QƏZALİ MƏHƏMMƏD

(450/1058 – 505/1111) – tanınmış orta əsr müsəlman ilahiyyatçılarından biri olmuşdur. O, İranın Tus şəhərinin yaxınlığında yerləşən Qəzal kəndində doğulmuşdur. Məhəmməd Qəzali Şafii hüquq məzhəbinin mənsubu olmuş, hüccətül-islam adını qazanmışdır. Məhəmməd Qəzali ilk təhsilinə Tusda başlamış, sonra Nişapura gedərək Əşəri kəlamçısı imam Hərameyn Əbu Məali Cüveyninin tələbəsi olmuşdur. Qəzali ondan hədis, təfsir, kəlam (I), məntiq və fiqh elmlərini öyrənmişdir.

Cüveynidən başqa Qəzali öz dövrünün məşhur ilahiyyatçıları olmuş Əbu Hamid Rəzəqanidən, Əbu Hüseyn Məvardidən, Əbu Nəsr İsmailidən, Əbu Yusif Nəssacdan dərs almışdır.

Səlcuqlular dövlətinin vəziri olmuş Nizamülmülk çox bilikli insan olmuşdur. O, elmə və irfana böyük önəm vermiş, alimləri himayə etmişdir. Nizamülmülk Qəzalinin istedadı haqqında eşidib, onu Bağdada dəvət etmişdir. Təhsilini bitirən Qəzali Bağdada gedərək burada fəaliyyətini davam etdirmiş, müxtəlif elm məclislərində biliyini və bacarığını nümayiş etdirmişdir. İslam alimləri arasında böyük nüfuza sahib olmuşdur.

Nizamülmülk Məhəmməd Qəzalinin istedadını yüksək dəyərləndirərək “Nizamiyyə” mədrəsəsinin idarəçiliyini ona tapşırmışdır.

Burada Qəzali çoxsaylı tələbələr yetişdirmiş və elmi yaradıcılıqla məşğul olmuşdur.

Məhəmməd Qəzali müxtəlif dini təriqətlərin təlimlərinin tənqid edilməsinə böyük yer vermiş və bu mövzuda bir neçə kitab da yazmışdır.

Məhəmməd Qəzali Antik Yunan və Roma fəlsəfəsini dərindən öyrənərək İslam dinin əsaslarını tənqid edən və ya öz fəlsəfi metodları ilə onları izah edən filosoflarla elmi polemikalar aparmışdır. Bu məqsədlə Qəzali bir neçə əsərdə qələmə almışdır. Bu əsərlərdən ən məşhuru “Təhəfutul-Fəlasifə” (Filosofların təkzib edilməsi) kitabı olmuşdur. 489/1095-ci ildə Qəzali mədrəsədə işlərini qardaşı Əhmədə tapşıraraq səfərə çıxmış və sonra elmi fəaliyyətini davam etdirmişdir.

Dəməşqdə olarkən iki il ərzində ən tanınmış əsərlərindən biri olan “İhya Ülum əd-Din” (Dini elmlərin dirçəldilməsi) kitabını yazmışdır. Bu kitabda Qəzali sufilərin mənəvi təcrübələri ilə mühafizəkar İslam arasındakı ziddiyyətləri ortadan qaldırmaq istəmişdir. Bundan başqa Qəzali Qüdsdə müxtəlif təriqətlərə qarşı “Mаfsəlül-Xilaf” (Qarşıdurmanın aradan qaldırılması), “Cavabül- Məsail” (Problemlərə cavablar) kimi əsərlərini yazmışdır. Məhəmməd Qəzali oradan həccə getmiş, sonra isə 1106-cı ildə Bağdada qayıdıb “Nizamiyyə” mədrəsəsində fəaliyyətini davam etdirmişdir. Sonra isə doğulduğu Tus şəhərinə gedərək burada batinilər təriqətinə qarşı “Dərcül-Mərkum” (Təkzib kitabı), eləcə də siyasətə aid “Nəsihətül- Mülük” (Dövlət başçılarının nəsihət edilməsi) əsərini yazmışdır.

Daha sonra Məhəmməd Qəzali Səlcuq vəziri Fəxrülmülkün dəvəti ilə Bağdada qayıdaraq, yenə də “Nizamiyyə” mədrəsəsində müəllimlik fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdur.

Burada o, sufilik haqqında “Mişkətül-Ənvər” (İşıq yeri) kitabını yazmış və burada da öz sufi təkkəsini yaratmışdır. Daha sonra o, fiqhə aid “Əl-Müstəsfə” (Seçilmişlər) adlı kitabını yazmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, burada şəriətlə bağlı məsələlər açıqlanmışdır.

O dövrdə yazdığı “İlcəmül-Əvam ən İlmül- Kəlam” (Rəiyyəti kəlamdan çəkindirmək) adlı kitabında Qəzali “Doğru yolda olan ulu sələflərin yolu” ilə gedərək doğru inanca yiyələnmənin vacibliyini vurğulamışdır.

Rəvayətlərə görə Məhəmməd Qəzali müxtəlif elmlər üzrə 1000-ə qədər kitabların müəllifi olmuşdur. Əbu İshaq Şirazinin “Xəzain” (Xəzinələr) əsərində onun 400-ə qədər kitabının adı çəkilmişdir. Bu kimi zəngin fəaliyyətinə görə Qəzalini mücəddid adlandıranlar da olmuşdur.

QƏZALİ MƏHƏMMƏD

Obastana Qoşul.