1. anat. İnsan və onurğalı heyvanların ağız boşluğunda olub, qidanın çeynənilib udulmasına kömək edən və onun dadını bildirən, insanda isə, əlavə olaraq, danışıq səslərinin əmələ gəlməsində iştirak edən orqan. Dillə dadmaq. Dili ilə yalamaq. Dilini çıxartmaq.
– [Mahirə] qurumuş dodaqlarını dili ilə islatdı.
// Heyvan dilindən hazırlanmış yemək. Bişmiş dil.
2. İnsanlar arasında ünsiyyət vasitəsi olub, onların bir-birlərini başa düşmələrinə və bir-birləri ilə fikir mübadiləsi etmələrinə imkan verən səs, söz və qrammatik vasitələr sistemi. Azərbaycan dili. Rus dili. Dünya dilləri. Qədim dillər. Bir neçə dil bilmək.
– Elə ki sabah oldu, Sona fars dilini oxumağa başladı.
// dan. Ləhcə, şivə mənasında. Bu, lap gəncəli dilində danışır.
3. Bu və ya digər səciyyəvi xüsusiyyətə malik olan danışma və ya ifadə tərzi; üslub. Ədəbi dil. Yazıçının dili. Qəzet dili. Sabirin dili. Məqalə sadə dildə yazılmışdır.
4. Danışmaq qabiliyyəti, nitq. Qoy özü danışsın, özünün dili var.
– Dili olmasa, gözünü qarğalar didər. ().
5. Danışma, danışma tərzi. Onun çox acı dili var. Şirin dillə danışmaq. Kinayəli dil. – Dil var bal gətirər, dil var bəla. ( Ata. sözü ).
Xoş dil ilanı yuvasından çıxarar. ().
Məhəmmədhəsən əmi şirin dillə nə qədər oğluna təskinlik verdisə, oğlu bir tikə ovunmaq bilmədi.
6. məc. Bir şeyi ifadə və ya izah edən, ünsiyyət vasitəsi ola bilən şey (səs və s.) haqqında. Musiqi dili. Quşların dili. Rəqəmlərin dili.
7. Müxtəlif alətlərin, cihazların və s.-nin uzanan və əksərən oynar, mütəhərrik hissəsi. Zəngin dili. Toqqanın dili.
// Qıfılı açmaq və bağlamaq üçün xüsusi formalı metal alət; açar.
// Musiqi alətlərində (pianoda, qarmonda və s.-də) səs çıxarmaq üçün üstündən barmaqla basılan lövhəcik. Royalın dili. Qarmonun dilləri.
8. coğr. Dənizin, içəriyə doğru uzanmış uzun, üstü düz, alçaq qumlu quru hissəsi. Dənizdə beş kilometr uzunluğunda süni dil yaradılmış, küləkdən yaxşı qorunan buxta əmələ gəlmişdir.
9. məc. Müharibədə düşmənin vəziyyəti haqqında məlumat alına biləcək əsir. Dil almaq (tutmaq). Dil dalınca getmək.
◊ Ağzı var, dili yox, yaxud ağzında dili yox – sakit, fağır, səsi çıxmayan adam haqqında.
Al dil – bax al 2 Alovun dili – yuxarı qalxan alov haqqında; zəbanə.
Dil açmaq – 1) dinmək, danışmağa başlamaq, dərdini söyləmək.
İki dil açdı ki, vəsf eyləsin o gülbədəni; Fəzilətü hünərin etdi aşkar qələmi.
Ancaq qız da dil açıb bir kəlmə demir, bir xahiş də etmirdi.
// Körpə uşaqlar haqqında: tək-tək sözləri deməyə başlamaq, təzə-təzə danışmağa başlamaq. Uşaq hələ dil açmayıbdır. – Balam dil açan günü; Mat qaldı ana bülbül. (Layla);
2) yalvarmaq, xahiş etmək.
Dil ağıza qoymamaq – bax dil boğaza qoymamaq.
[Əminə] şıltaq uşaqlar kimi atılıb-düşür, dil ağıza qoymurdu.
Dil ağıza salmamaq – bax dil ağıza qoymamaq.
Gecə səhərəcən dil ağıza salmaz; Qonşuya un verib borcunu almaz.
Dil bəlası – öz dilinin bəlasını çəkmə, dediyi sözün pis nəticəsini görmə.
Dil boğaza qoymamaq – çox danışmaq, arasıkəsilmədən danışmaq.
Dil bulamaq – bir işdə sözlə iştirak etmək, birinə kömək məqsədi ilə başqasına söz söyləmək, xahiş etmək, vasitəçi olmaq.
Elə dedim, a qardaş, o gədənin işinə bir dil bulayasan.
Dil çıxarmaq – 1) istehza etmək, sataşmaq, ələ salmaq;
2) yalvarmaq (çox vaxt “dil çıxarıb yalvarmaq” şəklində işlənir).
Dil deyib ağlamaq – bayatı çağırmaq, deyib oxşamaq.
[Vidadi:] O ölsə, dağlar da dil deyib ağlar; Əfv edin, yaxşılıq qalar yadigar.
Analar övladına, bacılar qardaşına; Həsrət qalıb, yas tutub, dil deyib ağlar yenə.
Dil göstərmək – birini acıqlandırmaq, sataşmaq, istehza etmək məqsədi ilə dilin çıxarıb ona göstərmək.
Dil olmaq – 1) danışmaq. Simurq dil olub, Simanı başa salıb, mindirib dalına, aparıb qoydu nar bağına. (Nağıl);
2) yalvarmaq.
Dil öyrətmək – bax dil vermək 2-ci mənada.
Saç qara kömürdəndi; Gün keçər, ömürdəndi; Sənə dil öyrədənin; Ürəyi dəmirdəndi. ().
Dil pəhləvanı (ustası) – danışmaqda mahir olub, əlindən iş gəlməyən adam haqqında.
Dil tapmaq – qarşılıqlı anlaşmaq, razılıq əldə etmək; yola gətirmək, razı etmək üçün yol tapmaq.
Bax, o gedən qızla heç dil tapa bilməyirəm.
Dil tərpətmək – 1) söz söyləmək, danışmaq.
Kim padşahın pisliyinə bir dil tərpətsə, o saat tutub qazamata salırdılar. ;
2) başqası üçün birindən bir şey xahiş etmək.
Dil tökmək – 1) şirin sözlərlə yola getməyə, razı salmağa, yaxud başını tovlamağa çalışmaq.
Səlim bəy bu sözü eşidən kimi ürəklənib başladı Nəbiyə dil tökməyə, yalvarmağa. “”.
Yox, qonşu, dil tökmə, keçəl suya gedən deyil…
// Çox xahiş etmək, yalvarmaq.
O mənə bir dil tökdü, bir dil tökdü, başınıza dönüm, qaldım mat-məəttəl.
[Məsmə ərinə] nə qədər dil tökür, qandırmaq istəyirsə də, faydası olmayır.
Sənə öz qəlbimi açdım, sənə min dil tökdüm; Eşqimə gülləri, bülbülləri şahid çəkdim. ;
2) bax dil deyib ağlamaq.
Məryəm yalqızlıqdan istifadə edərək, acı-acı dil töküb ağlamağa başladı.
Dil tutulması – danışmaq qabiliyyətini itirmə.
Dil uzatmaq – 1) münasibətsiz, nalayiq söz söyləmək; danışıqda həddini aşmaq;
2) tənə vurmaq, danlamaq.
Odlara tutuşdu, yasə batdı; Ol qönçədəhanə dil uzatdı.
Dil vermək – 1) söz vermək, vəd etmək;
2) öyrətmək, danışmağa, iddiaya cürətləndirmək (bu mənada çox vaxt “ağzına dil vermək” şəklində işlənir).
Hacı Murad ağıl öyrətməkdən, ağzına dil verir.
Qaranın … yanda durub oğluna dil verməsi də ona ikinci bir dərd olmuşdu.
Dil verməmək – başqalarına danışmağa imkan verməmək, danışmağa qoymamaq, mane olmaq. Danışana dil vermir, yeriyənə yol. ( Ata. sözü ).
Dil vurmaq – ələ almaq, dilə tutmaq, xoş dillə öz tərəfinə çəkməyə çalışmaq, öyrətmək.
Dil yarası – acı tənə, acı söz nəticəsində doğan inciklik hissi, ağır təhqir. Qılınc yarası saralar, dil yarası sağalmaz. ( Ata. sözü ).
Dil yetirmək – 1) başqası üçün birindən bir şey xahiş etmək, birinə xahişlə müraciət etmək;
2) üzüzə danışa bilmək, qarşı-qarşıya durub danışmaq. Oturaydım göz-gözə; Yetirəydim dil yara. (Bayatı);
3) danışmaqda, mübahisədə ayaqlaşa bilmək.
…Sən [rus müəllimləri ilə] çox durub-oturmusan, sənə dil yetirmək olmaz.
Dildə tük bitmək – bir şeyi həddən artıq təkrar etməkdən, söyləməkdən, yada salmaqdan usanmaq. Deyə-deyə dilimizdə tük bitdi.
Dildən demək (danışmaq) – ciddi, ürəkdən söyləməmək, qeyrisəmimi demək.
[Kərim] Hüseynağanın nəyi ürəkdən, nəyi dildən dediyini ayırd edə bilmirdi.
Dildən düşmək – bərk yorulmaq, üzülmək, əldən düşmək, usanmaq.
O qədər yalvardım ki; Axır düşdüm mən dildən. ().
Sənin o sövdalı solğun baxışın; Xatırladır mənə bir pərizadı; Ki, düşməz ölüncə dilimdən adı.
İstədi səslənsin ki, “ay xala, yorulub dildən düşərsən, gözlə qayıtsın”.
Dildən (dillərdən) düşməmək – yaddan çıxmamaq, məşhur olmaq, unudulmamaq, daim söylənmək. Onun adı dillərdən düşmürdü.
Dildən salmaq – əldən salmaq, yormaq, üzmək, taqətdən salmaq, usandırmaq.
Götürmüş ağzına boran hər yanı; Aclıq, soyuq salıb dildən insanı.
Dil-dil ötmək şair. – cəh-cəh etmək, çox gözəl oxumaq, tərənnümə gəlmək.
Yaz mövsümü bülbül dil-dil ötəndə; Bağ-bağçalar nərgizlənir, güllənir.
// məc. Təşbehlərdə.
Yenə o bağ olaydı, yenə o qumlu sahil; Sular ötəydi dil-dil.
Dilə basmaq – gurultulu sözlərlə birini fikrindən yayındırmağa çalışmaq.
Möhlətov öz hərəkətinin yersiz olduğunu duyub müdiri dilə basdı.
Dilə düşmək – bax dildən-dilə düşmək (“dildən-dilə”də).
Dilə düyün düşmək – bax dildə tük bitmək.
Dilə gəlmək – danışmağa başlamaq, dillənmək, sükutu pozaraq danışmaq.
Fəhlələr dilə gəliblər ki, ay ağa, bizim çörək pulumuzu alırsan, biz ki acından ölməyəcəyik. “
”. // məc. Şairanə təşbehlərdə.
Əvvəl cansız ikən, sonra önündə; Quşlar gəlmiş dilə, gülmüş çiçəklər.
Üfüqdə başlanan işıq getdikcə genişlənirdi. Dərədə quşlar oyanırdı. Meşə dilə gəlirdi.
…Melodiyanın ilk sədaları təzəcə dilə gəlmişdi.
Dilə gətirmək – bərk təsir edərək danışdırmaq, dilləndirmək.
Dilsizi dilə gətirir; Əsli, qaşların, gözlərin!
Dilə gətirməmək – söyləməyi nalayiq, qeyri-münasib hesab etmək.
Dilə (dillərə) salmaq – söhbət, danışmaq üçün mövzu etmək, söz-söhbət hədəfi etmək.
Altunam, alma məni; Dillərə salma məni; Apar sərrafa göstər; Qəlpəmsə, alma məni. ().
Dilə tutmaq – şirin sözlərlə birini razı salmağa, yola gətirməyə, bir şeyi əldə etməyə çalışmaq.
Faytonçunu bu dəfə dilə tutduq və haqqının üstünə genə beş şahı, üç şahı qoymaq ilə razı elədik ki, iki gün də gözləsin.
Hacı Soltan Həsənağanı … dilə tutub onu ticarət məqsədi ilə İrana göndərəcəyini vəd edirdi.
Dilə-sözə tutmaq – bax dilə tutmaq. Nə qədər mollanı dilə-sözə tuturlar ki, quzunu kəsib onları qonaq eləsin, bir şey çıxmır. “M.N.lətif.”.
Dili açılmaq – 1) danışmağa başlamaq, uzun sükutdan sonra dinmək.
Rəşidin dili açıldı, o, ürəyindəkiləri ortalığa boşaltmağa başladı. ;
2) danışıq qabiliyyətini itirmiş adamın nitqi açılmaq.
Dili ağzına sığmamaq – öyünmək, öz-özünü çox tərifləmək.
[Kərim baba:] Arvad nədir ki, onun igidliyi nə olsun? Hay-hay! Beş-on qoyun sağmış, nehrə çalxamış, yağ, pendir tutmuş, dili ağzına sığmır.
Dili batmaq – bax dili tutulmaq.
Bu vaxt küçədə səs qopdu; gördüm, darvazadan müsəlmanı çıxartdılar, biçarənin dili batmışdı.
Dili büdrəmək – danışarkən çaşmaq, yanılmaq, səhv danışmaq, bir söz əvəzinə başqa söz demək.
Dili dolaşmaq – bax dili topuq çalmaq.
Əsəbilikdən işdə bəzi çaşır; Əlləri titrəyir, dili dolaşır.
Huş başımdan çıxdı, dilim dolaşdı; Gözlərim sataşdı, buxağa düşdü.
Dili dönməmək – 1) bax dili batmaq;
2) deyilməsini caiz bilməmək, deməyə qıymamaq, dilinə gətirə bilməmək.
Mən Zakirəm, dilim dönməz hər ada; Göz yaşım tək ola bilməz bir ada.
[Gəldiyevin] boğazı tikilmiş kimi səsi çıxmadı, dili dönmədi.
Dili gəlməmək – 1) deyə bilməmək, tələffüz edə bilməmək, danışa bilməmək, danışmaq iqtidarında olmamaq.
İmran kişi necə qəzəblənmişdisə, söz deməyə dili gəlmirdi. ;
2) bax dili dönməmək.
Güman ki, Şirinxanımın indi qızına bir çox şeylər deməyə dili gəlmirdi.
Dili gicişmək – bir şey demək istəmək.
Dili gödək olmaq – bax dili qısa olmaq.
Vəzirbəylinin yanında Gəldiyevin dili gödək idi.
Dili ilanı yuvadan çıxardar – dil tökməkdə çox mahir adam haqqında.
Atalar deyiblər ki, tacir-tüccar dili ilanı yuvasından çıxardar. “”.
Dili qısa olmaq – birinin yanında qüsuru, yaxud sirri olduğu üçün danışmağa, söz söyləməyə, ya da etiraz etməyə haqqı və cəsarəti olmamaq.
Dili qısalmaq – təqsirini, qüsurunu bilib danışmağa cəsarət etməmək, danışmaqdan utanmaq.
Dəmirovun getdikcə artan hörməti və nüfuzu müqabilində [Rüxsarənin] düşmənlərinin dilləri qısalırdı.
Dili qurumaq – 1) danışmaq qabiliyyətini itirmək; nitqi qurumaq.
Ağlayır, çıxmayır sədası fəqət; Çünki qəmdən onun dili qurumuş. ;
2) qarğış, bəddua mənasında – “dilin (dilim) qurusun!” şəklində.
Mən sənə yar desəm, dilim qurusun! Yarı, məhəbbəti sən atmadınmı?
Dili söz tutmamaq – bu və ya başqa səbəbə görə danışa bilməmək, danışmaq qabiliyyətini itirmək.
Bahadırın əvəzinə Pəri nənə cavab vermək istədi, amma hirsindən dili söz tutmadı.
Hirsdən Narıncın dili söz tutmurdu.
Dili topuq vurmaq (çalmaq) – bax dili büdrəmək.
…Daxilən daha narahat olan Leyləyin dili topuq vururdu.
Dili tutmamaq – bax dili tutulmaq.
Dili tutulmaq – danışmaq qabiliyyətini itirmək, danışmağa qüdrəti çatmamaq.
Xoş ol zaman ki, ol şəh ilə həmzəban olam; Hər sözdə bir dilim tutulub natəvan olam.
Sənətim məsiyət, yoxdur savabı; Sual üçün dilim tutmur cavabı.
[Tahirin] elə bil qızdırmadan dili tutulmuşdu.
Dili uzun olmaq – 1) hər hansı bir cəhətdən öz üstünlüyünü dərk edərək haqlı adam kimi cəsarətlə danışmaq. Dövlətlinin dili uzun olar, ağlı qısa. ( Ata. sözü );
2) iftixar etmək, qürrələnmək.
…Bu gün [Aydının] dili uzun idi, yoldaşı Seryojanı məğlub edib öz üstünlüyünü göstərmək istəyirdi.
Dilimin ucundadır – bir sözü və ya adı tam xatırlayıb yada sala bilməyəndə söylənən ifadə. Adı dilimin ucundadır.
Dilin yansın – bax dilin qurusun (“dili qurumaq” 2-ci mənada).
Dilində (dilinə) tük (ot) bitmək – bax dildə tük bitmək.
Dilindən daş asılmaq – susmaq, dinməmək, danışmamaq, ağzını açmamaq.
[Xosrov:] Bu düzdür, görürəm, yumşaldıqca mən; Bir daş asılır onun dilindən.
Dilindən düşməmək – daim təkrar etmək.
[Südabə:] Neçin qovğa sözü düşməz dilindən? Cəlladmısan, səndə könül yoxmudur?
[Buğacın] …“atacan, xan baba!” – sözləri dilindən düşməzdi.
Dilindən qaçırmaq – bax ağzından qaçırmaq (“ağız1”da).
Dilindən qıfıl götürülmək – bax dili açılmaq 1-ci mənada.
Bununla da, bir haya bənd imişlər kimi, bayaqdan susmaqda olanların dilindən qıfıl götürüldü.
Dilinə düyün düşmək – bax dildə tük bitmək.
Dilinə gətirmək – 1) danışmaq, söyləmək.
Bundan sonra görüm kim cürət edib dilinə gətirə biləcək ki, belə iş yoxdur, bu əhvalatı dərviş öz sinəsindən icad edib.
[Rüstəm:] Heç bir qiymət … dilimə gətirmədim. ;
2) söyləməyi münasib bilmək. Bu kimi ifadəni dilinə gətirmə.
– Soruşanda təsərrüfat müdiri and-aman elədi: – Nə Ağarzanı tanıyıram, nə də buradakı söhbəti dilimə gətirmişəm.
Dilinə qıfıl vurmaq – dinməyə, danışmağa, ağzını açmağa qoymamaq; susdurmaq.
Dönüm mən Osmanın igid əlinə; Yaxşı qıfıl vurdu bunun dilinə.
Dilinə qıfıl vurulmaq – bax dilindən daş asılmaq.
Dilinə pay çıxmaq – bax dilinə düyün düşmək.
…dilinə salmaq – söz-söhbət, dedi-qodu və ya şayiə üçün mövzu etmək.
Məsmə arvadın başında fikirlər bir-birini təqib edirdi: …Nə olacaq, nə olacaq?… Qızı kim saldı bunların dilinə?
Dilinə vurmaq – dadmaq, dadmaq üçün yoxlamaq. Dilimə vurdum, gördüm acıdır.
Dilinə vurmamaq (dəyməmək) – heç yeməmək, içməmək, dadmamaq, dadını bilməmək.
Otuz-qırx il bundan irəli bir müsəlman ki bir rus məclisinə düşərdi, öldürsəydin də, bir qətrə içki dilinə vurmazdı.
[Mozalan bəy:] Xeyr, heç anadan olandan dilimə dəyməyib.
Dilini açmaq – çoxdan danışmayan adamın nitq qabiliyyətini bərpa etmək, qaytarmaq.
Dilini ağzında saxlamaq – bax dilini saxlamaq.
Dilini bağlamaq – 1) susdurmaq, danışmağa qoymamaq, susmağa məcbur etmək;
2) dua, ovsun və s. vasitəsilə zərərli bir təsirin qabağını almaq.
Dilini bilmək (öyrənmək) – 1) baş açmaq, sirrindən xəbərdar olmaq. Lalın dilini nənəsi bilər. ( Ata. sözü ).
Aşığam, yar dilini; Biganələr nə bilər; Yar bilər yar dilini.
Bu yerlərdə hər şey mənə tanışdır; öyrənmişəm təbiətin dilini. ;
2) yolunu bilmək, üsulunu bilmək, həllini bilmək.
Dilini boğazından çıxarmaq – 1) çox zülm edərək öldürmək;
2) bərk cəzalandırmaq.
Dilini dişləmək – 1) sözü yarıda kəsmək, sözün dalını gətirməmək;
2) yadından çıxmış bir şey birdən yadına düşmək, xatirinə gəlmək.
Dilini kəsmək – 1) susmağa, dinməməyə məcbur etmək; susdurmaq, kiritmək;
2) susmaq, dinləmək, danışmamaq.
[Molla:] Dilini kəs, … mənim ağzımı çox açdırma, yoxsa törətdiyin cəmi işləri ortalığa qoyaram.
Bəs nə üçün dinməyir, indi kəsibdir dilin?
Dilini könlü ilə bir eləmək – səmimi olmaq, sözü ilə işi bir olmaq.
Sadiq oldur dilini könlü ilə bir eləyə.
Dilini qarnına qoymaq – susmaq, danışmamaq.
Dilini saxlamaq – bir şeyi deməkdən saqınmaq, danışmamaq, susmaq.
Dilini tapmaq (tutmaq) – bax dil tapmaq.
Dilinin ucuna gəlmək – söyləmək istərkən söyləyə bilməmək, yaxud söyləməmək.
Dilinin üstündə dil bitmək – həddindən artıq danışqan, naqqal adam haqqında.
Dillər əzbəri, yaxud dillərdə əzbər (dastan) olmaq – çox məşhur olmaq, haqqında ağızlarda danışılmaq.
Nəbinin igidliyi, əliaçıqlığı dillərdə dastan olur. “”.
Elə sən gözəlsən binadan bəri; Sözlərin olmuşdur dillər əzbəri.
Dillərdə gəzmək (dolaşmaq) – 1) bax dillərə düşmək;
2) camaat arasında danışılmaq, şayiə yayılmaq.
Bu günlər … Məhəmmədhəsən Mirzənin Təbrizə gəlməsi məsələsi yenə də dillərdə gəzirdi.
Dillərdə söylənmək – bax dillərə düşmək.
…“Filankəsi barmaqnan göstərirlər”, yəni gör nə qədər şöhrətlənib ki, hər yanda adı dillərdə söylənir.
Dillərə düşmək – məşhur olmaq, yayılmaq, haqqında hamı tərəfindən danışılmaq.
Balının tərifi düşüb dillərə; Unutmaz dadını yeyən bir kərə.
Doğrudur, … “Ovçu Pirim” haqqında əcaib yalanlar dillərə düşmüşdür.
Nə dil bilsin, nə dodaq – tamamilə gizli saxlanmalı söhbət, sirr haqqında.
Ölü dil dilç. – indiki dövrdə işlənilməyən, ancaq yazılı abidələrdə qalan dil. Latın dili ölü dildir.
Sümüksüz dil – ağzına gələni danışan adam haqqında.
Ümumi dil – qarşılıqlı razılıq, anlaşma. Ümumi dil tapmaq.
