İnflyasiya Vergisi

İnflyasiya vergisi — pul və digər dəyər ekvivalentlərinin sahiblərinin məruz qaldığı iqtisadi zərər. Belə zərər inflyasiya nəticəsində valyutanın dəyərinin azalması, inflyasiyaya səbəb olan müavinətlərin emitent mərkəzi tərəfindən eyni vaxtda mənimsənilməsi nəticəsində yaranır. Əgər emitent mərkəzinin gəlirinin bir hissəsi büdcəyə gedirsə, məsələn, Rusiya Federasiyasının Mərkəzi Bankı öz mənfəətinin 75%-ni büdcəyə ödəyirsə (2016-cı il yanvarın 1-dək 50%), bu hissə şərti olaraq pul sahiblərindən alınan gizli vergi hesab edilə bilər. Bir çox iqtisadçı qeyd edir ki, varlılar inflyasiya vergisinə daha az, kasıblar və orta təbəqə isə daha çox tabedir, çünki onlar gəlirlərinin böyük hissəsini nağd şəkildə saxlamağa meyllidirlər. Bundan əlavə, yoxsullar və orta təbəqə gəlirlərinin böyük hissəsini sabit formada alır: maaşlar, pensiyalar və müavinətlər, bu da vaxtında indeksləşdirmənin mümkünsüzlüyünə səbəb olur. Bəzi iqtisadçılar inflyasiyanın reqressiv istehlak vergisi olduğunu açıq şəkildə qeyd edirlər. Mərkəzi banklar əskinasları çap etdikdə və dövlət krediti buraxdıqda, adətən pisləşən iqtisadi şəraitə cavab olaraq iqtisadiyyatda dövriyyədə olan pulun miqdarını artırırlar. Real pul balansındakı bu dəyişiklik inflyasiyaya səbəb olur. Bu yolla əldə edilən xərclərin maliyyələşdirilməsi senyoraj (emitentin senyorajı) adlanır. İnflyasiyanın ən bariz dəyəri pul kütləsinin artması və pul sahiblərinin inflyasiya vergisi ödəməyə məcbur edilməsidir.

İnflyasiya(ing. Inflation, lat. inflatio — şişmə deməkdir) ölkə həyatının bütün sahələrilə sıx surətdə bağlıdır. Siyasi proseslər, iqtisadi dəyişikliklər, beynəlxalq münasibətlər və. s inflyasiya səviyyəsinə operativ formada təsir göstərmək qabliyyətinə malikdir. İnflyasiya yeni dövr tarixinin məhsulu deyil. Tarix boyu cəmiyyətin qabaqcıl problemi kimi mövcud olmuşdur. Bu proses metal pulun kağız pulla əvəz olunmasından sonra ortaya çıxıb. Kağız pulların çapından sonra pul əmtəə kütləsinə nəzərən, dəyərdən düşməyə başlayırdı. Gələcəkdə inflyasiya adlandırılan bu proses-pulun alıcılıq qabiliyyətinin azalması müasir dövrün ən böyük problemlərindən biri kimi ortaya çıxmağa başladı.

Yüksək sürətlə inkişaf edən inflyasiya.Qiymətlərin il ərzində 200%-dək artması. Qeyri-bərabər, 10% dən 30% dək dərəcədə sıçrayışlı illik qiymət artımıdır. Hətta başlanğıc mərhələsində (əgər qiymətlərin artımı ildə 5–7% dən 15–17% -dək təşkil edirsə) belə inflyasiya artıq əhəmiyyətli problemlər yaradır, daha yüksək həcmdə olduqda isə təhlükəli olaraq təcili əks inflyasiya tədbirlərinin görülməsini tələb edir. Təsərrüfat proseslərini proqnozlaşdırmaq mürəkkəbləşir, hesablamalarda müxtəlif dollar ya avro olduğu bilinməyən ş. v. (şərti vahid) və sair istifadə olunur. Belə inflyasiya çox vaxt inkişaf etməkdə olan ölkələrdə müşahidə olunur.

Fiziki şəxslərin gəlir vergisi müəyyən şəxsin ümumi gəlirindən götürülür. Əsasən vergi ödəyən gəliri əldə etdikcə bu öhdəliyi yerinə yetirir. Vergi ilindən sonra isə kiçik dəyişikliklər baş verə bilər. Bu dəyişikliklər dövlətə ya verginin ödəyiciyinə köçürmələr, kim ki kifayət qədər pul ödəməyib; ya da artıq pulun verginin ödəyiciyinə qaytarılması ola bilər. Vergi sistemlər tez-tez vergi qoyula bilən ümumi gəliri azaltdıran güzəştlərə malikdilər. Bu bir gəlir mənbəsində itkiləri digər gəlir mənbəsində vergi güzəştlər ilə əvəz edə bilər. Misal üçün fond birjasında itkilər maaşlar üzrə vergilərin azaldılması ilə əvəz oluna bilər. == Azərbaycanda gəlir vergisi == Rezident və qeyri-rezident fiziki şəxslər gəlir vergisinin ödəyiciləridirlər. Rezident vergi ödəyicisinin gəliri onun Azərbaycan Respublikasında və Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda əldə etdiyi gəlirdən ibarətdir. Qeyri-rezident vergi ödəyicisinin gəliri onun Azərbaycan Respublikası mənbələrindən əldə etdiyi gəlirlərdən ibarətdir.

Nəqliyyat vergisi — qeydiyyata alınmış nəqliyyat vasitələrinin sahiblərindən tutulan vergi. Avtomobil vergisi ilk dəfə 1908-ci ildə ABŞ-də, demək olar ki, eyni vaxtda Ford Model T-nin meydana çıxması ilə ortaya çıxdı, sonra verginin məbləği benzinin qiymətinə daxil edildi. Tariflər və digər vergitutma məsələləri Ukraynanın Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilir. Nəqliyyat vasitələri vergisinin ödəyiciləri Ukraynada ilkin qeydiyyatı, nəqliyyat vasitələrinin qeydiyyatını, yenidən qeydiyyatını həyata keçirən və/və ya Ukraynada vergitutma obyekti olan şəxsi nəqliyyat vasitələrinə malik olan fiziki şəxslərdir. Vergi dərəcəsi mühərrik silindrinin həcminin hər 100 sm³ üçün qrivna ilə hesablanır. Heç bir federal nəqliyyat vergisi yoxdur, lakin bütün ştatlarda illik nəqliyyat vasitəsinin qeydiyyat haqqı var. Bundan əlavə, bəzi dövlətlər nəqliyyat vasitələrinə sahib olmaq üçün əlavə vergilər tətbiq edirlər. İsraildə nəqliyyat vergisinin məbləği ətraf mühitin çirklənmə dərəcəsindən asılıdır. Bu göstəriciyə görə 2009-cu ildə bütün nəqliyyat vasitələri 15 ekoloji qrupa bölünüb. Minimum vergini — nəqliyyat vasitəsinin dəyərinin 10%-ni elektromobil sahibləri ödəyir, ən çox "zərərli" avtomobillər üçün isə maksimum vergi avtomobilin dəyərinin 92%-ni təşkil edir.

Saqqal vergisi (rus. Налог на бороду) — müxtəlif dövrlərdə saqqal saxlayan kişilərə tətbiq olunan vergidir. 5 sentyabr 1698-ci ildə Rusiya çarı I Pyotr saqqal saxlayanlardan saqqal vergisi ödəmələrini tələb edən fərman vermişdi. Keşişlərdən və kəndlilərdən başqa bütün əhali ya saqqalını qırxmalı, ya da vergi verməliydi. Kəndlilər şəhərə daxil olduqda və ya çıxdıqda saqqal rüsumu ödəyirdilər. Vergini ödəyənlər xüsusi ödəmə tarifi olaraq "saqqal sikkələri" (və ya "saqqal nişanələri", "saqqal tarifi") alırdı. "Saqqal sikkə"lərinin ayrı-ayrı vaxtlarda 3 müxtəlif növü olmuşdu. 1705-ci il göstərişilə, saqqala görə ödəmələrin 4 forması ayırd edilmiş, 10 il sonra adambaşına 50 rubl olmaqla, vahid formaya salınmış, 1772-ci ildə isə bu ödəmələr tamamilə ləğv edilmişdi. Saqqal vergisi Rusiyadan əvvəl XVI əsrdə İngiltərə və Fransada tətbiq edilmişdi.

Tobin vergisi (ing. Tobin tax) — 1978-ci ildə Nobel mükafatı laureatı Ceyms Tobin tərəfindən kapitalın miqrasiyasına nəzarət etmək, valyuta bazarlarında “həddindən artıq səmərəliliyi azaltmaq” və qiymətli kağızlar bazarında dalğalanmaları azaltmaq vasitəsi kimi təklif edilən spot valyuta əməliyyatlarına vergi. Valyuta əməliyyatlarının vergiyə cəlb edilməsinə alternativ bank haqqıdır. Xüsusilə, Almaniyada maliyyə böhranı ilə əlaqədar 2007-ci ildə tətbiq edildi və 2010-cu ildən maliyyə xidmətləri təminatçıları və kredit təşkilatları tərəfindən ödənilir. Rüsum maliyyə sektorunda kredit və ticarət əməliyyatlarının sistem riski ilə bağlı xərcləri ödəmək üçün nəzərdə tutulub. Yel Universitetinin professoru Ceyms Tobinin orijinal ideyası Şərq İqtisadi Assosiasiyasının 1978-ci ildə Vaşinqtonda keçirilən konfransındakı çıxışında təqdim edilmiş və “Valyuta İslahatına dair Təklif” məqaləsində dərc edilmişdir. Onun təklifi valyuta bazarında spot əməliyyatlar üzrə vahid beynəlxalq verginin tətbiqi olub. Tobin vergisi qısamüddətli kapitalın transsərhəd miqrasiyasını məhdudlaşdırmalı idi. Əvvəlcə Tobin vergi dərəcəsinin 1% civarında ola biləcəyini düşünürdü, lakin sonradan onu 0,1-0,25%-ə endirdi. Xarici valyuta əməliyyatlarının vergiyə cəlb edilməsi, Tobinə görə, iki nəticə verməli idi.

Uşaqsızlıq vergisi (rus. налог на бездетность) — 1940-cı illərdən etibarən Sovet İttifaqı və digər kommunist ölkələrində natalist siyasətin tərkib hissəsi kimi tətbiq edilən vergi. Yerli əhali arasında "subaylıq vergisi" adı ilə də bilinir. İosif Stalin rejimi, yetkin insanları çoxalmağa təşviq etmək məqsədilə vergi yaratdı və beləliklə Sovet İttifaqı əhalisinin sayını artırdı. Gəlirin 6%-nin cəlb edildiyi vergi 25–50 yaşlı kişiləri və 20–45 yaşlı evli qadınları əhatə edirdi. Vergi Sovet İttifaqı dağılanadək qüvvədə qalmış, lakin məbləği dayanmadan azalmışdır. 2006-cı ildə Səhiyyə naziri Mixail Zurabov və Dövlət Dumasının Sağlamlığın qorunması Komitəsinin sədr müavini Nikolay Gerasimenko bu vergini Rusiyada yenidən bərpa etməyi təklif etsələr də, ideya reallaşmamışdır. İlkin olaraq SSRİ-də 1941–1990-cı illərdə tətbiq edilən vergi uşağı olmayan bir çox 25–40 yaşlı kişiləri və 20–45 yaşlı evli qadınları təsir dairəsinə almışdı. Vergi uşaqsız şəxsin əmək haqqının 6%-ni təşkil edirdi. Burada müəyyən istisnalar da var idi: övladları İkinci Dünya müharibəsində həlak olmuş şəxslər, eləcə də müəyyən mükafatlar almış müharibə qəhrəmanları bu vergini ödəmirdi.

Əmlak vergisi — təşkilatların və ya şəxslərin əmlakına qoyulan birbaşa vergi. Əmlak vergisi Roma İmperiyasında artıq məlum idi. Avropada orta əsrlərin sonlarına qədər vergitutmanın əsas formalarından biri olmuşdur. O, torpaq və pul üzərində mülkiyyətə məruz qalırdı. Fransada müasir formada əmlak vergisi 1982-ci ildən mövcuddur. 2012-ci ilin payızından etibarən Fransua Ollandın sosialist hökuməti dərəcəsi xeyli artırdı və yuxarı həddini qaldırdı. İndi vergi 1.300.000 avrodan yuxarı olan əmlakdan 0.5%-dən (ilk 800.000 avroda) 1.5%-ə qədər mütərəqqi dərəcə ilə tutulur. Almaniyada əmlak vergisi vergi ödəyicisinin müəyyən bir gündə sahib olduğu əmlakın məbləğindən (xalis, yəni borc hesablanmış) asılı idi. 1995-ci ildə daşınmaz əmlakın qiymətləndirilməsi metodunun konstitusiyaya zidd olduğu müəyyən olundu və buna görə də 1997-ci ildə vergi ləğv edildi. Korporativ əmlak vergisi regional vergidir.

Tamğa — Ticarət və istehsal edilən sənətkarlıq malları satılarkən onların üzərinə qoyulan vergi olub, əsasən, pul ilə yığılırdı. Tamğa haqqının ağırlığına görə şəhərlərdə təsərrüfat həyatı pisləşir və ticarət tənəzzül edirdi. Bəzən müəyyən bir yerin tamğası ləğv olunurdu ki, bu da, şəksiz, ticarət və mal istehsalını artırmaq məqsədilə edilirdi. Həsən bəy Rumlu və başqa tarixçilərin məlumatından aydın olur ki, 872 (1564/65)-ci ildə I Şah Təhmasib 30000 tümən məbləğində olan tamğanı, o cümlədən Naxçıvanın tamğasını da ləğv etmişdi. Təbiidir ki, o, belə hərəkət etməklə dövlət xəzinəsinin əsas gəlirlərindən biri olan vergidən məhrumolmaq istəməzdi. Görünür ki, onu belə hərəkətə rəiyyətin yoxsulluğu, xüsusilə sənət və ticarətin getdikcə zəifləməsi vadar etmişdi. Digər tərəfdən, hökmdar bu yolla xalq həyəcanlarının qarşısını almaq istəməşdir. Tamğanı toplayan şəxs tamğacı adlanmışdır.

Kənd təsərrüfatı vergisi — SSRİ-də əhalidən tutulan dövlət vergilərindən biri. 1923-cü ildən tətbiq edilmişdir. Kənd təsərrüfatı vergisini kənd yerlərində həyətyanı torpaq sahəsi və xidməti pay torpağı olan vətəndaşlar ödəyirdilər. Müttəfiq respublikaların qanunvericiliyi ilə kolxozşuların təsərrüfatı üçün orta (hektarın 1/100-dən) və bundan xeyli çox vergi dərəcəsi muəyyən edilmişdir. Kənd təsərrüfatı fəhlə və qulluqcularının təsərrüfatlarından da bu dərəcə üzrə vergi tutulurdu. Fərdi təsərrüfatçılar vergini ikiqat ödəyirdilər. Kənd təsərrüfatı vergisi üzrə bəzi güzəştlər müəyyən olunmuşdur. Müəyyən şəraitdə kənd ziyalıları (müəllimlər, tibb işçiləri), kənd təsərrüfatının bəzi mütəxəssisləri, hərbi qulluqcular, əlillər və s. vergidən azad edilirdi. Kənd təsərrüfatı vergisi maliyyə orqanları tərəfindən hər il 1 iyuna olan vəziyyətə görə hesablanırdı.

Əlavə dəyər vergisi (ƏDV) — istehlak vergisinin növü. Bu vergi məhsula və ya materiala hər bir istehsal və çatdırma (distribusiya) mərhələsində əlavə olunan bazar dəyərinə qoyulur, və axırda istehlakçının üzərinə düşür. Bu satış vergisindən fərqlidir, çünki satış vergisi alış-veriş nöqtəsində götürülür. Fransanın Vergi Vəkalətinin (Direction générale des impôts) birgə direktoru Maurice Lauré 1964-cü ildə aprelin 10-da bu vergini ilk dəfə tətbiq edən olub, baxmayaraq ki bu konsepti 1918-ci ildə təklif edən alman sənayeçi Vilqeym fon Simens (Wilhelm von Siemens) olub. İlkin olaraq o böyük bizneslərə yönəldilmişdir, amma sonra biznesin bütün sahələri əhatə edib. Fransada o dövlət gəlirlərin 50%nı təşkil edən dövlət maliyyənin vacib mənbəyidir. Fərdi axrıncı istehlakçılarda ƏDV-ni geri qaytarmaq imkanı yoxdur, amma müəssisələr təchizat zənciri çərçivəsində alınan və növbəti mərhələrə satılan (digər müəssisəyə və ya istehlakçılara) məhsullar və xidmətlər üçün ödənilmiş ƏDVni geri ala bilərlər. O cümlədən təchizat zəncirin hər bir mərhələsində vergi biznes tərəfindən əlavə olunan dəyərin daimi hissəsidir, və verginin yığması ilə bağlı xərclər dövlətə yox, daha çox bizneslərə düşür. ƏDV ona görə yaradılıb ki, yüksək satış vergiləri onlardan qaçmağa və fırıldaqlığa səbəb olurdu. Verginin tənqidçiləri qeyd edir ki, o qeyri-proporsional olaraq aşağı və orta gəliri olan ev təsərrüfatları üçün vergi ağırlığını artırır.

İstehlakçı Qiymət İndeksi (ing. consumer price index) istehlak üçün alınan bütün məhsul və xidmətlərin ümumi qiymətinin ölçüsüdür. Hər ay Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən bu indeks hesablanır. Hesablandıqdan sonra yeni index əvvəlki dövrün indeksi ilə müqayisə edilir və inflyasiya dərəcəsi hesablanır. İnflyasiya dərəcəsi = (İQİ2014 –İQİ2013)/ İQİ2013*100.