Xakasiya Respublikası

Xakasiya (rus. Республика Хакасия, xak. Хакасия Республиказы) — Rusiya Federasiyası subyektlərindən biri. Sibirin cənubunda, Altay dağları və Yenisey çayı ətrafında və Altay Respublikasının şimalında yerləşən Xakasiya Rusiya Federasiyasına bağlı muxtar bir cümhuriyyətdir. Xakasiya ərazisimdən dünyanın ən böyük çaylarında biri olan Yenisey (Kim Suyu) çayı keçir. 2010-cu il əhalinin siyahıya alınmasına əsasən, respublikanın əhalisi 532.403 nəfər idi.

Xakasiya
Хакас Республиказы
Bayraq Gerb[d]
53°30′ şm. e. 90°00′ ş. u.
Ölkə	Rusiya
İnzibati mərkəz	Abakan
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	3 iyul 1991
Sahəsi	61.569 km²
Saat qurşağı	Krasnoyarsk vaxtı[d]
Əhalisi
Əhalisi	532.036 nəf. (1 yanvar 2021)
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu	RU-KK
Telefon kodu	390
Avtomobil nömrəsi	19
Rəsmi sayt
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Paytaxtı Abakan şəhəridir. Ölkənin üçdə ikisi dağlıq olub, xalqın çoxusu Abakan və Yenisey çaylarının kənarında yaşamaqdadır. Relyefi dağlıqdır, ərazinin çox hissəsini Kuznetsk Alatausu dağları və Yeniseyboyu düzənliklər əhatə edir. Ən uca zirvəsi Karaqoş (2930), Aksu-Tayqa (2858) və s-dir. Faydalı qazıntıları daş kömür, dəmir filizi və s-dir. Respublika kəskin kontinental iqlimə malikdir. Yanvar ayının temperaturu -20 °C, iyul ayının temperaturu isə 16-18 °C-dir. Yağıntıların miqdarı 400 mm-dir. Əsas çayları Yenisey və Abakandır. Xakasiyanın düzənlik çöllərində çöl, meşə-çöl bitkiləri və qara torpaqlar, dağ yamaclarında tayqa yayılmışdır. Təbii ehtiyatları çoxdur və bura dəmir, qızıl, gümüş, daş kömür, neft və təbii qaz daxildir.

Türkcə danışan xakasların əsl adı koraylardır (Hooraylar). Xakaslar – Kaçinlər (Haaş, Haas) Sogaylar, Kızıllar və Koybollar (Hoybollar) daxil olmaqla, dörd boy olub və bu dörd qrupun da ortaq adı Xakasdır. Xakas dili Türk dilinin Uyğur-Oğuz qrupuna daxildir. Öz dilinə, öz mədəniyyətinə və ənənələrinə bağlı olan Xakasiyada universitet, texnikiinstitut , dil, tarix və ədəbiyyat araşdırmaları institutları fəaliyyət göstərir. Müxtəlif mədəniyyət və sənət quruluşları, 4 teatrı, kitabxana və muzeyləri, musiqi və incəsənət məktəbləri mövcuddur.

Xakaslar 1800-cü illərdə Rus İmperatorluğuna qatılmış, 1930-cu ildə muxtar bölgə statusu almışlar. Xakaslar qədim şamanizm inancına bağlıdırlar.

Xakasların 2000-i aşan tarixləri onların bir Qırğız qrupu olduğunu göstərir.

Tanrı Dağı Qırğızlarının dünyada məşhur olan böyük dastanları Manas da bu tarixi hadisədən bəhs etməkdədir. Manas Dastanının dediyinə görə, Tanrı Dağı Qırğızları Yenisey bölgəsindən bugünkü vətənlərinə Manas Xan rəhbərliyi zamanı köç etmişlər. IX əsr Çin qaynaqları qırğızlardan "Heges" və ya "KieKiaSe" adı ilə bəhs etməkdədir. Sonrakı illərdə Tanrı Dağı Qırğız tayfalarının müsəlmanlaşması və yaşanılan bölgələr arasındakı məsafənin uzaq olması səbəbiylə, Yenisey qırğızlarının ayrıca bir kimlik mənimsəməsinə və Xakas adını qəbul etmələrinə gətirib çıxarmışdır.

Xakas Muxtar Bölgəsi sənaye baxımından kömür, dəmir, qızıl, mərmər və s. çox zəngindir. Bundan başqa, taxta-şalban müəssisə sənayesi inkişaf etmişdir. İqtisadiyyat əkinçilik və heyvandarlığa əsaslanır.

Qoyun və keçi `yetişdirilməsi hələ də önəmli bir iqtisadi sahə sayılır. Düzənlik sahələrdə reallaşdırılan suvarma layihələri otlaqlarda bəslənən heyvan sayını, əkin əraziləri sahəsini və başda buğda, yulaf, darı və kartof olmaqla, kənd təsərrüfatı istehsalını artırmışdır. Rusların bölgəyə yerləşməsinə də səbəb olan mis mədənçiliyi XVIII əsrdən bəri əhəmiyyətini qoruyub saxlamaqdadır. Abaza və Teyada zəngin dəmir cövhəri, yuxarı Çulımda qızıl, Çemogorskda kömür, Aksizdə barıt çıxarılmaqdadır. Bölgədə həmçinin mis, tungsten yataqları da mövcuddur. Meşələr əhəmiyyətli bir taxta-şalban qaynağıdır.

Respublikanın iqtisadiyyatının əsasını elektroenergetika və dağ – mədən sənayesi təşkil edir. Ölkədə zəngin meşə örtüyü meşə və ağac emalı, meşə - kimya sənayesinin inkişafına təkan vermişdir. Yüngül və və yeyinti sənayesi var. Kənd təsərrüfatında buğda, kartof, tərəvəz bitkiləri əkilir. Heyvandarlıqda zərifyunlu qoyunçuluq, atçılıq, maldarlıq inkişaf etmişdir. Xakasiya Respublikasında avtomobil, dəmiryolu, çay nəqliyyatı inkişaf etmişdir.

Əhalisi: 532.403 (2010 siyahıyaalınması); 546.072 (2002 siyahıyaalınması); 568.605 (1989 siyahıyaalınması).

Mənbə: Rusiya Federal Dövlət Statistika Xidməti Arxivləşdirilib 2008-04-12 at the Wayback Machine

	Əhali (x 1000)	Doğum	Ölüm	Təbii artım	Doğum səviyyəsi (hər 1000 nəfərə)	Ölüm səviyyəsi (hər 1000 nəfərə)	Təbii artım səviyyəsi (hər 1000 nəfərə)	Hər qadına düşən doğuş
1970	448	7,347	3,749	3,598	16.4	8.4	8.0
1975	476	9,106	4,485	4,621	19.1	9.4	9.7
1980	508	9,994	5,345	4,649	19.7	10.5	9.2
1985	541	10,382	5,546	4,836	19.2	10.3	8.9
1990	572	8,724	6,060	2,664	15.3	10.6	4.7	2,27
1991	573	8,114	6,195	1,919	14.2	10.8	3.3	2,14
1992	574	6,917	6,843	74	12.0	11.9	0.1	1,81
1993	574	6,152	8,387	- 2,235	10.7	14.6	- 3.9	1,58
1994	572	6,219	9,426	- 3,207	10.9	16.5	- 5.6	1,57
1995	571	5,807	8,186	- 2,379	10.2	14.3	- 4.2	1,44
1996	569	5,727	8,093	- 2,366	10.1	14.2	- 4.2	1,40
1997	566	5,309	7,766	- 2,457	9.4	13.7	- 4.3	1,28
1998	563	5,602	7,821	- 2,219	10.0	13.9	- 3.9	1,34
1999	559	5,312	8,304	- 2,992	9.5	14.8	- 5.3	1,26
2000	556	5,634	8,104	- 2,470	10.1	14.6	- 4.4	1,32
2001	552	5,576	8,561	- 2,985	10.1	15.5	- 5.4	1,28
2002	547	6,118	9,280	- 3,162	11.2	17.0	- 5.8	1,39
2003	542	6,417	9,660	- 3,243	11.8	17.8	- 6.0	1,44
2004	539	6,453	8,763	- 2,310	12.0	16.3	- 4.3	1,43
2005	536	6,198	9,411	- 3,213	11.6	17.6	- 6.0	1,35
2006	533	6,465	7,927	- 1,462	12.1	14.9	- 2.7	1,40
2007	531	7,384	7,324	60	13.9	13.8	0.1	1,60
2008	531	7,935	7,427	508	14.9	14.0	1.0	1,72
2009	531	8,062	7,255	807	15.2	13.7	1.5	1,81
2010	532	8,010	7,373	637	15.0	13.8	1.2	1,80
2011	532	8,013	7,154	859	15.1	13.4	1.7	1,83
2012	533	8,534	7,137	1,397	16.0	13.4	2.6	2,00
2013	534	8,362	6,987	1,375	15.7	13.1	2.6	2,01
2014	535	8,145	6,999	1,146	15.2	13.1	2.1	2,01
2015	536	7,911	7,216	695	14.8	13.5	1.3	1,99
2016	537	7,592	6,869	723	14.1	12.8	1.3	1,96(e)
2017	537	6,662	6,752	-90	12.4	12.5	-0.1

2007-ci ildə respublikada uzun illər ərzində ilk dəfə əhalinin müsbət təbii artımı qeyd edilmişdir (Çox kiçik olmasına baxmayaraq, illik 0.01 faizdən az), bununla da Rusiyada təbii əhali artımı müsbət olan 20 bölgəsindən biri olmuşdur.^[1][2][3]

2010-cu il Rusiya siyahıyaalınmasına görə, etnik ruslar respublika əhalisinin 81,7% -ni təşkil edir, etnik xakaslar yalnız 12.1%-dir. Digər qruplara etnik almanlar (1.1%), ukraynalılar (1%), tatarlar (0.6%) və hər bir əhalinin 0,5% -dən azını təşkil edir digər kiçik qruplar daxildir.

Ethnic group	1926 siyahıyaalınması		1939 siyahıyaalınması		1959 siyahıyaalınması		1970 siyahıyaalınması		1979 siyahıyaalınması		1989 siyahıyaalınması		2002 siyahıyaalınması		2010 siyahıyaalınması1
	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%
Xakaslar	44,219	49.8%	45,799	16.8%	48,512	11.8%	54,750	12.3%	57,281	11.5%	62,859	11.1%	65,421	12.0%	63,643	12.1%
Ruslar	41,390	46.6%	205,254	75.3%	314,455	76.5%	349,362	78.4%	395,953	79.4%	450,430	79.5%	438,395	80.3%	427,647	81.7%
Almanlar	46	0.1%	333	0.1%	10,512	2.6%	10,547	2.4%	11,130	2.2%	11,250	2.0%	9,161	1.7%	5,976	1.1%
Ukraynalılar	836	0.9%	7,788	2.9%	14,630	3.6%	9,480	2.1%	10,398	2.1%	13,223	2.3%	8,360	1.5%	5,039	1.0%
Digərləri	2,381	2.7%	13,556	5.0%	22,938	5.6%	21,685	4.9%	23,622	4.7%	29,099	5.4%	24,735	4.5%	21,409	4.1%
1 İdarə məlumat bazalarından qeydiyyatdan keçən 8,689 nəfər etnik mənsubiyyətini elan edə bilmədi.[4]

2012-ci il sorğusuna görə, Xakasiyanın əhalisinin 31.6% -i Rus Pravoslav Kilsəsinə, 6% -i qeyri-xristian icmalara, 1% -i heç bir kilsə mənsubiyyəti olmayan və digər (qeyri-rus) pravoslav kilsələrinə aid olmayan pravoslav xristianlardır. Əhalinin 2% -i paqanizmə, 1% İslama, 1% Protestantlıqa, 0.4% Hinduizmə (Vedizmə, Krişnaizmə yaxud Tantrizmə) və digər 0.4% Tibet Buddizminə inanır. Bundan əlavə, əhalinin 38% -i "inanclı, lakin dindar deyil", 16% ateist, 2,6% isə digər dinlərə tabedir və ya suala cavab vermir.

Xakas dilin uyğur dilinə yaxındır. Bu gün bir yazı dilinə sahib olan Xakasların dil və ədəbiyyat institutları mövcuddur. Xakaslar Çar dövründə zorla qəbul etdirilən Kiril əlifbasını Sovet İnqilabından sonra tərk edib, Latın əlifbasına keçmişlər, amma 1939-cu ildən sonra yenidən Rus əlifbasını istifadə etmək məcburiyyətində qalmışlar. Monqol dili və Çin elementlərinin də rast gəlindiyi Xakas dilinin söz dağarcığı daha çox ortaq Türkcənin sözlərindən ibarətdir. Xakaslar zəngin bir xalq ədəbiyyatı ənənəsinə sahibdirlər. Türkoloq W. Radloffun Xakas ləhcəsi ədəbiyyatı və etnoqrafyasıyla bağlı geniş araşdırmaları mövcuddur.^[7]

• Abakan – 165.197 nəfər (2002-ci il siyahıya almasına əsasən)^[8]
• Sayanoqorsk – 50.255 nəfər (2002-ci il siyahıya almasına əsasən)^[9]