələr arasında baş verən dəyişikliklər istiqamətləndirirdi. Yerli əsilzadələr üçün ən mühüm məsələ daim hərbi güclərini daha da artırmaq idi. Bu istiqamətdə əsas müttəfiq olaraq noqaylarla münasibətlər saxlanılırdı və onlara kalmıklara qarşı mübarizələrində tez-tez yardım edilirdi. “Dağlara yaxın köçəri yaşamaq” təklifi Sultan Mut tərəfindən noqaylara verilmişdir. Nəhayət, 1640-cı illərdə Şamxal III Surxay Çoban Murza İştereki kiçik bir noqay ordası ilə birlikdə öz torpaqlarına dəvət etdi. İşterek rusların bozqırlara hakimlik etmək siyasətinə qarşı uzun müddət idi ki, mübarizə aparmaqda idi. Şamxal noqaylara köməyini izah edərək Həştərxan voevodlarına yazırdı ki, “..biz, qumuqlar, atalarımızın qədim zamanlarından qonaqlarımızı dəstəkləmişik və dəstəkləyirik”.

Noqayları yenidən rus nüfuz dairəsinə salmaq üçün. rus ordusu müttəfiqləri kabardalılar və kazaklar ilə birlikdə yenidən Qumuqiyaya, xüsusən Tərkiyə göndərildilər. Bu zaman Sultan-Mutun oğlu və Endirey hakimi Qazanalp ruslar tərəfindən çıxış etməyə başladı. Həmçinin qaynaqlarda bildirilir ki, Otuzillik müharibədən sonra işsiz qalan bəzi isveçli muzdlu döyüşçülər də ruslar tərəfindən çıxış edirdi. 1649 və ya 1650-ci ildə Hermençik döyüşü baş verdi və döyüşdə Qumuq-Noyaq ordusu qələbə qazandı, ruslar məğlub edildilər. Bundan sonra Endirey hakimi yenidən şamxaldan asılılığı qəbul etməyə məcbur oldu.^[14][15][2]

XVII əsrin ortalarında Səfəvi imperiyası uzun müddət idi ki, əvvəlki qüdrətini bərpa etmişdi. Səfəvi şahı II Abbas öz şimal sərhədlərini genişləndirmək barədə düşünürdü. 1639-cu ildə imzalanmış Qəsri-Şirin müqaviləsinə görə 1623-1639-cu illərdə baş vermiş Osmanlı-Səfəvi müharibəsi sona çatmış və Qafqaz bu iki imperiya arasında nüfuz dairələrinə bölünmüşdü. Dərbənddən Sunja çayına qədərki ərazilər Səfəvi imperiyasının payına düşən bölgə idi. Bu kontekstdə II Abbas Terek və Sunja sahillərində inşa edilmiş rus qalalarına qarşı yürüşə başlamaq qərarına gəldi. O, bu yürüş zamanı şamxallar və Endirey qumuqlarının yardımına güvənməkdə idi. Qumuqlar Səfəvilərin rusları Qafqazdan qovmaq planını dəstəkləsələr də, eyni zamanda qızılbaşların Dağıstanda qalmasını istəmirdilər. Rusiya ilə Səfəvilər arasında hərbi əməliyyatların başlanmasının formal motivi Sünja qalasının bərpası idi, çünki Terek və Sunjadakı rus qalaları şahın planlarını pozmuşdu.

1651-ci ildə Səfəvi imperiyasının Şirvan bəylərbəyi Xosrov xan şahın əmri əsasında Sunja və Terek üzərinə qızılbaş ordusu ilə birlikdə hücum etdi. Bu yürüşün hədəfi təkcə Sunjadakı rus varlığını sonlandırmaq deyildi. Xosrov xana göndərilmiş şah fərmanında ona Sunja qalasını ələ keçirib dağıtmaq və vaxt itirmədən Həştərxana hücum etmək yazılmışdı. Xosrov xan Sunja qalasını ələ keçirməyi Şamxal Surxaya həvalə etdi. Surxay xanın ordusuna öz döyüşçülərindən əlavə Endirey bəyi Qazanalpın və Qaytaq usmisi Əmir xan Sultanın da döyüşçüləri daxil idi. Surxayın ordusunu gücləndirmək üçün Xosrov xan 800 nəfərlik qızılbaş dəstəsini də onun ordusun yardım üçün göndərmişdi. 800 nəfərin 500-ü Şamaxıdan, 300-ü Dərbəndən olan döyüşçülər idi. Noqay Çoban Murzanın və Şahdəmir Murzanın da ordalarını Surxayın ordusuna cəlb edildilər. Bu ordu yüksək ərazilərdən keçərkən ona bir neçə çeçen camaatlığı da qatıldı. Miçik və Arqun çayları sahilində yerləşən bu çeçen camaatlıqlarına burada məskunlaşma icazəsi şamxal tərəfindən icazə verilmişdi və bunun qarşılığında onlar ona hərbi xidmət etməli idilər. Bu birləşmiş ordunun ümumi sayı 12 min nəfərə çatırdı. Ordu rusların vassalı olan Mutsal Çerkəzski və braqunianların müqaviməti ilə qarşılaşdı və heç bir böyük uğur olmadan geri dönməyə məcbur oldu.^[16]

1652-ci ildə Səfəvi şahı ikinci yürüşə başladı. Bu zaman Şamxal Surxay və Qazan Alp artıq Ağdaşa gələrək qızılbaş ordusunun gəlişini gözləməkdə idi. Cavab olaraq rus hökuməti də Sunja qalasını gücləndirmişdi. İkinci yürüş başlamamışdan bir qədər əvvəl Şahzadə Mutsal Çerkəzskinin əmri əsasında kabardiyalı Murza Urus Xan Yansoxov və oğlu Şangəray Sunja qalasına yardıma getdilər. Bu yürüş zamanı Mutsal özü qaladan kənarda qaldı və qala qızılbaşların müttəfiqləri tərəfindən mühasirədə saxlanılarkən onlara dəfələrlə hücum etdi.

7 mart 1653-cü ildə Şamxal Surxayın komandanlığında Tərkidən olan qoşunlar Sunja qalasını ikinci dəfə mühasirəyə aldılar. Ruslara yardım üçün göndərilmiş qüvvələr darmadağın edildilər və qalada qalmış rus qarnizonunun vəziyyəti sürətlə pisləşdi. Qarnizondakı döyüşçülərin sayı 108 nəfər idi və onlar qalanı boşaldım geri çəkilməyə məcbur oldular. Surxay qalanı ələ keçirib onu yandırdı və Tərkiyə geri döndü. Şah II Abbas yeni hücuma hazırlaşırdı və bu dəfə məqsəd Həştərxanı ələ keçirmək idi. Lakin Səfəvi imperiyasının əfqanların hücumuna məruz qalması bunu mümkünsüz etdi və buna görə də, ruslarla münaqişəyə qısa müddətdə son qoyuldu. Amma Səfəvi imperiyasının və müttəfiqlərinin bu cəhdi nəticəsində Şimali Qafqazda rus nüfuzu zəiflədi.

XVIII əsrin başlanğıcında Dağıstan hələ də üç imperiyanın - Rusiya, Osmanlı və Səfəvi - maraq dairəsinin toqquşma nöqtəsində yerləşməkdə idi. Qumuqların mövcud olan siyasi birlikləri müxtəlif istiqamətlərə meyillənmiş vəziyyətdə idilər. Məsələn, Utamış sultanlığı krımpərəst (yəni, Osmanlı) siyasət izləyirdisə, Tərki şamxalları bir çox feodal ərazilərinə nəzarəti itirməklə yanaşı, müəyyən bir yerdən sonra Rusiya imperiyasının şəxsi şərti suverenliyini qəbul etmişdilər.

Səfəvi imperiyasında baş verən qarışıqlıqdan və hərbi baxımdan zəifliyindən istifadə edərək I Pyotr Xəzər sahili vilayətlərə yürüş təşkil etdi. Yürüşün həyata keçirilməsi üçün bildirilən formal bəhanə dağıstanlı üsyançı Hacı Davud tərəfindən Şamaxıda rus tacirlərinin öldürülməsi göstərilirdi. 18 iyul 1722-ci ildə Həştərxandan rus donanması hərəkətə başladı. Donanmaya admiran Knyaz Feodor Apraksin rəhbərlik edirdi və 274 gəmidən ibarət idi. 20 iyulda donanma Xəzər dənizinə daxil oldu və bir həftə boyunca onun qərb sahili boyunca üzdü.

23 iyulda I Pyotr Andrey Veteraninin rəhbərliyi altında dağlılar üçün döyüşmək üçün hazırlanmış dəstəni Andiyə göndərdi. Veteraninin dəstəsinə kabardiyalı Elmurza Çərkəzski, Mutsal Çərkəzskinin də dəstələri qatıldılar. Endirey ətrafların rus ordusu Endirey şahzadəsi Aydəmirin və Çapan Şavxalın, eləcə də onların vassalı olan çeçenlərin hücumuna məruz qaldılar. Bu dağlı ordusu Veteraninin dəstəsinə böyük ziyan vurdular və I Pyotrun əsas ordusunda onların məğlub edildikləri barədə şayiələr dolanmağa başladı. Andi qısa müddət sonra ələ keçirildi və yandırıldı, lakin Veterani olan itkilərə və səhvlərinə görə cəzalandırıldı. Qələbə xəbərini alan I Pyotr sarkastik olan Həştərxana yazdığı məktubunda süvarilərinin "ərzaqları ələ keçirdiyini və sahiblərinin əylənməsi üçün kəndi fişənglərə çevirdiyini" yazırdı. Lakin qələbə xəbərindən sonra yaşanan itkilər barədə xəbər gəldikdən sonra sevinc öz yerini narahatlığa verdi. Pyotr yürüşə böyük uğur qazanaraq və az itki verərək başlamaq istəyirdi. Səfəvi yürüşünə başlamazdan əvvəl o, Veteraniyə ehtiyatlı olmağı və "fəsad törətmədən hərəkət etməyi əmr etdi ki, bu işin əvvəlində rüsvay olmayaq" deyə bildirmişdi.

27 iyulda rus piyadaları Aqraxan bölgəsinə çatdılar. Bu yer Sulaq çayının ağzından 4 verst aşağıda idi. Bir neçə gün keçdikdən sonra süvari qüvvələr də gəldilər. 5 avqustda rus ordusu Dərbəndə doğru irəliləməsini davam etdirdi. 6 avqustda kabardiyalı şahzadə Murza Çərkəzski və Aslanbəy Sulaq sahilində rus ordusuna qatıldılar. 8 avqustda ordu Sulaq çayını keçdi və 15 avqustda Tərkiyə - Şamxalın olduğu yerə yaxınlaşdılar.^[17]

Buradan Utamış sultanı Sultan Mahmudun yanına elçi göndərildi və ruslara tabe olması istənildi. Mahmud nəinki Pyotrun təklifini geri çevirdi, həm də xəbəri gətirən kazakları da öldürdü və Pyotra göndərdiyi xəbərdə eyni aqibəti Pyotrun ordusunda xidmət edən və onun əlinə keçən hər bir kəsin də başına gələcəyini bildirdi. Daha sonra onların qüvvələri İnçə çayı sahilində qarşılaşdılar. Döyüşdə Pyotrun ordusu Sultan Mahmud və müttəfiqi Qaytaqlı Əhməd xanın ordusunu məğlub etdilər. Utamış sultanlığının paytaxtı eləcə də digər yaşayış məntəqələri yandırıldı. Sultan Mahmudun mülkləri hələki ruslara heç bir problem çıxarmayan Tərki şamxallığının nəzarətinə verildi.

I Pyotr və yürüşdə iştirak edən digər şəxslər qumuqların və Utamış sultanlığı döyüşçülərinin inanılmaz igid olduqlarını qeyd edirlər. I Pyotr yazırdı:^[18]

Barbarların necə vuruşması heyrətamiz idi...

Yürüşün iştirakçısı olan Henri Brus öz gündəliyində I Pyotrun Sultan Mahmudun döyüşçüləri barədə bunları dediyini yazırdı:^[19]

Başqa bir məhbus (Admiral Apraksinin) çadırına gətiriləndə ona ünvanlanan sualların heç birinə cavab vermək istəmədi, sonra onu soyundurub qamçı ilə döymək əmrini verdilər. İlk zərbəni alandan sonra o, yanında duran zabitin qılıncını götürdü, admiralın çadırına tərəf qaçdı və çadırda dayanan iki gözətçi süngülərini onun qarnına soxmasaydı, yəqin ki, onu öldürəcəkdi. Yıxılarkən o, döyüşçünün əlindən bir parça əti qopardı və öldü. İmperator çadıra daxil olan zaman Admiral Apraksin bu ölkəyə quduz itlər tərəfindən yeyilmək üçün gəlmədiyini və həyatında heç bir zaman bu qədər qorxmadığını bildirdi. İmperator gülərək cavabladı: "əgər bu xalqın hərb sənəti konsepsiyası olsaydı, heç bir millət onlara qarşı silah qaldıra bilməzdi".

I Pyotrun əsas hədəfinin Dərbənd olduğunu öyrəndikdən sonra Sultan Mahmudun müttəfiqi Qaytaq usmisi Əhməd xan rusların vassalı olmaq üçün müraciət etdi. Lakin bu dağıstanlı hakimlərin müqvimətinin tamamilə sonlanması deyildi. 20 sentyabr 1722-ci ildə Dərbəndin komendantı Andrey Yunger etdiyi məruzəsində Hacı Davudun, usmilərin, qazıqumuqlu Surxay xanın və Sultan Mahmudun Orta-Buqanda yerləşən rus istehkamını ələ keçirdikləri barədə məlumat vermişdi. Bu yer Dərbənddən 60 verst məsafədə yerləşirdi. Dərbənd naibinin dediyinə görə, üç günlük hücum hücumçulara 400 nəfərin ölümünə səbəb oldu və 128 əsgər və altı kazakdan ibarət qarnizondan yalnız üç nəfər qamışlıqda gizlənməklə xilas olmuşdu.^[20] Sentyabrın 19-u və 21-də dağlılar Rubasa çayı yaxınlığındakı şiddətli bir hücum təşkil etsələr də, onların hücumu dayandırıldı, lakin istehkam divarlarından biri uçdu və buna görə də, qarnizon geri çəkilməli olmuşdu. General mayor Kropotov yazırdı ki, Sultan Mahmudun və usminin əsgərləri Buynaksk yaxınlığında yerləşən və onun arxa qvardiyasını təşkil edən bölməyə hücum təşkil etmişdilər. Yollar o qədər təhlükəli bir vəziyyət almışdı ki, Aqraxan qalasının komendantı polkovnik Maslov 28 avqustda əmr almışdı ki, heç kimi orduya tərəf göndərməsin, çünki dağlı xalqlarına görə quru ilə təhlükəsiz hərəkət etmək qeyri-mümkün idi. Senatdan, XİN-dən və digər dövlət qurumlarından göndərilən məktubları daşıyan çaparlar Aqraxanda ilişib qalmışdılar. Sultan Mahmud və usmi öz ətraflarında 20 min nəfərlik ordu toplamışdılar və geri çəkilən rusları izləyirdilər. Lakin buna baxmayaraq, onlar ruslarla əsas döyüşə girmədilər.^[20]

Bütün bunlara baxmayaraq, enerjili təşkilatçı olan Sultan Mahmudun ölümündən sonra Utamış sultanlığı müstəqil qurum kimi siyasi səhnəni tərk etdi.

1725-ci ildəki Tərki şamxalı Adil Gəray öz ərazisində rus qalasının tikilməsindən narazı qalmışdı. Bu qalanın tikilişi vaxtilə Pyotrla əldə edilmiş razılaşmaya zidd idi, çünki şamxal Pyotra qarşı çıxmaması qarşılığında ruslar da onun ərazisində heç bir hərbi tikintiyə getməməli idilər. Beləliklə, ruslarla əldə edilmiş razılaşma sonlandırıldı. Dağlıların digər hökmdarlarını da yardıma çağıran Adil Gəray 20 min nəfərlik ordu toplamağı bacardı. Qaytaq usmisi Əhməd xan da yürüşə qatılacağına söz verdi, lakin buna əməl etmədi. Müqəddəs Xaç qalasının mühasirəsi uuğrsuzluqla nəticələndi. Şamxalın müttəfiqləri ruslara qarşı niyyətlərinə görə mübahisə edərək döyüşü tərk etdilər. Lakin bu cəhdə görə Şamxalı cəzalandırmaq istəyən ruslar başqa bir ekspedisiyaya başladılar.

Rus yürüşü zamanı təxminən 20 qumuq kəndi dağıdıldı. Müqavimət cəhdləri (İssisu, Kumtorkali, Yuxarı Kazanış döyüşləri) oldu və rus komandirləri düşmənin “şiddətli hərəkət etdiyini” və nizami qoşunlardan və toplardan istifadə edilməli olduğunu qeyd etmişdilər. nəticədə Tərki və şamxalın sarayı dağıdıldı. Komandir Eropkin tərəfindən qeyd edildiyi kimi, ruslar Tərki ətrafındakı 6 min təsərrüfatı da dağıtmışdılar.^[21]

Öz torpaqlarında daha çox dağıtdıya icazə verməmək üçün Adil Gəray təslim oldu və Arxangelsk quberniyasındakı Kola qalasına sürgün edildi. O, elə burada da öldü. Bundan sonra baş verən hadisələr nəticəsində şamxal titulu ləğv edildi. 1735-ci ildə bu titul və vəzifə Nadir şah tərəfindən yenidən bərpa edildi və Adil Gərayın oğlu Xaspolat onun tərəfindən atasının taxtına çıxarıldı. Bəzi tarixçilər 1725-ci il şamxal üzərinə rus yürüşünü Qafqaz müharibəsinin başlanğıcı kimi qeyd edirlər.^[22]

1733-cü ildə 5 min nəfərdən ibarət rus ordusu odlu silahlarla təchiz edilmiş usmiliyin paytaxtı Başlı kəndinə hücum etdi. Usminin ərazisindəki ən mühüm kəndlər ələ keçirilib dağıdıldılar. Bu yürüş zamanı rusların ümumi itkisi təxminən 400 nəfər oldu. Maraqlısı odur ki, bu yürüş zamanı yerli əhalidən cəmi 1 nəfər əsir olaraq ələ keçirilmişdi. Müharibədə iştirak etmiş ruslar bunu "barbarların" sağ əsir düşməmək adətləri ilə əlaqələndirirdilər.^[23][24]

1773-cü ildə qumuqlara məxsus olan Mehdioğlu xanlığının xanı Canqutaylı Əli Soltan ruslara qarşı olan kabardiyalı bəylərdən aldığı yardım ilə Qızılyara hücum etdi və oradakı rus qoşunlarını məğlub etdi.^[25]

1774-cü ildə Qubalı Fətəli xan Gavduşan çölündə Qarabağ, Şəki xanlıqları və Dağıstan hakimlərinin birləşmiş qüvvələri ilə döyüşə girib məğlub oldu və özü yaralanıb Salyan ərazisinə geri çəkildi. Ağır məğlubiyyətdən sonra Fətəli xan yaxın adamlarından birini Qızlar qalasında məskunlaşan rus ordu komandanı general-mayor Medemlə danışıqlara göndərdi. Medem Fətəli xana yardım etmək üçün yürüşə başladı. Bu zaman Dərbənd qalası mühasirəyə alınmışdı. İlk toqquşmalarda İran-Xarab döyüşündə usmiliyin ordusu Başlı yaxınlığında darmadağın edildi. Bundan sonra general Medem Başlını ələ keçirib dağıtdı.^[26][27][28]

1785-ci ildə dağlı xalqları Şeyx Mənsurun rəhbərliyi altında ruslara qarşı üsyana qalxarkən qumuqlar çox mühüm rol oynamışdılar. Şeyx Mənsur bir neçə nüfuzlu qumuq əsilzadəsi və Şimali Qumuqiya əhalisi (Qumuq bozqırı və Terek-Sulaq vadisi) tərəfindən güclü şəkildə dəstəklənməkdə idi. Rus sənədlərindən bəlli olur ki, hakim dairələr qumuq dəstənin həlledici amilə çevrilə biləcəyindən qorxurmuşlar.

Şeyx Mənsur tərəfindən Qızılyardakı rus qarnizonu üzərinə təşkil edilmiş ilk hücumda qumuqlar da iştirak etmişdilər. Bu hücuma qatılan qumuqlar Çapalav Anji-Murtazaəli, Maxaç Urusxan, Həmzə Əliş və onların uzdenləri idi. Qumuqların verdikləri qərarda deyilirdi:^[29]

...əgər onların arasında satqınlar varsa və onlar üsyanın gedişi barədə Rusiya hakimiyyətinə məlumat versələr, belə bir adam öldürüləcək və evi dağıdılacaq.

Şeyx Mənsura ən çox dəstək göstərənlər şeşen və qumuq kəndləri idi. Ruslar Şeyx Mənsurun təslim olması üçün hazırladıqları və bütünlüklə hədələrdən ibarət olan məktublarında qeyd edirdilər:

...Qumuq və çeçen xalqları doğru yola yönəlib tövbə edərlərsə, alçağı yaxalayıb onu ələ verərlərsə hər şey bağışlanacaq, rahat buraxılacaqlar və üç min rubl onu diri gətirənə, başını gətirənə beş yüz rubl veriləcəkdir. Amma əgər kütlə etdiklərindən əl çəkməsələr və ya... ona kömək etməyə davam edəcəklərsə, mən cinayətkarları məğlub etmək üçün silahların gurultusunu və iti qılıncını hərəkət etdirəcəyəm.

1785-ci ildə Aldı döyüşündə rusları məğlub etdikdən sonra Şeyx Mənsura olan dağıstanlı dəstəyi daha da artdı, bundan sonra o, Qızılyarı ələ keçirmək qərarına gəldi. Qızılyar yaxınlığındakı Uşurma ordusunun tərkibini təsvir edən Dubrovin yazır:^[30]

İzdihamın əsasını təşkil edən çeçenlər, kabardinlər, ləzgilər (Dağıstan dağlıları) müxtəlif tayfa və nəsillərdən, Tarki şamxallığının insanları və ən əsası qumuqlar var idi.

Aleksandr Benniqsenin bildirdiyinə görə, qumuqlar Şeyx Mənsurun bütün ordusunun və şəxsi mühafizəsinin 1/3 hissəsini təşkil edirmişlər.^[31]

General Yermelovun dövründə Rusiya imperiyasına qarşı Dağıstanda üsyanlar başladı. Üsyanı əsas başladan Mehdioğlu xanı Həsən xan Mehdilinski, eləcə də onnu qardaşı Xan Əhməd xan oldu.^[32] Əhməd xan Avar sülaləsinin ortadan qaldırılmasına görə Avar xanı təyin edilmişdi.^[33] Uməlat bəy Buynakski də üsyanda aktiv iştirak edənlərdən biri idi. Üsyanı yatıdırmaq üçün 1818-ci ildən Yermelov davamlı olaraq Endireydən başlayaraq Başlıya qədərki qumuq kəndlərinə yürüşlər həyata keçirirdi.^[34]

Qumuq fedoallarının, avarların, qazıqumuxların və akuşalıların birləşmiş orduları Dağıstandakı rus ordularına qarşı hərbi əməliyyatlar həyata keçirməyə başladılar. 1818-ci ilin oktyabrında üsyançılar Pestelin rəhbərliyindəki rus hərbi münaqişəsini Başlı yaxınlığında darmadağın etdilər. Başlı Qaraqaytaq usmiliyinin paytaxtı hesab edilirdi və həmişə ruslara qarşı olan düşmənlik hissinə görə digər məntəqələrə nümunə təşkil edirdi. Bu şəhərin sakinlərinin hətta öz qanuni hökmdarlarına belə itaət etmədiyini qeyd edilir.^[35] Başlıya edilən hücum rus ordusunun 12 zabitinin və 500-dən çox siravi döyüşçüsünün ölümünə səbəb oldu.^[35] Qarşı tərəfdən ələ keçirilmiş 17 nəfər isə asılaraq edam edildi. Bir neçə gündən sonra Başlıya geri dönən rus ordusu şəhəri dağıtdı və yandırdı.^[36][37]

Dağıstandakı iğtişaşları sakitləşdirmək üçün Yermolov üsyanın tam ürəyinə - Paraul və Böyük Cenqutayın qumuq kəndlərinə zərbə endirmək qərarına gəldi. Rus qoşunları Mehtuli xanlığına doğru irəliləməyə başladı. Onların yolunu Əhməd xan və Həsən xan Mehtulinskinin komandanlığı altında olan ordu kəsdi. Paraulu yandıran Yerrmolov, Xasan Xan Mehtulinskinin iqamətgahı Cenqutaya yaxınlaşdı. Rus qoşunları qalib gəldi, kənd dağıdıldı və yandırıldı. Bu vaxt Pestelin komandanlığı altında başqa bir rus dəstəsi Cemikent, Xanməmməd-qala və Başlı kəndlərini məğlub etdi. Bammatulinski mülkü və Mehdioğlu xanlığı ləğv edildi.

Dağıstandakı rus mövqesini gücləndirmək üçüm Yermelov Endirey aulu yaxınlığında qala tikmək qərarına gəldi və onun bu addımı yerli əhali arasında təlaşla qarşılandı. General Vrede qeyd edir ki, demək olar ki, bütün endireylilərin ləzgilərlə problemi var idi. Buna görə də, bütün kişi əhali silah götürməyə hazır idi və nəticədə, kişilərin tez-tez üsyançıların düşərgəsinə qaçmağına rast gəlinirdi. Əhməd xan Avarski və Həsən xan Mehdilinski qumuqlarla birləşmiş və Endirey tərəfə yola düşmüşdü. Tərəflər arasında həlledici döyüş Bavtutay adlı yerdə baş vermiş və döyüşün nəticəsində ruslar qələbə qazanmışdılar.^[33]

Üsyançılar tərəfə keçmiş Qaytaq usmiliyinin ordusu da Başlı və Yanqıkənd adlı yerdə baş vermiş döyüşlərdə məğlub edildi və bu məntəqələr ruslar tərəfindən ələ keçirildi. V. Potto yazır ki, Başlını möhkəmləndirərək orada 3 min dağlı döyüşçünü toplayan usmi, orduya komandanlığı Abdulla bəy Ərsinkiyə tapşırmışdı. Bu zaman erməni əsilli general Mədətov ruslara qarşı düşmənliyin əsas yuvası olaraq gördüyü Başlını tamamilı dağıtmaq qərarına gəldi. 4 oktyabrda Başlıya doğru yürüşə başlanıldı və döyüşdən sonra aul ələ keçirildi. Beləcə, Qaytaq usmiliyi də ortadan qaldırıldı. Bunun ardınca, Yermelov da akuşiləri məğlub etdi və Umalat bəyi əsir götürdü.^[35]

Bununlə belə, şamxallıqda olan qarışıqlıqlar sonlanmadı. 1822-ci ildə Əhməd xan Avar qumuq kəndi olan Dorgelidə peydə olsa da, Dağıstan dağlarında məğlub edildilər. Elə həmin ildə, Əhməd xanın qardaşı Həsən xan öldü.^[35]

Umalat bəy Dağıstandakı ən yüksək rütbəli çar zabitlərindən olan polkovnik Verxovskini öldürdü. Lakin Əhməd xanın ölümü feodalların birləşməsinə əngəl oldu, lakin əhali arasında ruslardan narazılıq yüksəlmişdi. Rus pristavının davraşında sərt davranmasından qəzəblənən tərkililər onu və iki kazakı öldürdülər və öz ətraflarında 3 minə qədər insanı toplayıb Tərkinin yuxarısındakı Burnaya adlı rus qalasına hücum etdilər. Buna bənzər hadisələr Erpeli və Qaranay adlı kəndlərdə baş verdi və rus pristavları və onların tərcüməçiləri öldürüldülər. 1823-cü ildə Umalat bəy Buynakski şamxallıq və Mehdioğlu ərazilərini əhatə edən üsyanı başlatdı.

Üsyanı yatırmaq üçün göndərilən rus ordusuna komandanlığı general-mayor Fon Krabbe edirdi və onun ordusu Şamxal II Mehdi xanın süvariləri tərəfindən dəstəklənirdi. Erpelililər və qaranaylılar Göysubulin camaatlığını köməyə çağırdı. 29 iyul 1823-cü ildə Fon Krappe Qaranay aulunu ələ keçirib yandırdı. Üsyançıların əsas qüvvəsi Erpeli kəndində yerləşməkdə idi, çünki bu kənd meşəlik ərazidə yerləşirdi və bu da rus ordusuna artilleriyadan istifadə etməni çətinləşdirirdi. Növbəti gün Krappe Erpeli auluna hücum etsə də, şiddətli müqavimətlə üzləşdi və geri çəkilməyə məcbur oldu. Ruslar kəndin yarısını ələ keçirməyi bacarsalar da, üsyançılar tərəfindən məğlub edildilər və Temirxan Şuraya qədər təqib edildilər. Krappenin hesabatına görə üsyançılar tamamilə məğlub edilmiş, kəndləri yandırılmışdı. Lakin məşhur qafqazşünas N. İ. Pokrovski yazır ki, əslində general Erpeli aulunda tam olaraq məğlub edilmişdi. Potto da hücumun uğursuzluqla nəticələndiyini qeyd edir.^[38]

Büytün bunlara baxmayaraq, üsyançılar Kafir-Qumuq adlı yerdə baş vermiş döyüşdə məğlub edildilər.^[38]

Qumuqlar Beybulat Taymıyevin hərəkatında da iştirak etmişdilər. 1825-ci ildə şimalda yerləşən bütün qumuq kəndlərinin çoxu onun tərəfinə keçmişdilər.^[39] Müəyyən müddətdən sonra üsyançılar Əmir-Acı-Yurd qalasını ələ keçirdilər və Qerzel aulunu mühasirəyə aldılar. Üsyançıların Qerzel aulu mühasirəyə alması uğursuzluqla nəticələmdi və rusların cavab yürşündə Ağsay kəndindəki üç yüz sakin öldürüldü və kənd yandırıldı. Ruslar əhalinin silahlarını əlində almağa çalışarkən qumuq molla Uçar-Hacı iki rus generalını qətlə yetirdi. Bundan sonra bəzi qumuqlar qaladan tullanaraq qaçmağa başladı, lakin qaladan həyəcan sıqnalı verildiyini görən geri dönən rus əsgərləri onların çoxunu qətlə yetirdi.^[39] N. İ. Pokrovski yazır ki, qumuqlar onların silahını almağa çalışan rus generalları Lisaneviç və Grekovu öldürmüş, bu da qumuqların qırğınına səbəb olmuşdu.^[40]

1823-cü il üsyanının lideri Umalat bəy Buynakski Beybulat Taymiyevin üsyanına aktiv şəkildə yardım etmişdi.^[41]

1820-ci illərdən etibarən Qazi Məhəmməd şamxallığın ərazisində və digər qumuq kəndlərində ruslara qarşı aktiv təbliğata başlamışdı. O, şeyxlərdən ibarət cəmiyyətlər yaratmış və bu cəmiyyətlərdə müridlər toplanmışdı:^[42]

Andreyevskaya kəndində və digər kumıq mülklərində bəzi mollalar hansısa xüsusi təriqət qəbul etmiş və özlərini şıx (xoşbəxt) adlandıraraq bunu daha da yaymağa çalışırlar.

1828-ci ildə Qazi Məhəmməd Dağıstanın imamı elan edildi. O, ilk hücumunu Xunzaxa etdi. 8 apreldə çeçen lider Bəybulat Taymiyev onun yanına gələrək ruslara qarşı birgə mübarizə aparmağı təklif etdi. 1829-cu ildə Göysubulu, Gümbətovski və Əndiən camaatlıqları, eləcə də Tərki şamxallığı artıq imama tabe olduğunu elan etmişdi.^[43]

1830-cu ildə Şamxallıq ərazisində üsyan başladı. Üsyanın məqsədi Şamxal II Mehdi Abumüslümün gənc oğlunu dəstəkləmək idi, lakin üsyan yatırıldı.^[44] Şamxallığın bir çox sakini dağlara qaçmağa məcbur oldu. Dubrovin bu barədə yazır:^[30]

Şamxallar Kazi Mollanın təliminin ilk davamçıları idi və onun silahlı qüvvələrinin ilk özəyi kimi xidmət edirdilər”.

1830-cu illərdə Qazı Məhəmməd Əhməd xanın oğlanlarına qarşı mübarizəyə başladı. Əhməd xanın ölümündən sonra taxta onun qısasçı arvadı Bahu-Bikə çıxmışdı. İmamın ordusunun şiddətli hücumlarına baxmayaraq, xunzaxların müqavimətini qırmaq mümkün olmadı və Qazı Məhəmməd mühasirəni durdurub, geri dönməyə məcbur oldu.^[45] Bu qələbəyə görə, I Nikolay xanlığa bayraq və Rusiya imperiyasının gerbi ilə mükafatlandırıldı. Bahu-Bikə imperiyadan üsyanı yatırmaq üçün güclü ordu göndərməsini və əhalini itaət altında saxlamasını tələb etdi. Şəriətçilərin hərəkatına son qoymaq üçün Paskeçiv Gimriyə güclü ordu göndərdi. Gimri güclü artilleriya bombardmanına tutulduqdan sonra kənd sakinlərindən Qazi Məhəmmədi və tərəfdarlarını kənddən qovmaq tələb edildi. Qazi və yoldaşları kənddən çıxsalar da, ondan elə də uzaqda olmayan yerdə qala tikməyə başladılar. Xunzaxda o, ruslar tərəfindən məğlub edilsə də, lakin xalqın fikrincə o, Dağıstandakı dönüklərin əsas dəstəyini sarsıtmağa cəsarət edərək qələbə qazandı.^[46]

Öz ətrafında 300 nəfərlik adam toplayan Qazi Məhəmməd müasir Buynaksk yaxınlığında yerləşən Çumiskənddə ətrafı sıx meşəliklə əhatələnmiş yerdə qala tikməyə başladı.^[47] Buradakı mərkəzindən o, bütün Dağıstan xalqlarına müraciət edərək onları ruslara qarşı azadlıq üçün birləşməyə çağırdı. Sürgünə göndərilmiş qumuq hökmdarı Xaspoladın oğlu İrazi bəy Bammatulinski öz ətrafı ilə birlikdə Çeçenistandan Qazi Məhəmmədin yanına gəldi. N. Okolniçi qeyd edir ki, İrazi bəyin Qazi Məhəmmədin yanına gəlməsi onun üçün əsl qələbə abu-havası formalaşdırdı.^[48] Neverovski qeyd edir:^[49]

İrazinin gəlməsi ilə birlikdə bütün qumuq kəndləri Qarabudakənd istisna olmaqla, bir-birinin ardınca müridlərin tərəfidən keçməyə başladılar.

Üsyançılar İrazı bəyi Tərki şamxalı elan etdilər və şamxallığı qəsb etmiş şəxsi endirdilər. Qumuqlar çarın vassalı olan, qəsbkar olaraq görüb nifrət etdikləri Şamxal Süleyman Paşa Tarkovskiyə qarşı üsyana başladılar. İmperiya ordusu üsyançıların üzərinə göndərilsə də, məğlub edildilər və geri çəkilməyə məcbur oldular. Bu üsyançıları daha da ürəkləndirdi və belə bir çətin vəziyyətdə Qazi Məhəmməd və qumuqlar şamxal Süleyman Tarkovskiyə qarşı döyüşə girdilər. Beləliklə, demək olar ki, bütün qumuq kəndləri Qazi Məhəmmədin tərəfinə keçdilər.

1831-ci ildə Qazi Məhəmməd və İrazı bəy rus ordusu üzərində Atlı-Buyune kəndi yaxınlığında əsas qələbələrini qazandılar.^[50] Məhəmməd ilə birlikdə ordunu idarə edən İrazı bəyi görən qumuqlar ümumi üsyana qalxdılar. Beləliklə, müridlərin ordusunun sayı 300-dən 2 minə yüksəldi.^[51] Belə bir mühüm qələbənin qazanılması bütün Qafqazda Məhəmmədin nüfuzunun yüksəlməsinə səbəb oldu və müridzmə qatılanların sayı çoxaldı.^[40]

Üsyançılar Şamxal Süleyman Paşanın yaşadğı Paraulu ələ keçirdi. 25 may 1831-ci ildə o, Burnaya qalasını mühasirəyə aldı. Lakin barıt anbarının partlaması, bunun nəticəsində xeyli üsyançının ölməsi, həmçinin də əsas ordunun yaxınlaşması Məhəmmədi mühasirəni yarıda saxlamağa məcbur etdi. Bu hücum zamanı İrazı bəy öldürüldü.1823-cü ildə Erpeli döyüşündə ruslar üzərində qələbə qazanmış və bu qələbə sayəsində nüfuzu bütün Qafqaza yayılmış, məşhur qumuq mürid, hərbi lider Umalat bəy Buynaklı da bu döyüşdə yaralandı.^[52][53] Lakin o, bu döyüşdə "Qafqaz xalqlarının tiranı" adlandırılan polkovnik Neverovskini də öldürdü.^[52] Qazi Məhəmməd rus ordularına qarşı effektiv müqavimət üsulu formalaşdırmışdı. O, ruslara qarşı kiçik hücumlar edərək onlara dinclik vermirdi.^[54]

Zasulaq qumuqlarının çağırışından sonra Qazi Məhəmməd Vnezapnaya qalasını mühasirəyə aldı. Müridlər qalanı mühasirəyə aldılar və qarnizonun mühasirəni yarma cəhdlərinin qarşısını aldılar. Qaladakıları yalnız 7 min nəfərlik, güclü rus ordusunun gəlişi xilas edə bildi. Bu rus ordusuna general Emmanuel komandanlıq edirdi. Qazi Məhəmmədi izləyən və yol üstündəki bütün kəndləri yandıran Emmanuel Auxov meşəsində müridlər tərəfindən mühasirəyə alındı və məğlub edildi. Generalın özü yarlandı və qısa müddət sonra Qafqazı tərk etdi. Qazi Məhəmməd qumuqlarla birlikdə qumuq düzənliyi boyunca rus istehkamlarına hücum etdi, Qroznı ətrafındakı neft quyularını yandırdı və Kabarda, Çərkəz və Osetiya dağlılarını döyüşə səsləmək üçün emissarlar göndərdi.^[54]

Bundan sonra qumuqların və çeçenlərin önəmli sayı onların tərəfinə keçdi. 10 minlik qüvvə ilə müridlər Vnezapnaya qalasını mühasirəyə aldılar. Lakin rus ordusunu təzyiqi altında olduğu üçün müridlər Auxa geri çəkilməyə məcbur edildilər. Burada baş vermiş şiddətli döyüşdə üsyançılar qələbə qazandılar. Qazi Məhəmməd Dağıstanın şimalında ikən, rus orduları bir çox kəndi dağıdıb, Çumiskənd düşərgəsinə hücum etdilər. Düşərgə Şamil və Həmzət bəy tərəfindən müdafiə edilirdi. Bütün gün davam edən döyüş nəticəsində üsyançılar düşərgəni tərk etdilər. Bu hadisələri öyrənən Qazi Məhəmməd cənuba doğru yönəldi. Qazi Məhəmmədin tarixdə bilinən ən yaxın 24 tərəfdarının əksəriyyəti milliyyətcə qumuq idi.^[50]

1831-ci ildə Tərki şamxallığı və Mehdioğlu xanlığı ərazisindəki qumuqların Şimali Qafqaz imamlığına dəstək olmaq üçün ümumi üsyanı başladı. Bu üsyan digərlərindən özünün universal və populyar xarakterinə görə fərqlənməkdə idi. Bundan sonra üsyan Qumuq düzənliyinə də yayıldı. Hər iki üsyan rus ordusu tərəfindən qəddarlıqla yatırıldı.

İmam Qazi Məhəmməd şamxallığın torpağı olan Ağacqalada (ruslar Çumuskənd adlandırır) qala tikərək bütün dağlı xalqlarını ruslara qarşı yeni üsyana başlamağa çağırdı. Ruslar bu qaladakı müridləri oradan çıxarmaq üçün cəhdlər etsələr də, hər dəfəsində uğursuz oldular.^[55]

Qazi Məhəmmədin bu dövrdəki əsas uğuru şamxalların nəslindən gələn İrazı bəyi öz tərəfinə çəkmək oldu. İrazi bəyin Qazi Məhəmmədə qatılmasından sonra bütün qumuqlar üsyana başladı və imamın ordusu 500-dən 5 minə yüksəldi.

Qazi Məhəmmədin ordusu Atlı-Boyun kəndini tutduqdan sonra şamxallıqdakı Şura, Erpeli, Qaranay, Paraul, Qazanlı kimi əsas kəndlərin əhalisi də onun ordusuna qatıldı. Rus ordusu Taubenin komandanlığı altında buraya hücum etsə də, ağır bir şəkildə məğlub edildi. Bu qələbədən sonra Qazi Məhəmmədin nüfuzu xeyli yüksəldi və bütün dağlı xalqları arasına yayıldı.^[56]

25 mayda Qazi məhəmməd Tərkini ələ keçirdi və buranın sakinləri də üsyana qatıldılar. Tərkili qadınların da iştirak etdiyi hücumda üsyançılar rusların Burnaya qalasındakı silah-sursat anbarını ələ keçirdilər, lakin anbarda gözlənilmədən baş verən partlayış, eyni zamanda da qarnizonun inadlı müqaviməti onların qalanı ələ keçirmələrinə əngəl oldu.^[55] İrazı bəy partlayışda vəfat etdi. Növbəti üç gün ərzində müridlər dəfələrlə şiddətli hücumlar etsələr də, qaladakılar artilleriyanın yardımı ilə bu hücumları dəf etməyi bacardılar. 29 mayda general-mayor Kaxanov Burnaya qalasına yardım üçün ordusu ilə birlikdə gəldi. 12 saatlıq döyüşdə Qazi Məhəmməd məğlub edildi və Tərki yandırıldı. Kaxanov bu barədə yazırdı:^[55]

Üsyançı Qazi Mollanın məğlub edilməsinə baxmayaraq, o, Dağıstandakı hökumətimizə qarşı olan ziyanlı planlarından əl çəkmədi və Dərbənddəki bütün dağlı xalqları onun şeytani, rusları məhv etmək barədə təbliğatından təsirlənmiş vəziyyətdə idi.

İyunun başlanğıcında Qaytaq (Başlı və digərləri kimi qumuq aulları da daxil olmaqla) və Tabasaran, Mehdioğlu aulları, Boynaki üsyana başladı. Cənubdan gələn rus ordusu döyüşmək üçün öz yolunu şimala doğru salmağa məcbur oldu.^[55] Qazi Məhəmməd qumuq düzünə gələrək üsyanı dəstəkləməyə çalışdı. General-mayor Kaxanov öz ordusunu məhdud əməliyyatlara kökləmişdi. Bu əməliyatlar çərçivəsində Şura və Kafir-Qumuq aulları yandırıldı, Çumkeskənd və Erpeli dağıdıldı. 1 iyul 1831-ci ildə bölgəyə göndərilmiş cəza orduları Qaradudaqkənd, Gubden və Boynak məntəqələrini ələ keçirdi. Qazi Məhəmməd şamxallıqdakı 1823-cü il üsyanının rəhbəri Umalat bəy Buynakskini şamxallıq ərazisinə göndərdi. Sonuncu öz patrulları və tərəfdarları ilə təkcə şamxalı deyil, hətta Burnaya qalasını o qədər sıxışdırmışdı ki, qarnizon mal-qaranı otarmaq, odun almaq, dəniz sahilindən ərzaq daşımaq və nəhayət, birbaşa görünmək imkanından məhrum idi. qala divarları xaricində:^[55]

Umalatın səyləri nəticəsində, bir digər sahədə də uğur qazanıldı: bu sədaqətli mürid şamxallığın Erpeli, Qazanlı və digər düşmən - çox güman ki, bizə yox - kəndlərdəki öz tərəfdarlarını ordusuna cəlb etdi və hətta, bu məqsədlə Cenqutayda Əhməd xana nüfuz etmək niyyətində idi.

Avqustda Qazi Məhəmməd Dərbəndə hücum etsə də, rus qarnoizonu hücumun qarşısını almağı bacardı. 1831-ci ilin 1 iyulunda Ağdaş-Aux qalasında Knyaz Bekoviç ilə Qazi Məhəmməd arasında güclü döyüş ba. verdi. Döyüşün nəticəsində ruslar ağır itkilərlə üzləşsələr də, geri çəkiləm tərəf üsyançılar oldu. Döyüşdə 400 mürid həyatını itirmişdi və sağ qalmağı bacaranlar Vnezapnoydan da getməyə məcbur oldular. Ümumi rus itkisi 214 nəfər ölü, 679 nəfər yaralıdan ibarət idi. Bu döyüşdə üsyançılar tərəfindən döyüşənlərin əksəriyyəti qumuqlar idi.^[57][58]

Şamxalların Qazi Məhəmməd tərəfindən təyin edilməsi, eləcə də, digər iri feodalların üsyana başlamasına çalışılması həm Qumuq düzündəki, həm də şamxallıqdakı qumuq əsilzadələrinin narazılığına səbəb olmuşdu. Həmçinin bəzi aran kəndlərinin yağmalanmasına icazənin verilməsi də münasibətləri bir qədər də qəlizləşdirmişdi. Bundan başqa, üsyançı qumuqlar arasında aclıq da başlamışdı. Bütün bu faktlar bəzi qumuq kəndlərinin üsyandan ayrılmasına yol açdı. Buna baxmayaraq, Qazi Məhəmməd və Umalat bəy Erpeli və Çumkeskəndi öz əlində saxlamağı bacardı.^[56]

22 oktyabr 1831-ci ildə Umalat bəy Kumtorkalinski yenidən 10 min üsyançı toplayaraq şamxallıq ərazisində öz mövqeyini gücləndirdi və mərkəz olaraq Erpelini seçdi. Əlahiddə Qafqaz Korpusunun baş qərərgah rəisi olan və buna qədər Qaytaqda, Tabasaranda üsyanları yatırdan N. P. Pankratiyev 2.5 minlik piyada, 1.5 minlik süvari ordu ilə Erpeliyə hücum etdi. Onun ordusunda 12 top da var idi və bu üsyançıların böyük əziyyətinə səbəb oldu. İki saatlıq döyüşlərdən sonra üsyançılar məğlub edildi və aul yandırıldı.

24 noyabrda Çumkeskəndə ilk rus hücumu baş verdi və uğursuzluqla nəticələndi. Lakin 1 dekabr 1831-ci ildə müridlər buradakı qalalardan çıxmağa məcbur oldular. Beləliklə də, şamxallıqdakı üsyan sonlandırıldı.

Tərki şamxallığındakı və Mehdioğlu xanlığındakı qumuqların ruslara qarşı ümumi üsynı 1843-cü ildə başladı. Bu üsyan Şimali Qafqaz İmamlığı tərəfindən də dəstəklənməkdə idi. Bu imamlığın özünün ən güclü dövründə olduğu zamanda baş verən bir üsyan idi.^[44]

Rus ordusunun qumuq kəndlərinə qarşı cəza yürüşləri, onların qəddarlıqları, çarizmin himayəsində olan feodallara qarşı qəzəb, eləcə də Şeyx Şamilin Avariyadakı uğurları Mehdioğlu xanlığı və Tərki şamxallığındakı qumuqların üsyana başlamasına yol açmışdı. Mehdioğlu xanlığının hakimi Nox-Bikə rus generallarına yazdığı məktubunda yerli əhalinin onun əmrlərinə tamamilə itaətsiz yanaşdığını və müridizmə meyilləndikləri barədə yazmışdı. Bundan qısa müddət sonra ruspərəst şamxal, Mehdioğlu xanlığının hakimi öz yerlərindən qaçmağa məcbur edildilər. 10 noyabr 1843-cü ildə Şeyx Şamil şamxallığa daxil oldu və elə bu andaca üsyan başladı. V. İ. Gurko bu barədə yazmışdır:^[59]

Şamxallıq ərazisi hal-hazırda tamamilə üsyan halındadır. Dünən 1000 ədəd şamxallıq sakini müridizmin simvolu olan geyimi geyərək 200 arabadan ibarət tacir nəqliyyatını qarət etdilər.

Üsyançıların müridlərlə əməkdaşkıq etməsi rusların daha da qorxmasına səbəb oldu, çünki bu əməkdaşlıq rusların Cənubi Qafqazla əlaqələrinin tamamilə kəsilməsinə yol aça bilərdi. Noyabrın ortasında üsyan Göysubula və Dargin camaatlıqlarına da yayıldı. V. I. Gurko öz birliklərini Sulak istehkamlarından çəkməyə məcbur oldu və Qazi-Yurk məntəqəsində mobil dəstələr yaratdı.

Əlahiddə Qafqaz Korpusunun komandanı Neidgart Hərb Naziri Knyaz Çernişova Akuşa, Şamxallıq, Mehdioğlu və Qaraqaytaqdakı qarışıqlıqlar barədə yazmışdı. 11 noyabrda tərəkəmələr və ya Azərbaycan türkləri də rus qarnizonu ilə döyüşə başladılar. Nizovoye istehkamı üsyançılar tərəfindən mühasirəyə alındı və 8 günlük döyüşlərdən sonra qarnizon oranı tərk etmək məcburiyyətində qaldı.^[44]

Üsyan Sulak bölgəsinə də təsir etmişdi. Zubutl aulu müridlərin əlinə keçdi. Miatli aulu yaxınlığında baş vermiş döyüşdə müridlər ruslar tərəfindən məğlub edilsələr də, bu üsyanın yayılmasını önləmək üçün bəs etmədi.

İmam Şamil şamxallıq ərazisində özünün inzibati sistemini qurmaq qərarına gəlmişdi. Lakin o, şamxal titulunu ləğv edib, yerinə öz naibini təyin etmək yerinə, qaçaq şamxalın kar-kor qardaşı Məhəmməd bəyi şamxal təyin etdi və bununla da, Qazi Məhəmmədin səhvini təkrarlamış oldu. Anti-feodal üsyan mühitində bu addım məntiqsiz görünməkdə idi və üsyançılar arasında ruhdan düşməyə səbəb olmuşdu. Qafqaz xəttindən gətirilmiş rus bölmələri üsyançılara qarşı hərbi əməliyyatlara qatıldılar. 14 dekabrda Temirxan Şura ələ keçirildi və 15 dekabrda üsyançılar və müridlər Böyük Qazançı adlanan yerdə baş vermiş həlledici döyüşdə məğlub edildilər. eyx Şamil Ziryani döyüşündə də məğlub edildi və dağlara çəkilməyə məcbur oldu. Beləliklə, 1843-cü ildə başlamış qumuq üsyanı da yatırılmış oldu.^[44]

1560 - Voyvode Çeremisinovun karabdalı şahzadə Temruk İdaroviçin tələbi əsasında Tərki şamxallığına və Tümənə yürüşü. Yürüş zamanı Tərki ələ keçirilmiş və sonra rus ordusu geriçəkilmişdir.

1560-1588 - Rulinin hakimiyyətinin kabarda ordusunun köməyi ilə Tümən xanlığına doğru genişlənməsi. Nəticədə Tümən xanlığı süqut etmişdir.

1566 - Temruk İdaroviç və rus ordusunun birləşmiş qüvvələri ilə Şamxal Buday və Pşimaxo Kaytəkinin birləşmiş ordusu arasında döyüş baş verir. Döyüşün nəticəsində birincilər qalib gəlir. Şamxal Buday, qardaşı Surxay və kabardalı müttəfiqi ölürlər.

1571 - Qumuqlar Krım türklərinin Həştərxana edilən yürüşündə iştirak edirlər. Nəticədə rusların Sunja sahilində tikdikləri qala dağıdılır.

1588 - Tümən xanlığı ərazisində ruslar tərəfindən Tərki qalası tikilir. Ruslara bu işdə Avar xanı və Okotsk şahzadəsi yardım edir.

1591 - Voyvode Zasekin qumuqlar üzərinə yürüş edir. Ruslar Endireyi ələ keçirsələr də, geri çəkilməyə məcbur olurlar.

1594 - Voyvode Xvorostinin Qumuqiya üzərinə yürüş edir. Ruslar Tərkini ələ keçirirlər və şamxal tərəfindən dərhal mühasirəyə alınırlar. Ruslar geri çəkilməyə məcbur edilirlər və geri çəkilmə zamanı baş vermiş toqquşmalar zamanı 3 min nəfər itirirlər. Qumuqlar qələbə qazanırlar.

1604-1605 - Gürcü hökmdarı II Konstantinin istəyi əsasında Voyvode Buturlin qumuqlar üzərinə yürüşə başlayır. Tərki ruslar tərəfindən ələ keçirilir, Sultan-Mut mühasirəyə alınır. Sonda ruslar Qaraman döyüşündə məğlub edilirlər.

1614 - Terek kazakları Endireyə hücum edirlər.

1651 - Şamxal III Surxayın rəhbərlik etdiyi Qumuq-Noqay ordusu ilə Rus-Kabarda ordusu arasında döyüş baş verir. Ruslar sonda məğlub edilirlər.

1651-1652 - Şamxal Surxay, Qaytaq usmisi, şimaldakı qumuqlar və II Abbasın qızılbaşları Sunja qalasındakı ruslar üzərinə birgə yürüş edirlər. Qalanı ələ keçirmək mümkün olmasa da, onun ətrafı ruslardan təmizlənir.

1653 - qızılbaşlarla qumuqların ordusu Sunja qalasını ruslardan alırlar. Qala alındıqdan sonra dağıdılır.

1668 - qumuqlar rus quldur Stepan Razinə qarşı həyata keçirilən döyüşlərdə iştirak edirlər.^[60]

1673 - Terski bölgəsindəki ruslara qarşı Şamxal Budayın, Çepelov Endireyskinin və Qaytaq usmisinin ortaq hücumu həyata keçirilir.

1686 - ruspərəst Kalmık xanı Ayukinin Endireyə hücumu baş verir.

1689 - Şamxal Budayın ordusu Krım tatarlarının ruslara qarşı hərbi əməliyyatlarında iştirak etdi. Ruslar məğlub edildilər.

1696 - Şamxal qumuq ordusunu ruslara qarşı döyüşən Osmanlı imperiyasının yardımına göndərdi.

1708 - qumuqlar, Nekrasov kazakları, çeçenlər və başqırdlar birlikdə Tərki qalasına hücum etdilər. Bu hücumun məqsədi Başkır üsyanını dəstəkləmək idi.

1722 - I Pyotrun Xəzərsahili vilayətlərə yürüşü başladı. Andrey Veteranı Endireyə hücum etdi və oranı yandırdı. Utamış Sultan Mahmudun ordusu ilə rus ordusu İnçka çayı sahilində qarşılaşdılar, ruslar qələbə qazanaraq Utamışı yandırdılar.

1722 - Rus-Kalmık ordusu qumuq şəhəri olan Başlını və ətrafındakı kəndləri yandırdı.

1723 - Utamışlı Sultan Mahmud, Usmi Əhməd xan və Qazıqumux xanı ordularını birləşdirərək Dərbənd yaxınlığındakı Rubas qalasındakı ruslara hücum etdilər.

1725 - Şamxal Adil Gəray rusların Tərki yaxınlığında Müqəddəs Xaç qalasını tikməklərinə etiraz etdi və oranı uğursuz şəkildə mühasirəyə aldı. Buna cavab olaraq, şamxala qarşı bir neçə cəza yürüşü həyata keçirildi və qumuq kəndləri, şəhərləri yandırıldı. Şamxallıq ləğv edilsə də, 1735-ci ildə Nadir şah tərəfindən yenidən bərpa edildi.

1733 - Başlı rus ordusu tərəfindən ələ keçirildi və yandırıldı.

1773 - kabardalıların, çərkəzlərin və qumuqların birləşmiş ordusu Malka çayını keçərək Mozdoka doğru irəlilədi.

1773 - Əli Soltan Mehdilinski Qızılyara qarşı hərbi yürüş həyata keçirdi.

1775 - Başlı yaxınlığındakı İran Xarab adlı yerdə döyüş baş verdi. Usmi Əmir Həmzə və rus generalı Medem arasında baş vermiş döyüşdə ruslar qalib gəldilər. Nəticədə cənubdakı qumuq torpaqları yandırıldı.

1785 - 1781 - Əsasən Ağsaydan, Endireydən, Dövlət-Gəray aulundan olan qumuqların da iştirakı üsyan başladı və üsyançılar Şeyx Mənsurun hərəkatına qatıldılar. Sonda üsyançılar məğlub edildilər.

1818-1819 - Dağıstanda qumuq şahzadəsi Həsən xan Mehdilinski, Sultan Əhməd Avarski, Umalat bəy Buynakski, Usmi Adil xanın rəhbərliyi altında ruslara qarşı üsyan başladı. Nəticədə üsyan yatırıldı və Endireydən Başlıya qədərki qumuq kəndləri dağıdıldı.

1818 - Başlı döyüşü baş verdi və qumuqlarla Dağıstan xalqlarının birləşmiş ordusu Pestelin ordusunu məğlub etdi. Bir neçə gün sonra Mişçenkonnu rəhbərliyində göndərilmiş rus ordusu Başlını ələ keçirdi və məntəqə dağıdıldı.

1818 - Yermelov Mehdioğlu xanlığı üzərinə yürüş etdi. Cenqutay döyüşündə qələbə qazanan ruslar Paraul, Cenqutay və digər aulları yandırdılar.

1819 - Mədətovun rəhbərliyindəki rus ordusu Başlını yenidən dağıtdı.

1819 - Bavtuqay döyüşündə ruslar Əhməd xan və Həsən xanın ordusu üzərində qələbə qazandılar. Vnezapnaya qalası ruslar tərəfindən tikildi.

1819 - Aymakinski döyüşündə Əhməd xanın rəhbərliyindəki üsyançılar məğlub edildi.

1820 - Mehdioğlu xanlığı, Qaytaq usmiliyi və Bammatuli bəyliyi ruslar tərəfindən məğlub edildi.

1823 - Umalat bəy Buynakskinin rəhbərliyində üsyan başladı. Erpeli döyüşündə üsyançılar qələbə qazandılar. Kafir-Qumuq döyüşündə üsyançılar məğlub edildilər və üsyan yatırıldı.

1825 - Beybulat Taymiyevi dəstəkləmək üçün şimaldakı qumuqlar üsyana başladılar. Qumuqlarla çeçenlərlə birləşəərk Əmir-Acı-Yurdu ələ keçirdilər. Nəticədə ruslar Ağsayı ələ keçirib yandırdılar və oranı birdə bəpra etməyi qadağan etdilər. 1827 - Şimali Qumuqiyadakı bəyliklər ruslar tərəfindən ləğv edildilər.

1831 - İmam Qazi Məhəmmədi dəstəkləmək üçün qumuqların ümumi üsyanı başladı. Qumuqlar Qazi Məhəmmədin ordusunun və şəxsi mühafizəsinin əsas hissəsini təşkil edirdilər. Atlı-Boyun döyüşündə qumuq bəyi İrazi bəyin və Qazi Məhəmmədin komandanlığı altındakı üsyançılar rusları məğlub etdilər. Tərki döyüşündə qumuqlar və müttəfiqləri Burnaya qalası yaxınlığında məğlub edildilər və mindən çox itki verdilər. Tərki tamamilə dağıdıldı. Ağdaş-Aux döyüşündə Bekoviç-Çerkəzskinin rəhbərliyindəki döyüşdə ruslar məğlub edildi. Dərbəndin mühasirəsində, eləcə də avarlarla birlikdə Qızılyara edilən uğursuz hücum da qumuqlar da iştirak etdi. Erpeli döyüşündə qumuqlar məğlub edildilər. Ağaçqala (Çumkeskənd) döyüşündə qumuqların da birlikdə olduğu üsyançılar qələbə qazandılar. Lakin sonda Ağaçqala ruslar tərəfindən ələ keçirildi və üsyan yatırıldı.

1843 - Şamxallıq ərazisində Şeyx Şamilin lehinə qumuqların üsyanı başladı. Qumuqların akuşinlərlə birlikdə Nizovaya qalasını mühasirəyə almaları uğursuzluqla nəticələndi. Həmçinin qumuqlar Şamilin uğursuz Şura mühasirəsinə də qatıldılar. Qazanişe döyüşü nəticəsində qumuqların üsyanı yatırıldı. Bəzi hesablamalara görə, şamxallıqda yaşayan qumuqların təxminən yarısı İmamətin ərazisinə köç etdilər. Üsyan yatırılarkən xeyli sayda kənd və yaşayış məntəqəsi ruslar tərəfindən dağıdıldı.

1844 - şamxallıq ərazisində yeni üsyanın başladılmasına cəhd edilsə də, uuğrsuz olundu. Geli döyüşündə qumuqlar məğlub edildilər.

1866 - çarlıq ordusuna qarşı Aksaevski məntəqəsindəki qumuqlar üsyana qalxdıla.

1866 - Qaytaq-Tabasaran bölgəsində ruslara qarşı üsyan başladı.

1867 - Tərki şamxallığı ruslar tərəfindən ləğv edildi.

1877 - cənubdakı qumuq məntəqələri olan Başlıda, Alxoxakənd və Məcalisdə üsyan başladı. Üsyan yatırıldı və bu məntəqələr ruslar tərəfindən dağıdıldı.

1913-1914 - qumuqlar ruslara qarşı başladılan üsyana qatıldılar.

1916-1917 - qumuqlar və noqaylar Aksayevskdə ruslara qarşı üsyan başlatdılar.

1918 - Tərki-Tau döyüşündə Osmanlı türklərinin, qumuqların və çeçenlərin (həmçinin digər Dağıstan xalqlarının) birləşmiş qüvvələri Ağ qvardiyaçı və daşnak birləşmiş ordusunu darmadağın etdilər.^[61]

1918 - 1921 - Dağlı Respublikasının qurulmasında və idarə edilməsində qumuqlar aktiv iştirak etdilər. Bu respublikaya ağ qvardiyaçı Anton Denikin tərəfindən son qoyuldu.^[62]

• Г. Б. Абдуллаев. Азербайджан в XVIII веке и взаимоотношения его с Россией. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1965.
• Abbasqulu ağa Bakıxanov. Gülüstani-İrəm. Bakı: Minarə. Əsgərli, M. tərəfindən tərcümə olunub. 2000.
• Василий Потто. Генерал Медем (Кавказская линия с 1762 по 1775 год) // Кавказская война - От древнейших времен до Ермолова. 1. Москва: Типография Селивановского. 1886.
• Золотоордынская цивилизация. Сборник статей. Казань: Институт истории им. Ш.Марджани АН РТ. 2012.
• Ю. М. Идрисов. Очерки истории северных кумыков. Махачкала: Лотос. 2014.
• Кушева Е. Н. Народы Северного Кавказа и их связи с Россией (вторая половина XVI – 30-е годы XVII века) (PDF). Moskva: Изд. АН СССР. Утверждено Институтом истории АН СССР. 1963.
• И. Д. Попко. Терские казаки со стародавних времён. (Исторический очерк) - Терскіе казаки съ стародавнихъ временъ. СПб: Кулиша. 1880.
• Шишов А. В. Кавказ среди исламского мира. Сближение с Россией // Схватка за Кавказ XVI—XXI века. Moskva: Вече. Гл. ред. С. Н. Дмитриев. 2007. 480.
• Соловьёв С. М. История России с древнейших времен. СПб: Товарищество «Общественная польза». 1851—1879. ISBN 966-03-1050-1.
• Масса И. Краткое известие о Московии в начале XVII в. Moskva: Госсоцэкизд. Пер., прим. и ввод. статья А. А. Морозова; пер. стихов В. А. Зоргенфрея. 1937.
• Карамзин Н. М. Царствование Бориса Годунова. Годы 1598—1604 // История государства Российского. 11. СПб: Тип. Н. Греча. 1816—1829.
• Карамзин Н. М. Царствование Бориса Годунова. Годы 1598—1604 // История государства Российского. 11. СПб. 1824.
• Дубровин Николай Федорович. История войны и владычества русских на Кавказе. СПб: Тип. Департамента уделов. 1871–1888.
• Д. С. Кидирниязов, Ж. К. Мусаурова. Очерки истории ногайцев XV-XVIII вв. Изд-во дом "Народы Дагестана". 2003.
• Кабардино-русские отношения в XVI—XVII вв. 1. Moskva. 1957.
• Кавказ.Балканы. Передняя Азия: Сборник научных трудов Северо-Кавказского регионального отделения Международной научной ассоциации болгаристов. 1. Изд. дом Народы Дагестана Махачкала. Рагимова Периханум Ферезуллаевна (Добавил в систему). 2003.
• Голиков И. И. Деяния Петра Великого, мудрого преобразителя России, собранные из достоверных источников. Moskva: Изд. Типография Н. Степанова. 1838.
• Bruce P. H. Memoirs of Peter Henry Bruce, esq., a military officer in the services of Prussia, Russia, and Great Britain: Containing an account of his travels in Germany, Russia, Tartary, Turkey, the West-Indies…. London. 1782.
• И. В. Курукин. Персидский поход Петра Великого: Низовой корпус на берегах Каспия (1722—1735). Moskva: МГУ им. М. В. Ломоносова, Институт стран Азии и Африки. — М.: Квадрига, Объединённая редакция МВД России. Науч. ред. к.и.н. Т. А. Коняшкина. 2010.
• Абдусаламов М.-П. Б., Чекулаев Н. Д. Выступление шамхала Адиль-Гирея Тарковского в 1725 г. Против российского военного присутствия в Дагестане и начало кавказской войны. Вестник Красноярского государственного аграрного университета, № 12. 2013.
• Войны и население Юга России в XVIII – начале XXI в. Демографические процессы и последствия. Россия: ЛитРес. 2019. ISBN 978-5-8243-2377-1.
• Записки о Кизляре. Журнал министерства внутренних дел, № 11. 1843.
• Александр Беннигсен. Народное движение на Кавказе в XVIII в. (Священная война Шейха Мансура (1785—1791 гг.). Малоизвестный период и соперничество в русско-турецких отношениях. Махачкала. 1994.
• Магомедов М. Г. Древние государственные образования Дагестана. Махачкала: Республиканская газетно-журнальная типография. 2006.
• Кавказская война: Спорные вопросы и новые подходы: Тезисы докладов Международной научной конференции. Махачкала. 1998. Махачкала: Ин-т истории, археологии и этнографии ДНЦ РАН. 1998. 123.
• Е. Евдокимова. Кавказская война в отдельных очерках, эпизодах, легендах и биографиях. 1887.
• Pavel Ivanovich Kovalevskīĭ. Кавказ ... Тип. М.И. Акинфіева. 1914. 632.
• Андрей Мятишкин. История русской армии от зарождения Руси до войны 1812 г. - СПб.: ООО 'Издательство Полигон', 2003. - 702 с.: ил. - (Военно-историческая библиотека). Тираж 5 000 экз. ISBN 5–89173–205-Х.; История русской армии, 1812–1864 гг. - СПб.: ООО 'Издательство 'Полигон', 2003. - 719 с. СПб: Издательство Полигон. 2003. ISBN 5–89173–205-Х.
• А. В. Потто. «Кавказская война». («Кавказская война в отдельных очерках, эпизодах, легендах и биографиях»). 2. 1899.
• Николай Ильич Покровский. Кавказские войны и Имамат Шамиля. РОССПЭН. 2000.
• Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. VII. Тифлис. 1872.
• Айдамиров А.А. Хронология истории Чечено-Ингушетии. Грозный: Книга. 1991.
• Н.И. Покровский. Кавказские войны и имамат Шамиля. Москва: Российская политическая энциклопедия - РОССПЭН. 2000. 511.
• В. Г. Гаджиев, М. Ш. Шигабудинов. История Дагестана: Учебное пособие (PDF). Махачкала. 1993.
• Казиев Ш. М. Имам Шамиль. Moskva: Молодая гвардия,. 2001.
• Волконский Н.А. В связи с мюридизмом. ВОЙНА НА ВОСТОЧНОМ КАВКАЗЕ. С 1824 ПО 1834 г. В СВЯЗИ С МЮРИДИЗМОМ. 1889.
• Окольничий Н. Перечень последних военных событий в Дагестане (1843 год). (Статья вторая). 1843.
• Неверовский А. А. О начале беспокойств в Дагестане. (Окончание). 1846.
• Akdes Nimet Kurat. Türkiye ve Rusya : XVIII. yüzyıl sonundan Kurtuluş Savaşına kadar Türk-Rus ilişkileri (1798-1919). Ankara: Türk Tarih Kurumu. 2011. ISBN 9789751624048.
• Куликов, Рунов. Все Кавказские войны России. Самая полная энциклопедия. Издательство: Эксмо. Климова А. 2013.
• Крестьянская война под предводительством Степана Разина. 1. Изд-во АН СССР. 1954. 321.
• Война на Восточном Кавказе с 1824 по 1834 г. в связи с мюридизмом // Кавказский сборник, Том 13. 1889. 1889.
• Василий Потто. Кавказская война - Ермоловское время. 2. Центрполиграф. 2008.
• Лацинский, Александр Семенович. Хронология русской военной истории : Хронологический указатель войн, сражений и дел, в которых участвовали русские войска от Петра I до новейшего времени. Moskva. 1891.
• Под ред. А. П. Берже. Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. 9. Tiflis: Тип. Глав. управ. наместника кавказского. 1884.