İsa-Musa quşu (mif)

İsa-Musa quşu və ya İsaq-Musaq quşu— meşə bayquşcuğu ilə bağlı azərbaycanlılarda yayılmış mif. Mifin anadil quşları və Yapalaq quşu üçün versiyaları da vardır.[1]

İsa-Musa quşu
Meşə bayquşcuğu
Meşə bayquşcuğu
Növü İnsan
Dönərgə (quş)
Sehrli gücləri şəklini dəyişmə (dönərgəlik)
Peşələri çoban
Məqsədləri heyvanlarının və ya peyğəmbərlərin tapılması

Mifi[redaktə | mənbəni redaktə et]

İsa və Musa adında iki qardaş çöldə öküzlərini (və ya inəklərini[2]) otararkən yuxuya gedirlər və oyananda heyvanlarını tapa bilmirlər. Əzazil ağalarının (və ya ögey analarının[2]) qorxusundan Allaha yalvarıb quşa çevrilmələrini istəyirlər. Arzuları yerinə yetir və quş şəklinə keçərək öküzləri axtarmağa başlayırlar. O zamandan bəri qardaşlar çöllərdə öküzləri axtarır və bir-birlərinə deyirlər: "– İsa, tapdın? – Musa, yox.– Musa, tapdın? – İsa, yox."[3]

Əli Vəliyev bu mifin əsasında yazdığı "İsa-Musa quşu" hekayəsini belə bitirir:

" ”Həmin vaxtdan Azərbaycan kəndlərinin hər yerində İsa-Musa quşları peyda oldu. Gün batandan gün doğana qədər, axşamdan səhərə kimi quşa dönmüş qardaşların sorğu-sualı davam edir, eşidənləri kədərləndirirdi. – İsa, tapdın? – Musa, yox...” "

Digər bir rəvayətə görə quşlar İsa və Musa peyğəmbəri axtarırlar. Hava qaralandan səhər açılana kimi onlar İsa və Musa deyib çağırırlar.[1] Süleyman Rəhimov "Şamo" romanında qeyd edir ki, xalq arasında quşların bir-birini axtardığı düşünülür.[2]

Paralel hekayələr[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mehdixan Vəkilovun "Mənim qardaşım" adlı xatirə-povestində danışılan hekayəyə görə İsa və Musa adlı anadil quşları anadan yetim qalan iki qardaşdır. Tale onları ayrı salmışdır və gecə onlar bir-birlərini axtarırlar.[2]

İsmayıl Şıxlının "Dəli Kür" romanında isə anadillər peyğəmbərin danasını otaran iki qardaş kimi təsvir edilir. Dananı axtararkən qorxularından quşa çevrilirlər.[2]

Ögey analarının öküzünü itirən qardaşların Yapalaq quşuna çevrilməsi ilə bağlı mif "Xalq ədəbiyyatı" kitabında verilmişdir.[2]

Analizi və istifadəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycan əfsanə və nağıllarında quş donundan insan donuna girmə, pərilərin göyərçinə çevrilməsi halları vardır. İsa-Musa mifində isə müəyyən bir həddi aşmaq üçün don dəyişdirilir və ya çevrilmə hadisəsi baş verir. S.Neklyudov bu cür çevrilməni ruhun müxtəlif varlıqlar üzərində əks olunması kimi izah edir.[4]

Azərbaycan dilində "İsa-Musa quşu" ifadəsi həm məcazi, həm də həqiqi mənası ilə işlədilir. Bu ifadə məcazi mənada bir-birini axtaran insanlar üçün istifadə edilir.[2]

"İsa-Musa quşu" mifi əsasında Əli Vəliyev eyniadlı hekayəni yazmışdır. Mif həmçinin İlyas Əfəndiyevin "Sarıköynəklə Valehin nağılı" əsərində xatırlanır.[2]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 Mustafayev, Q.T; Babayev, İ.R. Quşların qorunması (monoqrafiya). Bakı: Elm. 2012.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 M.İ.Adilov. Qanadlı sözlər, VI cild. Bakı, "Elm və təhsil", 2019, 456 səh.
  3. ↑ Bəxtiyar Tuncay. Etnoqonik miflər (ümumtürk materialları əsasında). Bakı, "Nurlan", 2013, 308 səh.
  4. ↑ Alizade, Rövşen. "Türk mitolojisi ve eğitim" (PDF). International Journal of Social Science. 6 (2). 2013: 31-45.[ölü keçid]