İmperiya
İmperiya (lat. imperium — hakimiyyət) ya da İmperatorluq:
bir mərkəzdən idarə edilən böyük çoxmillətli dövlət.
müstəmləkə dövləti, ondan asılı olan və onun maraqlarına xidmət edən böyük ərazi birliyi.
Bir qrup millətlər və ya xalqların imperator (imperatriça) və ya başqa güclü suveren və ya hökumət tərəfindən idarəsi.
Bir imperatorluq bir dövlətin başqa bir dövlət və ya dövlətlərin üzərində hakim olduğu siyasi bir quruluşdur.
İmperiyaya imperator rəhbərlik edir. Hal-hazırda yeganə rəsmi imperator Yaponiya imperatorudur. Ancaq onun adı daha çox simvolik xarakter daşıyır.
Георгий Федотов. Судьба империй Arxivləşdirilib 2011-12-19 at the Wayback Machine
Доминик Ливен.
Birinci imperiya
Birinci imperiya (fr. Le Premier Empire) — 1804-cü ildən 1815-ci ilə kimə Fransada mövcud olmuş Napoleon Bonapart imperiyası.
== Tarixi ==
=== İmperiyanın yaranması və ilk tədbirləri ===
1804-cü ilin mayında Napoleon Bonapart I Napoleon adı ilə Fransanın imperatoru elan edildi. Tacqoyma mərasimini Roma papası keçirmişdi. 1807-ci ildə Tribunat ləğv edildi. Tribunat bonapartçı rejimdə müxalifətin mövcud olduğu yeganə orqan idi. Qanunverici Korpus isə nadir hallarda toplanırdı. Saray titulları bərpa, imperiya marşalı vəzifəsi təsis edildi, “vətəndaş” sözü lüğət fondundan çıxarıldı.
1802-ci ildə mühacir zadəganlara bəraət verilməsi haqqında qanun qəbul edildi. Napoleonun dövründə prefekt təyin edilənlərin yarısı köhnə zadəganların nümayəndələri idi.
İkinci imperiya
İkinci imperiya (fr. Second Empire; rəsmi olaraq — Fransa imperiyası, Empire des Français) — Fransa tarixinin 1852-ci ildən 1870-ci ilə qədər əhatə edən bonapartist diktatura dövrü.
2 dekabr 1852-ci ildə plebissit nəticəsində I Napoleonun qardaşı oğlu, III Napoleon adı ilə imperator titulu almış Lui Napoleon Bonapartın başçılığı ilə konstitusiyalı monarxiya quruldu. Daha əvvəl Lui Napoleon İkinci respublikanın prezidenti (1848—1852) olmuşdur.
İkinci imperiya dövrü baş verən hadisələrin xarakterinə və səciyyəvi xüsusiyyətlərinə görə iki yerə bölünür:
Avtoritar imperiya dövrü - 1852-1860-cı illər;
Liberal imperiya dövrü-1860-1870-ci illər.
İkinci imperiya sentyabr inqilabı ilə devrilmişdir. III Napoleon, Fransa–Prussiya müharibəsi zamanı Sedan yaxınlığında alman əsirliyinə düşdükdən sonra (2 sentyabr 1870) fəhlələr Paris küçələrinə gələrək, III Napoleonun devrilməsini tələb etdilər. 3-4 sentyabr tarixlərində qanunverici korpusun gecə iclasında Jül Favr imperatorun dağıdılmasını elan edib müvəqqəti hökumət seçməyi təklif etdi.
Sentyabrın 4-də səhər xalq palataya hücum etdi və Qambetta xalqın adından "Lui Napoleon Bonapart və onun xanədanının Fransada hökmranlığını dayandırıldığını" elan etdi. Həmin bələdiyyə başçısı tərəfindən Fransa respublika elan edildi və lazımi seçki olmadan Parisin bütün deputatlarının (Araqo, Kremyö, Ferri, Favr, Qambetta, Garnye-Pajes, Pelltan, Pikar, Simon, sonrakı Reşfor) daxil olduğu müvəqqəti bir "xalqın müdafiəsi hökuməti" təyin edildi.
İmperiya (göydələn)
İmperiya (ing. Empire business high-rise, ранее известен как Imperia Tower) — biznes kompleksi, 60 mərtəbəli tikili, Rusiyanın Moskva Beynəlxalq Biznes Mərkəzində yerləşən göydələn.
Kompleksin ümumi sahəsi 203,191 m²-dir, bunlardan 121 497 m² ofis otaqları, 45.377 m² isə mənzillərdən ibarətdir.
Kompleks Sərgi metro stansiyasına və Beynəlxalq metro stansiyasına yaxın məsafədə yerləşir.
Tikili 23 noyabr ayının 2011-ci ilində istismara verildi. Bina 239 metr hündürlüyündə və 60 mərtəbədən ibarətdir.
İkinci mərhələnin inşasına 2013-cü ildə başlamışdır.
İmperiya dairəsi
İmperiya dairəsi (lat. Circulus imperii, alm. Reichskreis) Müqəddəs Roma İmperiyasında regional qruplaşma bölgüsü idi. Dairələr imperiyada ümumi müdafiə strukturu yaratmaq və vergiləri toplamaq üçün yaradılmışdır.
1500-cü ildə Auqsburq məclisində altı İmperator dairəsi layihəsi təqdim edildi. 1512-ci ildə bu siyahıya daha üç dairə əlavə edildi və böyük Sakson dairəsi ikiyə bölündü. 1512-ci ildən Napoleon dövründə Müqəddəs Roma İmperiyasının dağılmasına qədər on İmperiya dairəsi var idi. Bohemiya, İsveçrə Konfederasiyası və İtaliya, eləcə də imperatorun azadlıq verdiyi şəhərlər heç bir dairəyə daxil deyildi.
Auqsburq məclisində qurulan dairələr:
Bavariya dairəsi
Frankoniya dairəsi
Sakson dairəsi
Şvabiya dairəsi
Yuxarı Reyn dairəsi
Aşağı Reyn-Vestfaliya dairəsi
Əvvəllər Habsburqlar və kürfürstlərin əlində olan ərazilər əhatəsiz qaldı. 1512-ci ildə Trir və Kölndəki iclas bu torpaqları daha üç dairədə təşkil etdi:
Avstriya dairəsi, o cümlədən I Maksimiliana miras qalan Habsburq əraziləri
Burqundiya dairəsi, o cümlədən Maksimilianın mərhum həyat yoldaşı, Burqonlu Mariyanın mirası
Mayns, Köln və Trir kilsə kürfürstlükləri və Pfals kürfürstlüyü də daxil olmaqla, Kürreyn dairəsi.
İmperiya islahatı
İmperiya islahatı (lat. Reformatio imperii, alm. Reichsreform) 15–16-cı əsrlərdə Müqəddəs Roma İmperiyasının strukturunu və quruluşunu (alm. Verfassungsordnung) erkən müasir dövlətin tələblərinə uyğunlaşdırmaq üçün təkrarlanan cəhdlərə verilən addır.
1434-cü ildən 1438-ci ilə qədər Eger (müasir Çeb, Çexiya) və Nürnberqdəki imperiya məclislərində, qismən imperator Sigizmundun təşəbbüsü ilə, qismən də kürfürstlər tərəfindən islahata dair ilk cəhdlər edildi. Münaqişələr qadağan edildi, sikkə zərbi hüquqları və səyahət hüquqlarının yenidən nəzərdən keçirilməsi və imperiyanın inzibati dairələrə bölünməsi ilə bağlı müzakirələr aparıldı. Bununla belə, bütün təkliflər imperator və knyazların ziddiyyətli maraqlarına əsaslanırdı.
Hər iki tərəf imperiyanın daha işlək hökumətini yaratmağa çalışırdılar, lakin əks istiqamətdə işləyirdilər. İmperator öz mərkəzi nəzarətini gücləndirməkdə maraqlı idi; knyazlar iştirak edə biləcəkləri kollegial, korporativ liderlik istəyirdilər. O dövrün yazıları, o cümlədən Reformatio Sigismundi kimi nəşrlər göstərir ki, kiçik ərazi hakimiyyətlərini — qrafları və baronları, eləcə də imperiya cəngavərlərini, eyni zamanda imperiya şəhərlərini və daha kiçik kilsə ərazilərini təmsil edən təhsilli təbəqələr imperatorun güclü bir mövqeyə sahib olmağını dəstəkləyirdi, çünki bu, öz senyorlarının təsirini azaltmağa xidmət edəcəkdi.
İmperiya qadağası
İmperiya qadağası (alm. Reichsacht) Müqəddəs Roma İmperiyasında kiminsə qanundan kənar olduğunu elan etməyin bir növü idi. Müxtəlif vaxtlarda bu, Müqəddəs Roma İmperatoru, Reyxstaq və ya digər məhkəmələr tərəfindən elan edilə bilərdi.
alm. Geächtete (təxminən 17-ci əsrdən etibarən, danışıq dilində Vogelfreie, "quş kimi azad") kimi tanınan imperiya qadağası altında olan insanlar bütün hüquqlarını və mülklərini itirdilər. Onlar qanuni olaraq ölü sayılırdılar və hər kəsə hüquqi nəticələr olmadan onları soymağa, yaralamağa və ya öldürməyə icazə verilirdi. İmperiya qadağası avtomatik olaraq bir insanın aforoz edilib kilsədən xaric edilməsindən sonra tətbiq edilirdi, habelə imperiya qadağası altında olan bir şəxsə kömək təklif edən hər kəsə şamil edilirdi.
Qadağan edilmiş şəxslər qanuni orqana müraciət edərək qadağanı geri götürə bilərdilər. İmperiya qadağasının daha güclü versiyası olan Aberacht (Mənfurluq) geri qaytarıla bilməzdi. İmperiya qadağası bəzən bütün feodal əraziyə tətbiq edilirdi.
Azad İmperiya şəhəri
Azad İmperiya şəhəri (lat. Urbs imperialis libera, alm. Freie Reichsstadt) — Müqəddəs Roma İmperiyasında azad və imperiya şəhərlərini (alm. Freie und Reichsstädte) ifadə etmək üçün istifadə edilən kollektiv termin. Bu termin özünü idarə edən şəhəri ifadə etmək üçün XV əsrdən etibarən istifadə edilmişdir. Bu şəhərlər müəyyən muxtariyyətə malik idi və Reyxstaqda təmsil olunurdu. İmperiya şəhəri Birbaşa İmperiya şəhəri statusuna malik idi və bu səbəbdən də, yerli knyaza tabe olan şəhər və ya qəsəbələrdən fərqli olaraq, yalnız Müqəddəs Roma İmperatoruna tabe idi.
Alman şəhərlərinin imperiyanın özünü idarə edən qurumlarına çevrilməsi dünyəvi knyazlar və yepiskop-knyazlarınkından daha yavaş idi. XIII–XIV əsrlərdə bəzi şəhərlər imperator tərəfindən əsasən maliyyə səbəblərinə görə İmperiya Şəhərləri (alm. Reichsstädte; lat.
Yaponiya İmperiya donanması
Yaponiya İmperiya donanması (yap. 大日本帝國海軍) — Yaponiya imperiyasının hərbi-dəniz qüvvələri. Bu silahli birləşmələr 1869-cu ildən 1947-ci ilə qədər mövcud olmuşdur. Donanma rəsmən «Birləşmiş donanma» adını almışdır. 1894-cü ildə «Daimi hazırlıq donanması» və «Qərb donanması» birləşirilərək «Birləşmiş donanma» adlandırılmışdır.
Boşin müharibəsi: Hakodate körfəz döyüşü
Çin–yapon müharibəsi (1894–1895)
Bokusçular üsyanı
Heyharito Toqo
Kamikura Hikonoce
Birləşmiş donanmada 6 müasir zirehli eskadra gəmisi və 8 zirehli kreyser, rus donanmasında isə 7 zirehli eskadra gəmisi və 4 zirehli kreyseri iştirak etmişdir
Çemulpo döyüşü — yanvar 1904.
Yaponiyaya məxsus «Hasuse» və «Yaşima» qəmirilərinin batırılması— may 1904.
Sarı dəniz döyüşü — iyul 1904 .
Tsusima döyüşü — may 1905 . Yapon donanması ilk dəfə aktiv şəkildə döyüşdə radioəlaqədən istifadə edir.
Atlantida: İtirilmiş imperiya
Atlantida: İtirilmiş İmperiya (ing. Atlantis: The Lost Empire) — 15 iyun 2001-ci ildə Volt Disney tərəfindən istehsal edilmiş qısametrajlı animasiya filmidir.
Minlərlə il əvvəl Atlantida, əzəmətin zirvəsini yaşayan çox güclü bir xalq idi. Ancaq Kral və ətrafındakılar, əllərindəki bu yüksək gücü dünyaya hökm etmə məqsədiylə istifadə etmək üçün cəhd etdilər. Bu səbəbdən çox böyük bir döyüş çıxdı və böyük sivilizasiya yer üzündən yox oldu. Nəhəng bir qabarma-çəkilmə dalğası okeanın dərinliklərinə basdırılan sivilizasiya sanki heç vaxt mövcud olmamış kimi itkin düşdü.
1914-cü ildə Xəritə və Dilçilik mütəxəssisi cavan ABŞ alimi Maylo Ceyms Tetç Vaşinqton Muzeyində, itkin qitə Atlanıldısan yerini bildiyi mövzusunda Muzeydəki həmkarlarını razı salmağa çalışır. Babası Taddeus Tetç ona əsrarəngiz bir sivilizasiyadan söz etmiş və "Çobanın gündəliyi" adını daşıyan bu antik kitabın içində qitənin yerinə bağlı açar məlumatın olduğunu izah etmişdir. Ancaq gənc Tetçin ətrafındakı insanlar, eynilə bir zamanlar ulu babalarına baxdıqları kimi ona da ağlını itirmiş kimi baxırlar…
«Atlantida: İtirilmiş İmperiya» — Internet Movie Database saytında.
Nürnberq Azad İmperiya şəhəri
Nürnberq Azad İmperiya şəhəri (alm. Reichsstadt Nürnberg) — Müqəddəs Roma İmperiyasının tərkibində azad imperiya şəhəri — müstəqil şəhər-dövləti idi.
Nürnberq orta əsrlərdə Nürnberq burqraflığından hissə-hissə müstəqillik əldə etdikdən və Landsxut Varislik Müharibəsində Bavariyadan xeyli ərazi əldə etdi və o, ən böyük və ən mühüm İmperator şəhərlərindən birinə, İmperiyanın "qeyri-rəsmi paytaxtına" çevrildi. Belə ki, 1211–1543-cü illər arasında Nürnberq qalasında çoxsaylı Reyxstaqlar və məhkəmələr təşkil etmişdi. İmperator IV Karl (1346–78) tərəfindən buraxılan 1356-cı il tarixli Qızıl bulla, Nürnberqi yeni seçilmiş alman krallarının ilk İmperator məclisini keçirməli olduğu şəhər olaraq təyin etdi və Nürnberqi imperiyanın üç ən əsas şəhərindən birinə çevirdi.
XV-XVI əsrlərdə Nürnberqin mədəni çiçəklənməsi onu Alman intibahının mərkəzinə çevirdi. Artan ticarət yolları və XVII və XVIII əsrlərdəki böyük Avropa müharibələrinin dağıntıları şəhərin tənəzzülünə və böyük borclara girməsinə səbəb oldu, nəticədə 1806-cı ildə Reyn Konfederasiyasının yaranması ilə şəhər yeni Bavariya Krallığına qoşuldu.
Qalaktik imperiya (Ulduz müharibələri)
Qalaktik imperiya (ing. Galactic Empire) — "Ulduz müharibələri" franşizasında qalaktik super güc. Bu, jedilerin onu tutmaq və vəzifəsindən uzaqlaşdırmaq cəhdindən sonra Qalaktik respublikanın Ali Kansleri Sheev Palpatine tərəfindən rəsmi olaraq elan edilmiş, Palpatine ardınca jedi ordenini məhv etmişdir.
25 min il davam edən qalaktik respublikanın özü bir müddət davam edən siyasi xaos və dağıdıcı Klon müharibələrindən sonra faktiki olaraq yoxa çıxmışdı. Ali Kansler Palpatine Utapau döyüşündə Obi-Wan Kenobinin General Qrivus üzərində qələbəsindən sonra, Müstəqil Sistemlər Konfederasiyasının liderlərinin Darth Vader tərəfindən qətlə öldürülməsi zamanı özünü Qalaktik imperator elan etmiş və Qalaktik respublikanı Qalaktik imperiyaya çevirmişdir.
Bəzi mənbələr Qalaktik respublikanın əsasında yaranan Qalaktik imperiya ilə Roma Respublikası əsasında yaranan Roma imperiyası arasında paralellər müşahidə edir. Bunun Napoleon Bonapart tərəfindən Birinci Fransa Respublikasının Birinci Fransa imperiyasına çevrilməsi ilə də oxşar cəhətlər var. Həmçinin, respublikanın imperiyaya çevrilməsi ABŞ-nin yaxın tarixinin bəzi epizodları ilə müqayisə edilir. Bəziləri hesab edir ki, Şev Palpatinin hakimiyyətə gəlməsi Almaniyada Adolf Hitlerin hakimiyyətə gəlməsi ilə analoqdur.
Galactic Empire — Vukipediya saytında.
Dürranilər imperiyası
Dürranilər imperiyası, Dürranilər əmirliyi və ya Dürrani(Dürranilər) Şahlığı — müasir Əfqanıstan, Pakistan, Şimal-Şərqi İran və Qərbi Hindistanın ərazilərində yerləşən tarixi dövlət. 1747-ci ildə Qəndəharda Əhməd şah Dürrani tərəfindən əsası qoyulmuşdur. Əhməd şah Dürrani Nadir şah Əfşarın sərkərdəsi olmuşdur. Dürranilər imperiyası 1747-ci ildə yaranmış, 1823-cü ildə süquta uğramışdır.Dövlət ərazisində əfqanlar,pakistanlılar, farslar, Güney Azərbaycanlılar, hindlilər və vəziristanlılar(puştular) yaşayırdılar. Dövlətdə iki rəsmi dil : puştu və fars dilləri var idi.
Dövlətin bayrağında yaşıl - ağ - yaşıl rənglər var idi. Dövlət dini islam idi.
Dəlilər (Osmanlı imperiyası)
Dəlilər (türk. deli, osman. دلی, Delü, cəsarətli, dəli, qorxmaz, cəsur …", cəm halında dəlilər, türk. deliler) — XV əsrin sonlarında XVI əsrin əvvəllərində Osmanlı İmperiyası qoşunlarının tərkibində yaradılmış xüsusi yüngül nizami süvari birləşmələrin ümumi adı. Qarşı tərəflə döyüşlərdə qorxmaz şücaət və cəsarətləri ilə yanaşı qeyri-adi geyimləri ilə də tanınırdılar. Daha sonra nəzarətdən çıxdılar və əhalini soyub talan edən dəstələrə çevrildilər. Bu səbəbdən də XIX əsrdə ləğv edildilər. Ənənəvi olaraq hesab edilir ki, Polşa "Qanadlı qussarlar"ının görünüşü dəlilərdən götürülüb.
XVI əsr Osmanlı tarixçisi, alimi və şeyxülislamı Kamalpaşazadə Əhməd Şəmsəddin Əfəndi dəlilər haqda belə yazırdı:
İlk dəlilər XV əsrin sonu və ya XVI əsrin əvvəllərində Bosniya və Səməndər bəylərbəyləri, sancaqbəyləri və ucbəylərinin şəxsi mühafizəsində və ətrafında meydana çıxmışdılar. Dəlilər qismən türklərdən, ancaq əsasən bosniyalılar, xorvatlar və serblər kimi Balkan xalqları sırasından seçilirdi.
Efiopiya imperiyası
Efiopiya imperiyası (amh. የኢትዮጵያ ንጉሠ ነገሥት መንግሥተ) və ya Abissinia (Həbəşistan) — müasir Efiopiya və Eritreya respublikalarının ərazisini əhatə etmiş tarixi dövlət.
Efiopiya imperiyasının kökü Aksum çarlığına gedir. Təxminən 950-ci ildə Aksum kraliça Qudit tərəfindən işğal edildi. Tarixçilər bu dövrü "qaranlıq əsr" adlandırırlar. Quditin 40 il davam edən hökmranlığından sonra ölkə onun sələfləri tərəfindən idarə edilirdi. Aksum çarlığının dağılma dövründə müasir Efiopiya ərazisində müsəlman Maxsum sülaləsinin idarə etdiyi Şeva sultanlığı (896–1279) və provaslav xristiyan Zaqve krallığı var idi. 1270-ci ilə özlərini Süleyman padşahın nəslindən gəldiyini hesab edən abissiniyalı sülalə Zaqve krallığını devirərək hakimiyyətə gəldi. Yeni sülalə tarixdə Solomon və ya Süleyman sülaləsi adlanır. Efiopiya mənbələrinə görə Solomon sülaləsinin banisi I Menelik Süleyman padşah və
Səba kraliçasının oğlu idi.
Frank imperiyası
Frank imperiyası və ya Frank dövləti (ing. Francia ya Frankia); (lat. regnum Francorum) — orta əsrlərdə yaranmış dövlət. 481-ci ildə Hlodviq tərəfindən yaradılıb. Çiçəklənmə dövrü Böyük Karlın dövrü olub.
486-cı ildə Şimali Qalliyada frank işğalları nəticəsində Frank krallığı meydana gəlib, onun da başında salik (sahilboyu) frankların başçısı, Merovey nəslindən olan Xlodviq (486–511) durub.
Frank tayfa başçısı Xlodviq Qalliyaya hücum etmək üçün başqa tayfalarla ittifaqa girib. Bu zaman Qalliyanı keçmiş Roma canişini idarə edirdi. 486-cı ildə Suasson şəhəri yaxınlığındakı döyüşdə franklar romalıları məğlub edib.
Xlodviq Qalliya torpaqlarını döyüşçülərinə və müttəfiqlərinə paylayıb.
Fransa müstəmləkə imperiyası
Fransızlar Afrikanın qərbi və cənubunu öz hakimiyyətləri altında birləşdirmişdilər. Əsas məqsədləri zənciləri bir-birindən ayrı salmaq idi. Bu yolla bir çox zənci qəbiləsi bir-biri ilə danışa bilməyəcək vəziyyətə gətirilmişdir. Həmçinin missionerlik fəaliyyəti ilə məşğul olaraq Xristianlıq dininin qəbul etdirilməsinə çalışmışdırlar. Hal-hazırda bir çox Qərbi Afrika ölkəsinin dili Fransızcadır.
Fransız müstəmləkə imperiyası XIX və XX əsrdə Britaniya İmperiyasından sonra dünyanın ikinci böyük müstəmləkə imperiyasıdır.
Fransız müstəmləkə imperiyasının sahəsi ana vətən ilə birlikdə 1900 ilə 1930-cu illər arasında 24.000.000 km² olmuşdur. Bu böyüklük dünyadakı torpaqların sahəsinin 17.8%-inə bərabərdir.
Amerikadakı Fransız müstəmləkələrinin ən vacibi şübhəsiz olaraq Kanadadır. Kanadaya ilk ayaq basan Fransızlardan sonra Kanadaya İngilislər çıxmış və işğal etmişdilər.
Fərqanə vilayəti (Rusiya imperiyası)
Fərqanə vilayəti (rus. Ферганская область) — Rusiya imperiyasının inzibati ərazi vahidi.
İnzibati mərkəzi Skobelevdir.
Vilayət Hakim Senatın 5 (17) mart 1876-cı il tarixli 8424 saylı fərmanı ilə Rusiyaya birləşdirilmiş Kokand xanlığından yaradılmışdır; Eyni vaxtda vilayət hökuməti də yaradıldı.
30 aprel 1918-ci ildə bölgə Türküstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının tərkibinə daxil oldu.
1924-cü il oktyabrın 27-də milli-ərazi demarkasiyası nəticəsində Fərqanə vilayəti Qara-Qırğız Muxtar Dairəsi ilə Özbəkistan SSR arasında bölündü.
1929-cu ildə Tacikistan SSR Özbəkistan SSR ərazisindən ayrıldıqdan sonra, Fərqanə vilayətinin cənub hissəsi sonuncu olaraq ayrıldı.
Əhali əsasən Fərqanə vadisində yaşayırdı, burada dağların ətəyində əhalinin sıxlığı o zamankı İngiltərədəki kimi olan bütöv bir mədəni oazis silsiləsi yerləşirdi.
Dağlar daha az məskunlaşmışdı və yüksək dağlar - Alay və Pamir - demək olar ki, boş qalmışdı.
Pamir istisna olmaqla - 17 nəfər, bütün bölgədə 1 km²-ə 9,7 nəfər, mədəni oazislərdə - ən azı 135 nəfər; Pamirdə 1 sakinə təxminən 26 km² sahə düşür.
Göytürk İmperiyası
Göytürk xaqanlığı (q.türk 𐱅𐰇𐰼𐰰, translit. Türük) və ya Türk xaqanlığı (q.türk 𐰜𐰇𐰛:𐱅𐰇𐰼𐰰, translit. Kök Türük; çin. ənən. 突厥汗国, pinyin: Tūjué hánguó) — 552–744-cü illərdə fasilələrlə Mərkəzi Asiya və Çinin bir hissəsinə hökmranlıq etmiş türk dövləti. Adı müxtəlif mənbələrdə, Bilgə xaqan və Kül Tigin yazılarında Türük, Kök Türük və azlıq tərəfindən qəbul olunmuş yanaşmaya görə Ökük Türük, Tonyukuk yazılarında isə Türk şəklində xatırlanmaqdadır. Göytürklərdən Çin mənbələrində Tukyu (çin. 突厥) şəklində bəhs olunur.
Türk xaqanlığının banisləri Bumın və İstəmi qardaşları olmuşdur. Şimali Krım və Qafqaz da daxil olmaqla Çin ərazilərindən Bizans imperiyasınadək torpaqlar Türk xaqanlığına daxil idi.
Günəş imperiyası (film, 1987)
«Günəş İmperiyası» (ing. Empire of the Sun) — Ceyms Ballardın eyni adlı avtobioqrafik romanın əsasında çəkilmiş Stiven Spilberqın dram filmi.
Karolinq imperiyası
Karolinq imperiyası VIII-IX əsrlərdə Frank mənşəli Karolinqlər sülaləsinin hökmdarları tərəfindən idarə olunan paytaxtı Mets adlı bir şəhər olan imperiyadır. Sülalənin ən görkəmli üzvü olan Böyük Karl dövründə, Karolinq imperiyasının sərhədləri, indiki Fransa, Almaniya, Şimali İtaliya, Hollandiya, Belçika və İsveçrə də daxil olmaqla, Qərbi və Mərkəzi Avropanın əksər hissəsini əhatə edirdi. Karolinq imperiyası, daha sonra qurulacaq Müqəddəs Roma İmperiyasının başlanğıcı hesab edilə bilər. Karolinq dövrünün simvolu Axen kilsəsidir
Şimali Qalliya mənşəli saray mayordromu Karl Martell (714-741), sonra isə oğlu Gödək Pipin Karolinq sülaləsinin ilk kralları hesab edilirlər. O dövrdə franklar Merovinqlər sülaləsindən olan padşahlar tərəfindən idarə olunurdu. Bu iki Karolinq sülaləsinin zadəganları bölgə rəhbərləri ilə apardıqları mübarizədə uğur qazansalar da, Merovinq padşahlarını məhv etməyə müvəffəq ola bilmədilər. Ancaq Papa Pipinin kral olmasının daha məqbul olduğunu bildirdi. Pipin 751-ci ildə Papa tərəfindən xeyir-dua aldı. Bununla Karolinq sülaləsi quruldu. 756-cı ildə Pipin Lanqobardların əlindəki İtaliyaya ekspedisiya təşkil etməklə Papaya Mərkəzi İtaliyanın şəhərlərinə vermək istədi; beləliklə də Papa dövlətinin təməli qoyuldu.
Khmer imperiyası
Khmer İmperiyası (khm. ចក្រភពខ្មែរ, Çakrphup Khmer və ya khm. អាណាចក្រខ្មែរ, Anaçak Khmer), rəsmi olaraq Anqkor krallığı (khm. អាណាចក្រអង្គរ, Anaçak Anqkor) və ya hindlilər tərəfindən Kambucadeşa (hind. ख्मेर साम्राज्य) — IX–XV əsrlərdə indiki Kamboca, Vyetnam, Tayland və Laos ərazisində hökmranlıq etmiş feodal khmer buddist dövləti. Keçmiş Bapnom və Çenla krallıqlarının süqutu ilə yaranan imperiya Cənub-şərqi Asiyanın əksəriyyətini və Cənubi Çinin bir hissəsini idarə edirdi.
Dövlətin ən böyük irsi onun paytaxtı Anqkor şəhəri idi. Şəhərin Anqkor Vat və Bayon kimi tikililəri Khmer İmperiyasının ucsuz-bucaqsız güc və zənginliyinin, valehedici incəsənət və mədəniyyətinin, memarlıq üslublarının, estetik nailiyyətlərinin və əsrlər boyu qoruyub-saxladığı müxtəlif inanc sistemlərinin rəmzidir. Süni peyklərdən əldə edilən şəkillər Anqkor şəhərinin sənaye inqilabından əvvəlki dünyanın ən böyük şəhəri olduğunu sübut edir.
Khmer İmperiyasının yaranma tarixi 802-ci il götürülür.
Kidar imperiyası
Kidar imperiyası - 300-cü illərdə yaradılmış və 500-cü illərədək hakimiyyət sürən Hun dövlətidir.
330-cü ildə Şi Lenin Xan Çao dövlətini dağıtması ilə birlikdə hunlar qərbə köçərək Əfqanıstan torpaqlarına qədər gəldilər. Hunların Ki qəbiləsi tərəfindən Kidarlar Uar tayfası üzvləri idilər. Kidara hökmdarı Qrumbat haqda Roma tarixçisi Marselli Ammian "Grumbates Chionitarum rex novus " adı ilə bəhs edir. Bu "Hunların yeni hökmdarı Qrumbat" deməkdir. Kidaraların Hun dövləti olmasına başqa bir sübut da yunanların onlara "Ounnoi Kidaritai" (Kidar Hunları) adı verməsidir. Qrumbat II Şapurun müasiri olmuş, onunla müharibələr aparmışdır. II Kidara isə Kuşan İmperiyasını darmadağın edərək öz torpaqlarına birləşdirmişdi. Tarixləri haqda çox məlumat qalmasa da hökmdarların adları numizmatik dəlillərlə mövcuddur. Kidarlar həm də Qırmızı Hunlar kimi də tanınır.
Koreya imperiyası
Koreya İmperiyası (kor. 대한 제국 Dehan Jequk)— 1897-ci ildə Kvanqmu Bərpasından 1910-cu ildə Koreyanın Yaponiya ilhaqına qədər Koreyanın adı. Yeni ad suverenliyini vurğulamaq və qədim Koreyanı Samxan dövlətləri ilə bənzətmək üçün Çoson krallığının 500 il boyu idarə etdiyi dövlətə verildi.
Çoson sülaləsinin idarə etdiyi Koreya(1392-1897) diplomatik səbəbdən Çosonun Kral tərəfindən Çindən asılı olmayaraq idarə olunduğuna görə, Tzin sülaləsindəki Çinin (1636-1912) bir müştəri səltənəti idi. XIX əsrin sonlarında Koreyanı təsir dairəsinə almaq uğrunda Koreya Tzin və Yaponiya arasındakı münaqişə zonasına çevrildi. Birinci Çin-Yapon müharibəsi Çoson dövlətinin münaqişə döyüşlərinin özünün Koreya torpağında və ətraf dənizlərdə aparıldığı üçün xarici müdaxilələrə qarşı saxladığı hər hansı bir gücün sürətlə azalmasına gətirdi. Silinən və zəif Tzin sülaləsi üzərində yeni bir üstünlük qazanması ilə Yaponiya nümayəndələri Şimonoseki müqaviləsini Tzin ilə müzakirə etdi. Müqaviləni imzalamaqla, Rusiyanın cənub genişlənməsinin qarşısını almaq üçün hazırlanmış bir addım, Yaponiya Lyaodun yarımadasını Tzindən almaq və daha da önəmlisi Koreya üzərində nəzarət etmək üçün yarışdı. Ancaq Rusiya bu razılaşmanı Çinin şimal-şərqindəki maraqlarına qarşı bir hərəkət kimi tanıdı və nəticədə Fransa və Almaniyanı Lyaoudun yarımadasının Tzinə qaytarılması lazım olduğunu söylədi.
Bu zaman Yaponiya, xüsusilə daha inkişaf etmiş hesab etdiyi və təqlid etmək istədiyi millətlər tərəfindən bu cür xarici təzyiqlərə qarşı çıxa bilmədi və Lyaodun yarımadasına iddiasından imtina etdi.
Kuşan imperiyası
Kuşan dövləti və ya Kuşan padşahlığı (q.yun. Βασιλεία Κοσσανῶν; Baktriya dili: Κυϸανο, Kuşano) Bizim eranın I-III yüzilliklərində Orta Asiya, Əfqanıstan, Pakistan və Şimali Hindistan ərazilərində mövcud olmuş qədim dövlət. Əhalisi əsasən kuşanlardan ibarət idi.
Dövlətin qurucusu, ilk dəfə İmperator unvanı alan Kucula Kadfiz idi. Kucula, qısa müddətdə, hakimiyətini, Yüeçi qəbilələrinə qəbul etdirdi. Kuculanın ölümünə qədər Kuşan dövləti, Hinduquşun o tərəfindəki Taksilaya (bugünkü Ravalpindi) qədər yayılmışdı.
Kuculanın ölümündən sonra yerinə keçen Vima dönəmində də, kuşanların genişləmesi davam etdi. Hindistanda Mathuraya qədər olan bölgələr, Kuşanların hakimiyətinə daxil oldu. Kuşan dövləti, ən parlaq zamanını I Kanişka dönəmində (78-144) yaşadı. Kanişkadan sonra başa keçən hökmdarlar dönəmində Kuşanlar, Ağ Hunların hakimiyəti altına girdi.
Kxmer imperiyası
Khmer İmperiyası (khm. ចក្រភពខ្មែរ, Çakrphup Khmer və ya khm. អាណាចក្រខ្មែរ, Anaçak Khmer), rəsmi olaraq Anqkor krallığı (khm. អាណាចក្រអង្គរ, Anaçak Anqkor) və ya hindlilər tərəfindən Kambucadeşa (hind. ख्मेर साम्राज्य) — IX–XV əsrlərdə indiki Kamboca, Vyetnam, Tayland və Laos ərazisində hökmranlıq etmiş feodal khmer buddist dövləti. Keçmiş Bapnom və Çenla krallıqlarının süqutu ilə yaranan imperiya Cənub-şərqi Asiyanın əksəriyyətini və Cənubi Çinin bir hissəsini idarə edirdi.
Dövlətin ən böyük irsi onun paytaxtı Anqkor şəhəri idi. Şəhərin Anqkor Vat və Bayon kimi tikililəri Khmer İmperiyasının ucsuz-bucaqsız güc və zənginliyinin, valehedici incəsənət və mədəniyyətinin, memarlıq üslublarının, estetik nailiyyətlərinin və əsrlər boyu qoruyub-saxladığı müxtəlif inanc sistemlərinin rəmzidir. Süni peyklərdən əldə edilən şəkillər Anqkor şəhərinin sənaye inqilabından əvvəlki dünyanın ən böyük şəhəri olduğunu sübut edir.
Khmer İmperiyasının yaranma tarixi 802-ci il götürülür.
Kərkük qəzası (Osmanlı imperiyası)
Kərkük qəzası (türk. Kerkük Kazâsı) — Osmanlı İmperiyasının Mosul vilayətinin Şəhr-i Zor sancağında inzibati–ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi Kərkük şəhəri idi.
1891–ci ildə Parisdə nəşr edilmiş "Asiya Türkiyəsinin inzibati coğrafiyası: Kiçik Asiyada hər bir vilayətin statistikası, təsviri və təhlili" (II cild) kitabında fransız əsilli coğrafiyaşünas və şərqşünas Vital Küne (fr. Vital Cuinet) tərəfindən verilən məlumatlara əsasən ümumi sayı 30.000 nəfər olan qəza əhalisinin 28.000 nəfərini müsəlman türkmanlar, 1.600 nəfərini yəhudilər, 400 nəfərini isə xristian xaldeylər təşkil edirdi. Kərkük şəhərində türk və kürd dillərində, qəzanın kəndlərində həmçinin ərəb və xaldey dillərində danışılırdı. Qəzada ən iri yaşayış yerləri (4730 ev) Kərkük şəhəri, (əhalisi əsasən əkinçiliklə məşğul olan ərəblərdən ibarət) Məlha, (798 ev; kişi cinsindən 1704 nəfər) Altunköprü, (əhalisi kürdlər olan) Şivan və (756 ev; kişi cinsindən 1750 nəfər) Tuzxurmatu kəndləri idi.
Vital Künenin məlumatlarına əsasən qəza Kərkük şəhərindən və 310 kəndi əhatə edən 5 nahiyyədən ibarət idi:
Altunköprü nahiyyəsi
Məlha nahiyyəsi
Şivan nahiyyəsi
Tuzxurmatu nahiyyəsi
Kil nahiyyəsi
Vilayet de Mossoul. — Sandjak de Chéhrizor. — Cazas du Sandjak de Chéhrizor.
Latın imperiyası
Latın İmperiyası və ya Konstantinopol Latın İmperiyası — 1204-cü ildə Dördüncü Səlib Yürüşü nəticəsində Konstantinopolun işğalı ilə qurulmuş dövlət. Səliblərin Romaniya adlandırdığı bu dövlət 57 il ayaqda qalmış, 25 iyul 1261-ci ildə Nikeya imperatoru VIII Mixael Konstantinopolu işğal etdikdən sonra, imperiya süqut etmişdir.
Ləyaqət medalı (Osmanlı imperiyası)
Ləyaqət medalı — 1890-cı ildən etibarən Osmanlı imperiyası tərəfindən verilməyə başlanan mülki və hərbi medaldır.
Qızıl və gümüş olmaqla iki növdən ibarətdir. Medal I Dünya müharibəsinin sonuna qədər Osmanlı imperiyasında verilmişdir. Medak cəmiyyətə örnək hesab edilən mülki şəxslərə də verilmişdir. 1905-ci ildə xeyirxah qadınlara da medal vermək üçün icazə verildi.
Medalın qızıl və gümüş növlərində 25 mm olan həcmi dəyişməzdi. Medal dar, yaşıl yan cızgili lentlə əhatə edilirdi. I Dünya müharibəsi zamanı verilənlərə iki çapraz qılınc və hicri 1333 (1915) tarixi yazılı sancaq lentlə bağlanırdı.
Maday imperiyası
Midiya (q.yun. Μῆδοι), Mada (q. fars Māda-) və ya Maday (ivr. מָדַי, translit Maday) — e.ə. 728–e.ə. 549-cu illərdə mövcud olmuş qədim şərq imperiyasi, eləcə də şimalda Araz çayı və Elbrus dağına, şərqdə Dəşti-Kəvir səhrasına, qərbdə isə Zaqros dağlarına qədər uzanan tarixi regiondur. Dövlət ilkin dövrdə tarixi Azərbaycan və ya Şimali İran ərazisində yaransa da tezliklə genişlənərək Ön Asiyanın ən güclü dövlətinə çevrilmiş, bölgə xalqlarının tarixində böyük iz qoyaraq, mədəniyyətinə güclü təsir etmişdir. Mada tayfa ittifaqı əsasən Cənubi Azərbaycandan şərqdə və cənub-şərqdə yerləşən vilayətlərdə təşəkkül tapmışdı.
Azərbaycanlıların etnogenezində iştirak edən xalqlardan biri – madaylar tərəfindən qurulmuş ilk imperiya olan Midiya ondan əvvəl Azərbaycan ərazisində yaranmış Manna dövlətinin tarixi, etnik və mədəni varisi hesab edilir.
Midiya Mannadan cənub-şərqdə yerləşirdi.
Makedoniya İmperiyası
Makedoniya imperiyası (Yun. Μακεδονία) — Balkan yarımadasında qədim yunan dövlət.
Makedoniyalı İsgəndər, Qədim Yunanıstanın Makedoniya çarlığının hökmdarı (Basilevs) və Argeadlar sülaləsinin nümayəndəsi oldu. Eramızdan əvvəl 356-cı ildə Pellada doğulan İsgəndər atası Makedoniyalı II Filipdən ölümündən sonra 20 yaşında taxta çıxdı. O, 30 yaşına qədər qədim dünyanın ən böyük imperiyalarından birini (Yunanıstandan Misirə və Şimal-qərbi Hindistana qədər) yaradana qədər hakimiyyətinin çox hissəsini Asiya və Şimal-şərqi Afrika boyunca hərbi kampaniyalarda keçirdi. O, döyüşdə məğlub edilməz idi və tarixdəki ən müvəffəqiyyətli hərbi komandanlardan biri hesab edilir.
Gəncliyində İsgəndər filosof Aristoteldən 16 yaşına qədər dərs aldı. Atası II Filippin öldürülməsindən sonra eramızdan əvvəl 336-cı ildə taxta çıxan İsgəndər güclü dövləti və təcrübəli ordunu miras alıb. O, Yunanıstanın generallığı ilə mükafatlandırıldı və bu səlahiyyətdən atasının hərbi işğal planlarını həyata keçirməyə başlamaq üçün istifadə eddi. E.ə.
Mali imperiyası
Mali imperiyası — Qərbi Afrikada XIII–XIV əsrlərdən mövcud olmuşdur.
Tumbuktu şəhəri Mali imperiyasının şərqə açılan qapısı idi. XIV əsrdən başlayaraq Mali imperiyası ərəb ölkələri ilə geniş ticarət əlaqələri yaratmışdır. Ölkədən qızıl və qul ixrac edilir, əvəzində duz, parça, kitab və s. alınırdı. Həmin dövrdə ölkəyə çoxlu ərəb ziyalısı və səyyahı axışıb gəlirdi. Yerli hökmdarların dəvət etdikləri ərəb ziyalıları ölkədə müsəlman dininin yayılmasına və dini müəssisələrin yaradılmasına kömək edirdilər.
XVI əsrdən etibarən Mali imperiyası tənəzzül etməyə başlamışdır.
Hamlet Qocayev, "Afrikada gördüklərim", Bakı, "Azərnəşr", 1986, səh. 3–4.
Maratha İmperiyası
Maratha İmperiyası, Maratx dövləti və ya Maratha konfederasiyası (marathi मराठा साम्राज्य) — 1674-1820-ci illərdə mövcud olmuş və əsası Maratxlar sülaləsindən olan Şivaçi tərəfindən qoyulmuş dövlət. Onun ərazisi indiki Hindistanın Maxaraştra ştatına uyğun gəlir.
1674-cü ildə Maratx kəndlilərinin çıxışı Şivaçinin başçılıq etdiyi Maratx dövlətinin yaradılması ilə nəticələndi. 1747-ci ildə Nadir şahın öldürülməsindən sonra Əhməd şah müstəqil Əfqan dövlətinin əsasını qoydu. Bu zaman Maratx dövləti Hindistanda ən böyük siyasi qüvvəyə çevrilmişdi və ümumhindistan miqyasında hegemonluğa can atırdı. 1759—1761-ci illərdə Hindistan uğrunda Əfqan-Maratx müharibəsi baş verdi. 1761-ci ilin yanvarın 14-də Panipat döyüşü müharibənin sonu oldu. Məğlub olan Maratx dövləti bir daha özünə gələ bilmədi. Panipat döyüşü həm də Böyük Moğol İmperiyasının süqutu demək idi. Lakin əfqanlar ölkədə möhkəmlənə bilməyib buranı tərk etdilər.
Atlantida: İtirilmiş imperiya (cizgi filmi, 2001)
Atlantida: İtirilmiş İmperiya (ing. Atlantis: The Lost Empire) — 15 iyun 2001-ci ildə Volt Disney tərəfindən istehsal edilmiş qısametrajlı animasiya filmidir.
Minlərlə il əvvəl Atlantida, əzəmətin zirvəsini yaşayan çox güclü bir xalq idi. Ancaq Kral və ətrafındakılar, əllərindəki bu yüksək gücü dünyaya hökm etmə məqsədiylə istifadə etmək üçün cəhd etdilər. Bu səbəbdən çox böyük bir döyüş çıxdı və böyük sivilizasiya yer üzündən yox oldu. Nəhəng bir qabarma-çəkilmə dalğası okeanın dərinliklərinə basdırılan sivilizasiya sanki heç vaxt mövcud olmamış kimi itkin düşdü.
1914-cü ildə Xəritə və Dilçilik mütəxəssisi cavan ABŞ alimi Maylo Ceyms Tetç Vaşinqton Muzeyində, itkin qitə Atlanıldısan yerini bildiyi mövzusunda Muzeydəki həmkarlarını razı salmağa çalışır. Babası Taddeus Tetç ona əsrarəngiz bir sivilizasiyadan söz etmiş və "Çobanın gündəliyi" adını daşıyan bu antik kitabın içində qitənin yerinə bağlı açar məlumatın olduğunu izah etmişdir. Ancaq gənc Tetçin ətrafındakı insanlar, eynilə bir zamanlar ulu babalarına baxdıqları kimi ona da ağlını itirmiş kimi baxırlar…
«Atlantida: İtirilmiş İmperiya» — Internet Movie Database saytında.