Uyğur Türkcəsi

Uyğur və ya Uyğur dili – (/ˈwiːɡər/;^[2][3] ئۇيغۇر تىلى, Уйғур тили, Uyghur tili, Uyƣur tili or ئۇيغۇرچە, Уйғурчә, Uyghurche, Uyƣurqə; əvvəllər Şərqi Türk kimi tanınırdılar), Qərbi Çinin Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonundakı 10–15 milyon Uyğur xalqının danışdığı, bir türk dilidir. Uyğur dili Altay dilləri ailəsinə aiddir.

Uyğur dili
Orijinal adı	ئۇيغۇرچە, Уйғурчә, Uyghurche
Ölkələr	Çin, Qazaxıstan
Rəsmi status	Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu[1]
Danışanların ümumi sayı	10,4 milyon
Reytinq	98
Təsnifatı
Kateqoriya	Avrasiya dilləri
türk dilləri Ortaq türk dili Qarluq dilləri Eastern Karluk[vd] Uyğur dili
Yazı	ərəb əlifbası, kiril əlifbası (uyğur yazısı)
Dil kodları
QOST 7.75–97	уйг 715
ISO 639-1	ug
ISO 639-2	uig
ISO 639-3	uig
Dilin strukturlarının dünya atlası	uyg
Ethnologue	uig
ABS ASCL	4305
IETF	ug
Glottolog	uigh1240
Bu dildə olan Vikipediya
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həmçinin, Çində, Qazaxıstanda, Qırğızıstanda, Türkiyədə və Rusiyada yaşayan uyğurların ana dilidir. Uyğur dili Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonunun rəsmi dilidir və həm sosial, həm rəsmi sahələrdə, həm də çap, televiziya və radioda geniş istifadə olunur və Sintszyanda digər etnik azlıqlar tərəfindən ortaq bir dil kimi də istifadə olunur.^[4]

Uyğur dili, Özbək dili kimi, digər dilləri də əhatə edən Türk dili ailəsinin Karluq qrupuna məxsusdur. Bir çox türk dilləri kimi, Uyğur dili də ahəng qanunu və aqqlütinasiya, əskikliyi isim sinifliyi və ya qrammatik çoxluğu yoxdur və fel söz sırası ilə solda qalan bir dildir. Daha aydın uyğur dili proseslərinə, xüsusilə də şimal ləhcələrində sait azaldılması və umlauting daxildir. Digər türk dillərinin təsiri ilə yanaşı, uyğur dili tarixən ərəb və fars, son zamanlar isə rus və mandarin çinləri tərəfindən güclü təsirə məruz qalmışlar.

Dəyişdirilmiş ərəb mənşəli yazı sistemi Çində ən çox yayılmış və yeganə standartdır, digər yazı sistemləri köməkçi və tarixi məqsədlər üçün istifadə olunur. Əksər ərəb mənşəli yazılardan fərqli olaraq, Uyğur dili ərəb əlifbasında 20-ci əsrdə hazırlanmış orijinal Fars-Ərəb yazısına edilən dəyişikliklər səbəbindən bütün saitlərin məcburi işarələnməsi var. İki Latın və bir kiril əlifbası da daha az dərəcədə istifadə olunur. Ərəb və latın əlifbalarının hər ikisi 32 işarədən ibarətdir.

Orta türk dilləri uyğur və özbək dilini də əhatə edən karluk dillərinin birbaşa əcdadıdır.

Kağan Arık yazırdı ki, Müasir Uyğur dili qədim Uyğur dilindən fərqlidir, daha doğrusu, Qaraxanilər dövlətinin danışdığı Qarluq dilindəndir.^[5] Cerad Klauson'a görə isə, Qərbi Uyğurlar Köhnə Uyğurlarən əsl nəslindən sayılır və "Neo-Uyğur" adlanır. Müasir Uyğur Köhnə Uyğurun nəslindən deyil, Mahmud Kaşğari`nin Divanü Lüğat-it-Türk`də izah etdiyi Xaqan dillərinə aiddir.^[6] Frederik Koenə görə, Müasir Uyğur və Qərbi Yugur, cənub-şərq və şimal-şərq türk dillərində, tamamilə uyğun olaraq, türk dil ailəsinin müxtəlif qollarına Sibir türk dilləri qrupuna və Qarluq dillərinə aiddir.^[7][8] Robert Dankoff, Kaşğarda danışan və Qaraxani əsərlərində istifadə olunan türk dilinin (Köhnə) Uyğur deyil, Qarluq olduğunu yazmışdır. Qərbi Yugur dili coğrafi yaxınlıqda olmasına baxmayaraq, Sibirdəki Sibir türk dilləri ilə daha çox əlaqəlidir.^[9] Robert Barkley Shaw yazırdı: "Kaşğhar və Yarkandakı Türkcələrdə (bəzi Avropa dilçiləri bu şəhərlərin sakinlərinə naməlum bir ad olan Uyğur deyirdilər. Dillərini sadəcə Túrki kimi bilirlər) … Bu çox hallarda görünəcək.^[10] Bu hallarda Şərqi Türk ədəbi dilini normallaşdırmaq xüsusilə yersiz olardı, çünki bunu etməklə Kaşğar türkləri ilə birbaşa əlaqəsi olmayan milli ünsürlərin izlərini məhv etmək olar, əksinə, bəlkə də qədim Uyğurlardan əldə edilə bilər ".^[11][12]

Təxminən 1077-ci ildə,^[13] türk dilləri alimi, müasir Sincan bölgəsində Kaşğardan olan Mahmud Kaşğari türk dilinin lüğətini və bir çox türk dillərinin coğrafi bölgüsünün təsvirini Divanü Lüğat-it-Türk`də dərc etmişdir,(İngilis dili: Türk Dialektləri məcmuəsi; Uyğur: تۈركى تىللار دىۋانى Türki Tillar Diwani).^[14][15] Alimlər tərəfindən "fövqəladə bir əsər" olaraq xarakterizə edilən kitabda türk dillərinin zəngin ədəbi ənənəsi sənədləşdirilmişdir;^[16] ovçuluq və sevgi kimi mövzularda şeir və xalq nağılları (şamanların funksiyaları daxil olmaqla) və didaktik şeirləri ("mənəvi standartlar və yaxşı davranışları" təbliğ edir) ehtiva edən kitabdır. Digər Qaraxani yazıçıları türkcə Qarluq Xəqani dilində əsərlər yazdılar. Yusif Balasaqunlu isə Qutadqu-bilik əsərini yazmışdır.^[17]

Orta türk dilləri, 13-cü əsrdən sonra fars-ərəb təsiri ilə Çağatay dilinə çevrildi, XX əsrin əvvəllərinə qədər bütün Orta Asiyada istifadə olunan bir ədəbi dil idi. Çağataylar məhv olmağa başladıqdan sonra, Çağatayca danışan bölgədəki ləhcələrdən uyğur və özbək dilinin standart variantları inkişaf etməsində Çağatay dili öz təsirini göstərmişdir.^[16] Uyğur dili bu gün Chagatai'nın, o cümlədən çoxsaylı farsca sözlərr nəticəsində meydana gələn bir çox fars mənşəli alınma sözlərdə təsirini göstərir. Müasir Uyğur dini ədəbiyyatına Təzkirə, İslam din xadimləri və müqəddəslərinin tərcümeyi-halları daxil edilmişdir.^[18]

"Uyğur" tarixi termin 1922-ci ildə Sovet İttifaqında və 1934-cü ildə Sincanda hökumət işçiləri tərəfindən Şərqi Türk olaraq bilinən dildə tətbiq edilmişdir. Sergey Malov, Turki'nin Uyğurlara dəyişdirilməsi fikrinin arxasında idi. Uyğur termininin istifadəsi xalqın tarixini izah edərkən anakronizmlərə səbəb oldu. Kitablarından birində Uyğur termini James Millward tərəfindən qəsdən istifadə edilməmişdir. Khaqāniyya adı Kaşğhar və Bālāsāghinn ərazilərində yaşayan qarluqlara verildi, sakinlər uyğur deyildi, lakin dilləri alimlər tərəfindən uyğur kimi qeyd edildi. Qaraxanlılar öz dillərini "Türk" və ya "Kaşğar" dili adlandırdılar və öz dilini izah etmək üçün uyğurdan istifadə etmədi, uyğur qeyri-müsəlmanların dilini təsvir etmək üçün istifadə edildi, lakin Çin alimləri anaxronik olaraq Kaşğari tərəfindən yazılmış bir Qaraxanlı əsəri adlandırdılar. "Uyğur". "Altishahri-Cungharian Uyghur" adı 1927-ci ildə Sovet təhsili Uyğur Qadir Hacı tərəfindən istifadə edilmişdir.

Uyğur dili Türk dilləri ailəsinin Qarluq qoluna aiddir. Əynu, Lop, İli Turki, sönmüş dil Çağatay (Şərqi Qarluq dilləri) və daha özbək (Qərbi Karluk) ilə daha yaxından əlaqəlidir. Uyğur dilinin erkən linqvistik elmi araşdırmalarına Julius Klaprothun 1812-ci ildə Uyğurların dili və yazısı ilə əlaqədar dissertasiyası (Abhandlung über die Sprache und Schrift der Uiguren) İsaak Jakob Schmidt tərəfindən mübahisə olundu. Bu dövrdə Klaproth Uyğurun bir türk dili olduğunu düzgün ifadə etdi, Şmidt isə Uyğurun Tanqut dillərinə təsnif edilməli olduğuna inanırdı.

Uyğur dilinin coğrafi bölgüsünə əsasən üç əsas ləhcəsi olması geniş qəbul olunur. Bu əsas ləhcələrin hər birində müəyyən dərəcədə qarşılıqlı bilinən bir sıra alt dialektlər mövcuddur.

• Mərkəzi: Kumuldan cənuba doğru Yarkəndədək uzanan bir ərazidə yaşayanlar danışırdılar.
• Cənubi: Qumadan şərqə doğru Qarkilikə uzanan bir ərazidə yaşayanlar danışırdılar.
• Şərqi: Qarkilikdən şimala doğru Qongköl'ə qədər uzanan bir ərazidə yaşayanlar danışırdılar.

Mərkəzi ləhcələrdə Uyğur dilli əhalinin 90%-i, digər iki dialekt qolu isə nisbətən kiçik bir azlıq tərəfindən danışılır. Sait azaldılması Uyğurların danışdığı şimal bölgələrdə çoxdur, ancaq cənubda şimala nisbətən azdır.

Uyğur dili X əsrdən bəri ərəb qrafikası əlifbası ilə yazılır. 1969–1983-cü illərdə Çin hökuməti uyğur dilini latın qrafikalı əlifba ilə yazdırmış, sonra uygur dilinin səslərini göstərən işarələr də əlavə edilmişdi. Lakin sonralar ərəb qrafikalı əlifbaya qayıtmağa məcbur olmuşlar.

Qarluq dili, 10-cu əsrdə Qaraxanilər dövlətinin islamı qəbul etməsindən sonra fars-ərəb yazısı (Kona Yaziq) ilə yazılmağa başlandı. Fars-ərəb yazısı (Kona Yëziq) 20-ci əsrdə qısa Uyğun səsləri daxil olmaqla bütün yeni Uyğur səslərini təmsil etmək və Yeni Uyğurda olmayan səsləri təmsil edən ərəb hərflərini aradan qaldırmaq üçün düzəlişlər edildi. Bir çox digər müasir türk dillərindən fərqli olaraq, bir kiril əlifbası və iki latın əlifbası da bir az daha az istifadə olunsa da, Uyğur ilk növbədə bir ərəb əlifbası ilə yazılmışdır (che-Pe-Zhe və Ga kimi əlifbalarla). Fars mənşəli bir əlifba üçün qeyri-adi olaraq saitlərin tam transkripsiyası göstərilir. (Ərəb əlifbalar ailəsi arasında kürd dili kimi az sayda, bütün saitləri isteğe bağlı diakritiklərdən istifadə etmədən fərqləndirirlər.)

Bu gün istifadədə olan dörd əlifbaya aşağıda baxa bilərsiniz.

• Uyğur ərəb əlifbası
• Uyğur kiril əlifbası
• Uyğur yeni əlifbası
• Uyğur latın əlifbası

(Brouzerinizdən asılı olaraq bəzi işarələri görməyə bilərsiniz)

Uyğur hərflərinin müqayisəsi

Ərəb	Latın	Kiril	Türk	UFA		Ərəb	Latın	Kiril	Türk	UFA
ئا	A a	A a	A a	/a/		ق	Q q	Қ қ	K k	/q/
ئە	E e	Ə ə	E e	/a/'		ك	K k	K k	K k	/k/
ب	B b	Б б	B b	/b/		ڭ	-ng	Ң ң	-ng	/ŋ/
پ	P p	П п	P p	/p/		گ	G g	Г г	G g	/g/
ت	T t	T t	T t	/t/		ل	L l	Л л	L l	/l/
ج	J j	Җ җ	C c	/ʤ/		م	M m	M m	M m	/m/
چ	CH ch	Ч ч	Ç ç	/ʧ/		ن	N n	Н н	N n	/n/
خ	X x	X x	H h	/x/		ھ	H h	Һ һ	H h	/h/
د	D d	Д д	D d	/d/		ئو	O o	O o	O o	/o/
ر	R r	Р р	R r	/r/		ئۇ	U u	У у	U u	/u/
ز	Z z	З з	Z z	/z/		ئۆ	Ö ö	Ɵɵ	Ö ö	/ø/
ژ	J j	Ж ж	J j	/ʒ/		ئۈ	Ü ü	Ү ү	Ü ü	/y/
س	S s	С с	S s	/s/		ۋ	W w	В в	V v	/v/
ش	SH sh	Ш ш	Ş ş	/ʃ/		ئې	É é	E e	É é	/e/
غ	GH gh	Ғ ғ	Ğ ğ	/ɣ/		ئى	I i	И и/Ы ы	İ i/I ı	/i/ or /ɨ/
ف	F f	Ф ф	F f	/f/		ي	Y y	Й й	Y y	/j/

İnsan Haqqları Bəyannaməsinin 1. maddəsi:…

Türkçe	Yengi Yeziⱪ	Uygur Kril	Uygur Türk	Ⱪona Yeziⱪ
Bütün insanlar hür, haysiyet ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karşı kardeşlik zihniyeti ile hareket etmelidirler.	Həmmə adəm zatidinla ərkin, izzət-hurmət wə hoquqta bab-barawər bolup tughulghan. Ular əqilgə wə wijdangha igə, həmdə bir-birigə qerindaxliq munasiwitigə khas roh bilən mu’amilə qilixi kerək.	Һәммә адәм затидинла әркин, иззәт-һөрмәт вә һоқуқта баббаравәр болуп туғулған. Улар әқилғә вә виджданға игә һәмдә бир-биригә қериндашлиқ мунасивитигә хаш рох билән му’амилә қилиши керәк.	Hemme adem zatidinla erkin, izzet-hörmet we xoquqta babbarawer bolup tuğulğan. Ular eqilğe we wicdanğa ige hemde bir-birige qérindaşliq munasiwitige xaş rox bilen mu’amile qilişi kérek.	ھەممە ئادەم زاتىدىنلا ئەركىن، ئىززەت-ھۆرمەت ۋە ھوقۇقتا بابباراۋەر بولۇپ تۇغۇلغان. ئۇلار ئەقىلغە ۋە ۋىجدانغا ئىگە ھەمدە بىر-بىرىگە قېرىنداشلىق مۇناسىۋىتىگە خاس روھ بىلەن مۇئامىلە قىلىشى كېرەك

Erdem Konur'un qələmə aldığı məqalədə^[19] keçən, bəzi Uyğur dili sözlər və bu sözlərin Azərbaycan Türkçəsində qarşılıqları:

• töpü: təpə
• bilig: məlumat
• ıgaç: ağac
• köl: göl
• kelmek : gəlmək^[19]

Uyğur dilində 8 sait (a, e, é, i, o, u, ö, ü), 24 samit (b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n) vardır. , ñ, p, q, r, s, t, v, x, y, z). Uyğurda iki növ səs var. Bunlardan ə Azərbaycan türkçəsindən daha açıq, e isə qapalı tələffüz olunur. Məni cəsarətli kƣ və ƣ səsləri ilə birlikdə oxuya bilərəm və başqa yerlərdə oxumağım qəbul olunur. K̡ və ındır səsləri türk dilindən daha qalındır. Bu səslər boğaza yaxın səslənir. h̡ sərt elan olunan bir boğazdır. Latın əlifbası ekvivalentləri (ULY) tərəfindən qəbul edilən Yeni Uyğur Ərəb Əlifbası (UEY), Urumqi Universiteti; ö əvəzinə, ə əvəzinə e, ë əvəzinə e, gh əvəzinə ğ, ̡ yerinə q, q əvəzinə ç, h əvəzinə h, x əvəzinə x, x əvəzinə əvəzinə, əvəzinə w, w yerinə qəbul edilir. Türkiyədəki Uyğurlar, ch, sh, gh yerinə ç, ş, ğ hərflərini istifadə edərlər.

• Abdurehim, Esmael (2014), The Lopnor dialect of Uyghur — A descriptive analysis (PDF), Publications of the Institute for Asian and African Studies 17, Helsinki: Unigrafia, ISBN 978-951-51-0384-0
• Duval, Jean Rahman; Janbaz, Waris Abdukerim, An Introduction to Latin-Script Uyghur (PDF), Salt Lake City: University of Utah, 2006, 2014-01-14 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib ()
• Dwyer, Arienne, Uyghur // Garry, Jane; Rubino, Carl (redaktorlar ), Facts About the World's Languages, H. W. Wilson, 2001, səh. 786–790, ISBN 978-0-8242-0970-4
• Engesæth, Tarjei; Yakup, Mahire; Dwyer, Arienne, Greetings from the Teklimakan: A Handbook of Modern Uyghur, Volume 1 (PDF), Lawrence, Kansas: University of Kansas, 2009, ISBN 978-1-936153-03-9, 2014-01-14 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib ()
• Hahn, Reinhard F., Spoken Uyghur, London and Seattle: University of Washington Press, 1991, ISBN 978-0-295-98651-7
• Hahn, Reinhard F., Uyghur // Johanson, Lars; Csató, Éva Ágnes (redaktorlar ), The Turkic Languages, Routledge, 1998, səh. 379–396, ISBN 978-0-415-08200-6
• Johanson, Lars, History of Turkic // Johanson, Lars; Csató, Éva Ágnes (redaktorlar ), The Turkic Languages, Routledge, 1998, 81–125, ISBN 978-0-415-08200-6
• Vaux, Bert, Disharmony and Derived Transparency in Uyghur Vowel Harmony (PDF), Cambridge: Harvard

University, 2001, February 8, 2006 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib ()

• Tömür, Hamüt, Modern Uyghur Grammar (Morphology), trans. Anne Lee, Istanbul: Yıldız, 2003, ISBN 975-7981-20-6
• Yakup, Abdurishid, The Turfan Dialect of Uyghur, Turcologica, 63, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2005, ISBN 3-447-05233-3

• Türk dilləri
• Uyğurlar
• Xəzər dili

• "The Language Choices and Script Debates among the Uyghur in Xinjiang Uyghur Autonomous Region, China". Bahargül Hamut (Ürümqi, China)and Agnieszka Joniak-Lüthi (Berne). CiteSeerX 10.1.1.692.7380.

• (istifadə etmək sərbəstdir) Greetings from the Teklimakan: a handbook of Modern Uyghur from the University of Kansas

• Uyghur-English Dictionary
• Online Uyghur-English Multiscript Dictionary Arxivləşdirilib 2020-02-10 at the Wayback Machine
• Online Uyghur, English, Chinese Multi-directional Dictionary (Arabic Alphabet)
• Uyghur–Chinese Dictionary
•  (çin.)丝路语通 Online Uyghur–Chinese Dictionary and translation services
• Uyghur English Dictionary (in Uyghur Latin, Arabic and Cyrillic scripts)

• Uyghur edition of Radio Free Asia
• TRT: Uyghur
• Uyghur edition Arxivləşdirilib 2019-02-28 at the Wayback Machine of China Radio International

• Uyghur edition Arxivləşdirilib 2018-12-26 at the Wayback Machine of China Central Television

• Arabic Uyghur in different fonts
• Unicode based TrueType/OpenType fonts of the Uyghur Computer Science Association