Ahəng qanunu

Bu məqalədə və ya bölmədə Vikipediya meyarlarına uyğun olmadığı üçün təkmilləşdirilməsinə ehtiyac olan hissələr var. Lütfən bu məqaləni redaktə edərək təkmilləşdirilməsinə kömək edin.

Bu məqalə yarımçıqdır. Onu genişləndirməyə kömək edə bilərsiniz. (sentyabr 2022)

Bu məqalənin və ya məqalənin bir hissəsinin təkmilləşdirilməsi üçün mütəxəssislərə ehtiyac var. Bu mövzuda mütəxxəsis tapmağa kömək edərək ya da məqaləyə ehtiyac olan məzmunu əlavə edərək Vikipediyaya töhfə verə bilərsiniz.

Ahəng qanunu — qalın və ya incə saitlərin bir-birini izləməsi.^[1] Ahəng qanunu çox sayda Aqqlütinativ dillərində müşahidə olunur.Azərbaycan dilindəki bütün sözlər ahəng qanununa tabedir istisnalar (ildırım,işıq və s.).

Ahəng qanunu bütün türk dillərinin dəmir qanunu adlandırılır. Əksərən bu qanunu türk dillərinin "dəmir qanunu" adlandırırlar. Bu qanuna görə, sözün ilk hecası incə saitlidirsə, sonrakı saitlər də incə, qalın saitlidirsə, sonrakı saitlər də qalın sait olmalıdır.^[2] Ahəng qanunu fonetikanın mövzusu olduğu kimi, həm də morfoloji xüsusiyyət daşıyır. Hər hansısa bir sözə şəkilçi qoşulduqda həmin sözün son hecasına uyğun olaraq qoşulur; sözün son şəkilçisi incə saitlidirsə, ona uyğun olaraq incə (köynək-dən²) saitli, son şəkilçi qalın saitlidirsə, uyğun olaraq qalın (yağmur-dan²) saitli şəkilçi əlavə edilir. Yəni sözə şəkilçi əlavə edildikdə mütləq son saitin ahəngi qorunmalıdır. (İstisna olaraq bir cür yazılan şəkilçilərimiz bəzən ahəng qanununa tabe olmaya bilər, məsələn;xalam-gil, vətən-daş, dəftər-xana). Bu xüsusiyyətinə görə ahəng qanunu həmçinin morfonoloji hadisə də adlanır.

Ahəng qanununa görə şəkilçilər 2 yerə bölünür:

Alınma sözlər əsasən ahəng qanununa tabe olmur. Lakin ərəb mənşəli sözlər bəzən ahəng qanununa tabe olur. Ahəng qanununun pozulduğu sözlər milli sözlərimiz deyil. Amma bunlar istisnadır: elat, ilan, işartı, ilıq ,ilxı, ildırım, tikan, islaq, islanmaq, işıq, işıldamaq, inam, inan, inanc, sanki, gedişat, quzey və s. Milli mürəkkəb sözlərimiz ahəng qanununa tabe olmaya bilər. Məsələn: Aygün, Elnur, taxtabiti, dəvədabanı və s.

Ahəng qanununun 3 növü var.

1. Saitlər ahəngi
2. Samitlər ahəngi
3. Saitlərlə samitlərin ahəngi

Saitlər ahəngi də dilə və dodağa görə iki növü var:

1. Dil ahəngi
2. Dodaq ahəngi

Dilə görə fərqlənən saitlər də iki cür olur:

1. Arxa sıra ahəngi (qalın saitlər)
2. Ön sıra ahəngi (incə saitlər)

Koreya dilində saitlərin üç növü var: müsbət (işıq), mənfi (qaranlıq) və neytral (orta). Orta Koreya dilində (XI-XVI əsrlər) ahəng qanuna çox sərt şəkildə riayət edilirdi, lakin müasir Koreya dilində o o dərəcədə sərt işlənmir.

Dil ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.