Xəzər dili

Xəzər dili — Orta əsrlərdə, Mərkəzi Asiyalı yarı köçəri Türk boyu olan Xəzərlərin danışdığı dildir. Xəzər dili Türk dillərində biri olmasına baxmayaraq, hansı Türk dilləri qrupuna aid olması hələ də mübahisəlidir.

Xəzər dili
Ölkə
Regionlar Şərqi Avropa , Orta Asiya
Ölü dil 1000
Təsnifatı
Kateqoriya Avrasiya dilləri
türk dilləri
Bulqar dilləri
Xəzər dili
Yazı Orxon əlifbası , İvrit əlifbası
Dil kodları
ISO 639-1 —
ISO 639-2 —
ISO 639-3 zkz
LINGUIST List zkz
IETF zkz

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Xəzərlərin yaşadığı bölgələr (650-850)

Xəzərlərin idarə etdiyi bölgələrdə Fars, Ural, Slavyan və Şimali Qafqaz xalqlarının yaşaması, dövlətin çox millətli və çox dilli olduğunu göstərir.[1] Antropoloji işlərə görə idarəçi sinfin daxili asiyalı olduğu və Monqoloid olaraq təbir edilən xüsusiyyətlərə sahib olduqları ortaya çıxmışdır.[2][3] Bu dövlətin rəhbərlərinin ən azından bir Türk və ya Asiya mənşəli dildə danışmış olduqlarına çox böyük bir dəlildir.[4]

Ərəb mənbələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

10-cu əsrdə yaşamış ərəb yazıçısı İstəxri xəzərlərin türklərin və farsların danışdıqları dillərdən fərqli bir dildə danışdıqlarını, ancaq Bulqar dilləri ilə yaxın olduğunu qeyd etmişdi.[5] Eyni zamanda müəllif Dərbənd, Dağıstanda Xəzərlərlə yanaşı dağlarda yaşayan xalqların dillərinin oxşar olduğunu qeyd etmişdi.[6] Məsudi xəzərlərin türk olduğunu və türk dillərində Sabir, farscada isə Xəzər adlandığını yazmışdır.[5] Əl-Biruni Bolqarlar və Sabirlər haqqında yazdığı məqalələrin birində bu cəmiyyətlərin dillərinin türk dilləri və Xəzər dillərinin qarışığı olduğunu qeyd etdi.[6]

10-cu əsrə aid Kiyev məktubunda Orxon əlifbası ilə yazılmış OKHQURÜM (oxudum) Xəzər dilində bu günə çatmış yeganə cümlə ola bilər.

Xəzər-dili mənbələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xəzərlərdən günümüzə qədər gələn iki sənəd var və bunlar İvrit dilində yazılmışdır. Onlardan biri Xəzər xaqanı Yusif tərəfindən, 960-cı ildə əməvilərin Kurtuba əmr etdiyi III Əbdürrəhman xidmətində çalışan dövlət xadiminə məktub və digəri də Misirdə naməlum bir yəhudi Xəzərinin eyni zamanda yazdığı məktubun bir hissəsidir.

Kembric sənədi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xəzər-dilinin ən görkəmli nümunəsi, 1912-ci ildə elmi ictimaiyyətə təqdim olunan Kembric sənədi, Kiyev məktubu (və ya əvvəllər Schlechter Məktubu) kimi tanınan məktubun kənarında Orxon əlifbası Xəzər variantında yazılmış bir sözlü cümlədir. İvrit-dilində məktubun aşağı sol küncündə yazılmış bu runik skriptin sağdan sola çevrilməsi "OKHQURÜM" (hokurüm/hakurüm kimi də oxunur) və tərcüməsi "Mən oxumuşam" deməkdir. Bu bir sözlü cümlədən başqa, Xəzər haqqında əldə edilmiş qəbilə, qala Türk-monqol təqviminin aylıq adları qalmışdı. Bununla yanaşı, Xəzərlərdə insanların adları da müəyyənləşdirilmişdi.[7]

Təsnifat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İşarinin qeyd etdiyi kimi, Saz Türklər qrupuna aid dillər Doqquz Oğuz, Qırğızlar, Kiməklər, Oğuz türkləri və Qarluqlar kimi xalqların o dövrdə danışdıqları dilin eyni olması və hər kəsin bir-birinin dilini başa düşməsi göz önündə idi.[8] Və bu da Xəzər dilinin Bulqar dilləri qrupuna aid olmasına baxmayaraq digər türk dillərindən çox fərqli bir dil olduğunu göstərir. Xəzərlərin dilində yazılmış hərtərəfli əsər olmadığından, xəzərlərin danışdığı dil haqqında qəti məlumat yoxdur. Vasili Bartold və Vladimir Minorski kimi rus tədqiqatçıları Xəzər dilinin İdil bulqarlarının dilinə bənzədiyini və bu gün Çuvaş dilinin Bulqar və Xəzər dilinə bənzədiyini və nəticədə Xəzər dilinin ayrı bir qolu olan Çuvaşla çox yaxın olduğunu söyləyirlər.[9][10]

Böyük Rus Ensiklopediyası Xəzər dili ilə bağlı profil məqaləsində qeyd edir ki, Xəzər dilinin izlərinə Azərbaycan dilinin şimal dialektlərində rast gəlinir.[11]

Köhnə türk dili və Uyğur dilinin təsiri altına alınan Bulqar dili kimi türk dillərinin Bulqar dilləri qrupuna daxil olduğuna razı olan tədqiqatçılar da var. Bundan əlavə, Qaraçaylılar, balkarlar və qafqazlılar da dillərində qalan bəzi sözlərdən indinin özundə də istifadə edirlər.[12]

Xəzər dili müxtəlif dövrlərdə kiril, ivrit, latın qrafikası, yunan, ərəb və gürcü əlifbaları ilə yazılmışdır.

Sözlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • sar: ağ
  • sarıq: sarı
  • kel: qala
  • bulan: ceyran
  • çiçek: çiçək

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Erdal, Marcel (1999). "The Khazar Language". In: Golden et al., 1999:75-107.
  • Erdal, Marcel (2007). "The Khazar Language." The World of the Khazars: New Perspectives. Brill, 2007. pp. 75–107.
  • Golb, Norman & Omeljan Pritsak (1982). Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century. Ithaca: Cornell Univ. Press.
  • Johanson,Norman Golb|Golb, Norman & Omeljan Pritsak (1982). Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century. Ithaca: Cornell Univ. Press.Lars & Éva Agnes Csató (ed.) (1998). The Turkic languages. London: Routledge.
  • Johanson, Lars (1998). "The history of Turkic." In: Johanson & Csató, pp. 81–125.[1]
  • Johanson, Lars (1998). "Turkic languages." In: Encyclopaedia Britannica. CD 98. Encyclopaedia Britannica Online [2]
  • Johanson, Lars (2000). "Linguistic convergence in the Volga area." In: Gilbers, Dicky & Nerbonne, John & Jos Schaeken (ed.). Languages in contact. Amsterdam & Atlanta: Rodopi. (Studies in Slavic and General linguistics 28.), pp. 165–178.[3]
  • Golden, Peter B. Studies on the Peoples and Cultures of the Eurasian Steppes. Editura Academiei Române; Editura Istros a Muzeului Brăilei. 2011. ISBN 9789732721520.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Piter Bencamin Golden. An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Visbaden: Harrassowitz Verlag. 1992. səh. 151. ISBN 9783447032742.
  2. ↑ Piter Bencamin Golden. An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Visbaden: Harrassowitz Verlag. 1992. səh. 224. ISBN 9783447032742.
  3. ↑ Piter Bencamin Golden. An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Visbaden: Harrassowitz Verlag. 1992. səh. 235. ISBN 9783447032742.
  4. ↑ Piter Bencamin Golden. An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Visbaden: Harrassowitz Verlag. 1992. səh. 151,224. ISBN 9783447032742.
  5. ↑ 1 2 Piter Bencamin Golden. An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Visbaden: Harrassowitz Verlag. 1992. səh. 225. ISBN 9783447032742.
  6. ↑ 1 2 Piter Bencamin Golden. An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Visbaden: Harrassowitz Verlag. 1992. səh. 226. ISBN 9783447032742.
  7. ↑ "Pınar Özdemir, Hazar Türkçesi ve Hazar Türkçesi Leksikoloji Tespiti Denemesi, Karadeniz Araştırmaları, Kış 2013, Sayı: 36, s. 189-206" (PDF). 2016-09-10 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-03.
  8. ↑ Piter Bencamin Golden. An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Visbaden: Harrassowitz Verlag. 1992. səh. 227. ISBN 9783447032742.
  9. ↑ Şerif Baştav (1987). "Hazar Kağanlığı Tarihi", Tarihte Türk Devletleri I, Ankara Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Ankara, s. 169-178
  10. ↑ Zeki Velidi Togan (1970) "Hazarlar md." İslam Ansiklopedisi, Cilt V, İstanbul, s. 408
  11. ↑ Н. З. Гаджиева. "ХАЗА́РСКИЙ ЯЗЫ́К". bigenc.ru. 2021-01-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-01-30. (rus.)
  12. ↑ Tarihteki Türk Devletleri, Haz: Doç Dr. Anıl Çeçen, Milliyet Yayınları