Krater

Krater (vulkan) — Yer kürəsi və digər nəhəng səma cismlərinin səthi üzərində, bir neçə səbəbdən yaranan relyef forması. Krater (qab) — çaxır və suyu qarışdırmaq üçün antik qab.

Endimion (ing. Endymion) — Ayın şimal-şərq hissəsində yerləşən krater. Krater Soyuq dənizin şərqində, Əbədiyyət gölünün şimalında yerləşir. Cənub-qərbində ondan bir az kiçik olan Atlas krateri yerləşməkdədir. Yerləşdiyi mövqeyə görə Endimion krateri perespektivdən ovalşəkilli görünüşə malikdir. Kraterin yaxınlığında Humbolt dənizi yerləşir. Kraterin döşəməsi az-albedolu lava ilə örtüldüyündən bu ona qara rəngli görünüş verir və yerləşdiyi yerin müəyyən edilməsini asanlaşdırır. Döşəmə demək olar ki, hamar və maraqsızdır, sadəcə bir neçə çox kiçik kraterlet vardır. Kraterin xarici istehkamı eroziyaya görə alçaq və genişdir. Aşağıdakı kraterlər Endimiona yaxın yerləşdiyi üçün onun peyk kraterləri hesab edilir və hərflərlə işarə olunur.

Erebus krateri — Marsın Margaritfer Sinu (MC-19) bölgəsi daxilində yerləşən bir kraterdir, bu xarici geoloji xüsusiyyət daha böyük krater Viktoria üçün yolda Opportüniti tərəfindən ziyarət edildi. Bu, 1841-ci ildə Ceyms Klark Ross tərəfindən istifadə edilən Polar Kəşfiyyat gəmisi HMS Erebus adına, artıq Ross şelf buzlağı olaraq bilinən Böyük Ays Barryeri tapmağa çağırıldı. Karyera təxminən 550- 750 arası (oktyabr 2005-mart 2006-cı il) kraterin yaxınlığında idi. Bunlara Payson Raid və Olimpiya Raid daxildir. Erebus daha əvvəl Opportüniti tərəfindən ziyarət edilən daha kiçik krater Vostok kraterindaən təxminən 2500 metr (8200 fut) cənubda yerləşir. Elm adamları Meridiani Planum qumunun altından süxurların gözdən keçirildiyi bir sahə olan "sürülmüş ərazi" kimi təsvir edirlər. Erebus, təxminən 350 metr (1150 ft) genişlikdə, kraterin dayanıqlığından iki dəfə böyükdür. Ancaq çox köhnə və aşındırılmışdır və yerdən görünə bilər; yalnız dünyanı əhatə edən bir sıra düz qayaüstü çöküntülər kimi görünür. Grotzinger; Bell, J.; Herkenhoff, K.; Johnson, J.; Knoll, A.; McCartney, E.; McLennan, S.; Metz, J.; və b. "Sedimentary textures formed by aqueous processes, Erebus crater, Meridiani Planum, Mars".

Har – Yupiterin təbii peyki Kallistoda yerləşən krater. German-skandinav mifologiyasında baş tanrı Odinin adlarından birinin şərəfinə adlandırılmışdır. Zərbə krateri olduğu güman olunur.

Hyüygens – eyni Hollandiyalı astronom, riyaziyyatçı və fizikin şərəfinə adlandırılmış Mars krateri. Buranın Krateri təxminən 467.25 km (290.34 mil) diametri [304] W 13.88 ° S, ilə seçilirdi. Alimlərin Mars ətrafında orbitə göndərilməsinin səbəbi o idi ki, bura su axmırdı . Alimlərin orbitə getmələri ilə su bir daha planetin səthinə axdı. Bir zamanlar suyun olduğu bir yerdə sadə orqanizmlər yaşayırdı. Bir müddət planetimizə su axmadığına görə planetə xeili ziyan vurmuşdur.Ümumilikdə sunun insan həyatında rolunun necə vacib rol oynadığını bilirik.Yaşamaq üçün orqanizmə elə o qədər də su qəbul etmək lazım gəlir.İnsan vücudunun yarsı demək olar ki, su ilə təşkil olunub. Elə bunun qarşısını almaq üçün alimlər TEMİS ilə planetə su çəkdilər. Karbonatlar (kalsium və ya dəmir karbonatlar) Huyqensin ağzında bir kraterdə aşkar edilmişdir.Bu minerallar Marsın bol nəmini sübut edir. Bir çox su var idi. Orbiter üçün Mars Kompakt Rekonessanslı Görüntüləmə Spektrometresi (CRISM) aləti ilə tapıldı.Əvvəllər alət ilə gil mineralları aşkar edilmişdir.

Kiilut – Yupiterin təbii peyki Kallistoda yerləşən krater. Kallistonun cənub qütbünün yaxınlığında yerləşir. Zərbə krateri olduğu güman olunur. Ölçüsü 47 kilometr təşkil edir. Yuxarı hissəsində deqredasiyaya uğramış Reqinleyf krateri görünür.

Kopernik krateri (lat. Copernicus)-orta ölçülü, polşalı astronom Nikolay Kopernikin(1473–1543) şərəfinə adlandırılan Ay krateridir. Krater Fırtına Okeanının şərq hissəsində yerləşir. Kraterin yaşı təxminən 800 milyona bərabərdi, yəni krater, Ayın geoloji tarixinin kopernik dovrundə yaranmışdır. Yaşı kiçik olduguna görə kraterin strukturu aydındir. Kraterin dərinliyi- 3800 metirdir. Kraterə bu adı yezuit Djovanni Ricioli tərəfindən verilmişdir və 1935-ci ildə Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı tərəfindən təsdiq olunmuşdur. Eyniadlı krater Mars planetində də var. Krater şimalda Qey-Lüssak, şərqdə Stadiy krateri, cənubda Faut krateri, qərb-cənub-qərbdə Qortenziy krateri ilə sərhəddir. Kraterin cənubunda Adalar dənizi, şimalında Karpat dağları, şimal-şərqdə Apennin dağları, şərqde isə Znoy körfəzi yerləşir.

Krater (qab) (q.yun. κεράννυμι — qarışdırıram) — çaxır və suyu qarışdırmaq üçün antik qab.

Vulkan krateri (lat. crater q.yun. κρατήρ sözündən götürülmüşdür) — yer kürəsi] və digər nəhəng səma cisimlərinin səthi üzərində, bir neçə səbəbdən yaranan relyef forması. Bunlardan ən əsasları vulkanik dağlar üzərində yerləşən vulkan aktivliyi nəticəsində yaranan kraterlər və kiçik-xırda səma cismlərinin səthə düşməsindən yaranan kraterlər — zərbə kraterləri (meteor kraterləri). Vulkan krateri- (rus. кратер вулканический, ing. volcanic crater) (yun. krater-kasa, piyalə) –vulkan konusunun zirvəsində və ya yamacında əmələ gəlmiş qıf yaxud kasa şəkilli çökəklik. Köndələn kəsimi nadir halda −2, −2,5 km-dən böyük , dərinliyi isə bir neçə on metrdən yüz metrlərə qədər olur. Vulkan kraterinin dibində maqma ocağından qalxan lava və başqa vulkan məhsullarının yer üzünə çıxması üçün bir və ya bir neçə ağız yerləşir.

Kreyter gölü — ABŞ-nin Oreqon ştatında yerləşən kaldera gölü. Kreyter Gölü Milli Parkının ana hissəsi olan göl tərtəmizvə şəffaf suyu ilə məşhurdur. Gölün ən dərin yeri 594 metrdir. Göl və kalderası 7.700 il əvvəl Mazama dağının vulkanik çökməsi nəticəsində yaranmışdır. Kreyter gölü ABŞ-nin ən dərin, dünyanın isə ən dərin 7-ci gölüdür. Gölə tökülən və ya göldən axan çay yoxdur. Kreyter gölü Klamat qraflığında yerləşir. Klamat şəlaləsinin 97 km şimal-qərbində, Medford şəhərinin 130 km şimal-şərqindədir. 1853-cü ilin iyun ayında Con Uesli Hillman gölü kəşf edən ilk amerikalı olmuş və gölü Tünd Göy göl adlandırmışdı. Gölün bundan sonra da dəyişdirilərək Mavi Göl, Macesti gölü olmuş, sonda Kreyter gölü adı verilmişdir.

Kuri krateri — Mars planetində yerləşən 29,1° şimal və 4,8° qərb koordinatlarında yerləşən kosmik obyektdir. Onun diametri 144.1 kilometrdir və adı fransız fizik-kimyaçı Pyer Kürinin şərəfinə qoyulub.

Lateral krater (rus. кратер латеральный, ing. lateral crater) — əsas vulkan konusunun yamacında yerləşən ikinci dərəcəli vulkan krateri; parazit kraterlərə aid edilir.

Adlinda – Yupiterin təbii peyki Kallistoda yerləşən ən böyük üçüncü çoxqatlı struktur (zərbə krateri). Diametri təxminən 1000 kilometrdir. Kallistonun cənub yarımkürəsində yerləşir. Adını İnuit mifologiyasından almışdır. Nisbətən daha gənc olan böyük Lofn krateri Adlindanın üzərində yerləşir. Bu kraterin parlaq səthi Adlindanın səthinin 30%-ni tutur və onun ətraflı tədqiqini əngəlləyir. Lofn da zərbə krateridir.

Arkad – Yupiterin təbii peyki Kallistoda yerləşən krater. Ölçüsü 60 kilometr təşkil edir. Mərkəzi çuxur zərbə krateri olduğu güman olunur. Kraterin yaxınlığında Qinandi adlı başqa krater yerləşir. Krater Yunan mifologiyasında Kallistonun oğlu Arkadın şərəfinə adlandırılmışdır.

Asqard — 1600 km diametri olan Yupiter ayının Callisto üzərində ikinci ən çox zəngin quruluşu kraterdir. Bu, Norveç mifologiyasında tanrıların əsası olan Asqard adlanır. Asqardın mərkəzi hissəsi qübbəli Doh təsir kraterinin üstünlük təşkil edir. Asqardın şimal hissəsində kiçik bir çox ringli quruluş üstünlük təşkil edir. O, Utqard (həmçinin Norse mifologiyasından) və 600 km diametrində tədbirlər görür. Utqard Callisto üzrə dördüncü ən çox ringli xüsusiyyətdir. Utqardın mərkəzi rayonunun əhəmiyyətli bir hissəsi nisbətən gənc Burr kraterinin yataqları ilə örtülmüşdür.

Tesla— Herbert Uelsdən cənub-şərqə doğru Ayın görünməyən tərəfində yerləşən krateridir. Teslanın cənub-qərbində Kidinnu, cənub-şərqində isə Van Maanen kraterləri var. Krater Serb əsilli Amerikalı ixtiraçı Nikola Teslanın şərəfinə adlandırılıb. Tesla görünüşünə görə dairəvi xüsusiyyətə malikdir. Daxili səthin cənubunda kiçik kraterlər cütü var, ancaq krater başqa halda vacib kraterlərin üst-üstə düşməsindən azaddır. Yalnız bir az kiçik təsirlər qalan tərəflərinə və qatlarına ləkə salır. Bu xüsusiyyətli konvensiya ilə Teslaya daha yaxın olan krater ortalarının hərflərlə işarələnməsi ilə ay xəritələrində müəyyənləşdirilir.

Tindr – Yupiterin təbii peyki Kallistoda yerləşən krater. German-skandinav mifologiyasında Ottarın əcdadlarının birinin şərəfinə adlandırılıb. Zərbə krateri olduğu güman olunur.

Valhalla — Yupiterin peyki Kallistoda yerləşən, Günəş sistemindəki ən geniş çoxhalqalı zərbə krateridir. Krater Norveç mifologiyasında ölümdən sonra döyüşçülərin qoyulduğu salon olan Valhallanın adı ilə adlandırılmışdır. Valhalla kənardan 360 km məsafədə yerləşən parlaq bir mərkəzi bölgədən, daxili silsilə və nov zonasından və mərkəzdən təxminən 1900 km-ə qədər uzanan xarici halqalardan ibarətdir. Bu quruluşu zərbənin ardınca kraterin mərkəzinə doğru sürüşərək kövrək litosferin altından çıxan yarı maye və ya maye materialdan yarana bilər. Valhalla quruluşu ehtimal ki, nəhəng bir zərbə nəticəsində meydana gəlmiş və peykin xarici litosferini deşmiş, daha yumşaq bir materialdan ibarət olan təbəqəyə daxil olmuşdur. Bu zaman ortaya çıxan maddə isti buz və ya hətta bir maye okean ola bilər və bu məlumatlar maqnitometrik araşdırma vasitəsilə əldə edilə bilər. Çoxhalqalı bir quruluşun meydana gəlməsi, zərbə nəticəsində qazılan boşluğu doldurmaq üçün litosferin altındakı yumşaq material mərkəzə axdıqdan sonra, kövrək xarici qabıqla təsirindən qaynaqlanır. Valhalla quruluşunun mütləq yaşı məlum deyil, lakin təxminən 2 ilə 4 milyard il arasında olduğu düşünülür. Valhalla təxminən 3800 km diametri ilə Kallisto və Günəş sistemindəki ən böyük çoxhalqalı kraterdir. Karter Voyager zondları tərəfindən 1979–80-ci illərdə kəşf edilmişdir.

Yalkr – Yupiterin təbii peyki Kallistoda yerləşən krater. Ölçüsü 74 kilometr təşkil edir. Zərbə krateri olduğu güman olunur. Daha yuxarısında kiçik və deqredasiyaya uğramış Audr krateri yerləşir.

Fibiger krateri (lat. Fibiger) — Ayın görünməyən tərəfindəki Şimal qütbü sahəsində yerləşən zərbə krateri. Krater öz adını danimarkalı mikrobioloq olan Yohannes Qrib Fibigerin şərəfinə almışdır və 22 yanvar 2009-cu ildə Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı tərəfindən təsdiq edilmişdir. Fibiger kraterinə ən yaxın yerləşən krater Berd krateridir və onun şimal-şərq hissəsini örtür. Kiçik kasaşəkilli Erlanger krateri isə şimal-qərbdə yerləşir. Krater mərkəzinin selenoqrafik koordinatları 86°08′ şm. e. 37°08′ ş. u.86,14° şm. e.

Haber krateri (lat. Haber) — Ayın görünməyən tərəfindəki Şimal qütbü sahəsində yerləşən zərbə krateri. Krater öz adını alman kimya və biokimyaçısı olan Fris Haberin şərəfinə almışdır və 22 yanvar 2009-cu ildə Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı tərəfindən təsdiq edilmişdir. Boş kraterinə ən yaxın yerləşən krater Lavleys krateridir və ondan cənub-qərbdə yerləşir. Lenard krateri bu kraterdən şimal-qərbdə, Ermit şimalda və Silvester krateri isə cənub-şərqdə yerləşir. Krater mərkəzinin selenoqrafik koordinatları 83°24′ şm. e. 94°38′ q. u.83,4° şm. e.

Herkul ― Ayın şimal-şərq hissəsində, Atlas kraterinin qərbində yerləşən bir krater. Soyuq dənizdən cənuba doğru və şərq kənarı boyunca uzanır. Qərbdə tərəfində Bürq krateri, cənubunda isə Uilyams krateri var. Herkulun daxili divarları çoxsaylı terraslara malikdir və kiçik bir müdafiə divarı var. Kraterin döşəməsi keçmişdə lava tərəfindən su altında qaldığından dolayı bir neçə kiçik albedo sahəni özündə cəmləşdirir. Orta zirvəsi yerin altına doğru sıxılıb, kraterin mərkəzi yaxınlığında yalnız kiçik bir təpə qalıb. Peyk krateri Herkul G isə mərkəzin cənubunda yerləşir. Kiçik Herkul E krateri isə Herkulun cənub kənarı boyunca uzanır.

Herkul ― Ayın şimal-şərq hissəsində, Atlas kraterinin qərbində yerləşən bir krater. Soyuq dənizdən cənuba doğru və şərq kənarı boyunca uzanır. Qərbdə tərəfində Bürq krateri, cənubunda isə Uilyams krateri var. Herkulun daxili divarları çoxsaylı terraslara malikdir və kiçik bir müdafiə divarı var. Kraterin döşəməsi keçmişdə lava tərəfindən su altında qaldığından dolayı bir neçə kiçik albedo sahəni özündə cəmləşdirir. Orta zirvəsi yerin altına doğru sıxılıb, kraterin mərkəzi yaxınlığında yalnız kiçik bir təpə qalıb. Peyk krateri Herkul G isə mərkəzin cənubunda yerləşir. Kiçik Herkul E krateri isə Herkulun cənub kənarı boyunca uzanır.

Kaali (est. Kaali kraater) və ya Kaalinyarvi (fin Kaalinjärvi) — Estoniyada meteorit krateri. Saaremaa adasında yerləşən bu krater 3470–3545 il əvvəl, holosen dövründə meteorit düşməsi nəticəsində yaranmışdır. Tartu universitetinin 2016-cı ildə apardığı radiokarbon analizlərinə görə krater e.ə 1500–1600 illərdə yaranmışdır. Kraterdə eyni adlı kiçik göl var. Kaali planetin səkkizinci ən gənc krateri hesab olunur. Krater Kuressaare şəhərindən 18 km məsafədə, Kaali kəndi yaxınlığındakı meşədədir. Hündürlüyü 16–22 metr, diametri 110 metr olan kraterin kənarları böyük (4–7 m) dolomit bloklarlarla əhatələnib. Yaxınlıqda diametri 15 ilə 40 metr arasında olan səkkiz daha kiçik krater var. Yerli əhali arasında kraterin yaranması ilə bağlı etioloji məlumatlar mövcuddur.

Karlin krateri - Tatarıstanda yerləşən meteorit krateridir. Onun diametri 10 km, yaşı isə 5±1 milyon il hesablanır. Karlin krateri Çuvaşıstanla sərhəddə Buinsk şəhəri yaxınlığında yerləşir. Bura Kara çayının adına görə Karlin deyilir.

Krater (vulkan) — Yer kürəsi və digər nəhəng səma cismlərinin səthi üzərində, bir neçə səbəbdən yaranan relyef forması. Krater (qab) — çaxır və suyu qarışdırmaq üçün antik qab.

Kraternaya buxtası — Yankiç adasının cənubunda yerləşən elə də böyük olmayan buxta. Buxta Kraternı burnu ilə Kolpak qayası arasında qərarlaşır. Cənub hissəsədən dənizə açılır. Adanın daxilinə 1 km daxil olur. Buxtanın eni 300 m, dənirinliyi isə 56 metr təşkil edir.. Buxtanən sahəsi 0,7 km²-dir. Buxtanın sahilində Uşişir vulkanı (388 m) qərarlaşır. Qayalıqlarda tayqa meşəliyi yayılmışdır. Sahilində çimərlik yoxdur. Buxtanın çıxışı daxili hissələrinə nisbətdə dayazdır.

Kun krateri (lat. Kuhn) — Ayın görünməyən tərəfindəki Cənub qütbü sahəsində yerləşən zərbə krateri. Krater öz adını alman kimya və biokimyaçısı olan Riçard Kunun şərəfinə almışdır və 22 yanvar 2009-cu ildə Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı tərəfindən təsdiq edilmişdir. Kun kraterinə ən yaxın yerləşən krater Vixert krateridir və ondan qərbdə yerləşir. Laveran krateri bu kraterdən şimal-qərbdə, Koxer krateri şərqdə və Sverdrup krateri isə cənubda yerləşir. Krater mərkəzinin selenoqrafik koordinatları 84°29′ c. e. 152°29′ q. u.84,48° c. e.

Kyardla (est. Kärdla) — Estoniyanın Kyardla şəhəri yaxınlığında zərbə krateridir. Diametri 4 kilometr (2.5 mil)-dir və yaşının təxminən 455 milyon il, Ordovikin sonlarına aid olduğu təxmin edilir. Krater sualtıdır və səthlə əlaqəsi yoxdur. Kraterin meydana gəlməsi, həmçinin İsveçdəki Tvyaren və Lokne kraterləri ilə də nəticələnmiş ola bilən 100 km genişliyindəki asteroidin zərbəsi ilə əlaqələndirilir.

Lavleys krateri (lat. Lovelace) — Ayın görünməyən tərəfindəki Şimal qütbü sahəsində yerləşən zərbə krateri. Krater öz adını aerokosmik tibb sahəsində mütəxəssis olan amerikan həkim Uilyam Lavleysin şərəfinə almışdır və 1970-ci ildə Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı tərəfindən təsdiq edilmişdir. Kraterin yaranması Postimbriyan dövrünə təsadüf edir. Lavleys kraterinə ən yaxın yerləşən krater Rojdestvenski krateridir və ondan şimal-qərbdə yerləşir. Lenard və Ermit kraterləri bu kraterdən şimalda, Xaber krateri şimal-şərqdə və Frelik krateri isə cənubda yerləşir. Krater şərqdə Silvester krater zənciri ilə əhatə olunmuşdur. Krater mərkəzinin selenoqrafik koordinatları 82°05′ şm. e. 109°31′ q.

Loqoy krateri (həmçinin: Loqay astroblemi) — Belarus Respublikasının Minsk vilayətində, Loqoy rayonunun Malinovka kəndi yaxınlığında yerləşən krater. 42,3 ± 1,1 milyon il əvvəl, radisu təxminən 650 metr olan bir asteroidin düşməsi nəticəsində formalaşmışdır. Asteroidin həcmi 1,150 milyard m³, çəkisi isə 9,2 trillion ton olmuşdur. Asteroidin ehtimal olunan sürrəti 18 km/saniyə olmuşdur. Toqquşma zamanı ayrılan enerjinin miqdarı 1,49 Zetta Colu və ya 365 trotil ekvivalentinə bərəabər idi. Bu təxminən Hirosimaya atılan 25 milyon bombaya bərəabərdir. Krater mərkəzinin kordinatları: 54°12′ şm. e. 27°48′ ş. u.

Maxuika krateri (ing. Mahuika crater) — zərbə krateri meteorid məşhəllidir. Yeni Zelandiyanın materik şelfində yerləşir. Krater Stüart adasından 120 km cənub-qərbdə Sners adaları yaxınlığında qərarlaşır. Kraterin ölçüsü 20±2 km, dərinliyi isə 153 metrdir. Krater Maorilərin Mahuikasının (od tanrısı) şərəfinə adlandırılmışdır. Krater Dallas Ebbot və onun həmkarları tərəfindən Lamont-Doqerti Torpağı abservatoriyasında aşkarlanmışdır. 1400-cü illərdə Yeni Zelandiyanın yerli əhalisi bölgəni kütələvi şəkildə tərk etmişlər. Sunami üzrə ekspert olan Ceyms Qoff bu köçün 1500-cü ildə baş vermiş zəlzələ nəticəsində əmələ gəlmiş sunaminin təsirindən baş verməsini ehtimal etmişdir. Ancaq zəlzələdən əmələ gələn sunamilərin maksimal hündürlüyü 40-60 metr arasında dəyişir.