Hüququn sistemi

Hüququn sistemi — hüququn struktur elementlərinin daxili strukturudur^[1].

Beş əsas komponentdən ibarətdir: hüquq normaları, hüquq institutları, hüquq sahələri, alt institutlar və alt sektorlar.

Hüquq sahəsi hüquq sisteminin ən böyük elementidir. Hüquqi tənzimləmə predmetinin və metodunun orijinallığı ilə keyfiyyətcə bircinsli ictimai münasibətlər qrupunu tənzimləyən hüquq normalarının məcmusundan formalaşır. Əgər hüquq institutu ictimai münasibətlərin növünü tənzimləyirsə, sənaye bir növ sosial münasibətlərdir.

Beləliklə, hüququn sahələrə bölünməsi üçün əsasən iki meyardan - hüquqi tənzimləmənin predmetindən və metodundan istifadə olunur. Bu meyarlar bir hüquq sahəsini digərindən fərqləndirir.

Hüquq institutu bir hüquq sahəsi daxilində və ya onların qovşağında keyfiyyətcə homojen ictimai münasibətləri tənzimləyən hüquq normalarının ayrıca qrupudur.

Tənzimləmə xarakterinə görə bir neçə oxşar hüquq institutu hüququn alt qolunu təşkil edir. Məsələn, mülki hüququn tərkib hissəsi kimi müəllif hüququ, mənzil və patent hüququ, maliyyə hüququnun bir hissəsi kimi isə vergi hüququnun bir alt sahəsi fərqləndirilir.

Hüquqi tənzimləmənin predmeti verilmiş hüquq normaları toplusu ilə tənzimlənən ictimai münasibətlər hesab olunur. Hər bir sənayenin özünəməxsus tənzimləmə predmeti olur, başqa sözlə desək, hər bir sahə öz subyektinin özünəməxsusluğu, tənzimlənən ictimai münasibətlərin xüsusiyyətləri ilə seçilir. Tənzimləmə subyekti obyektiv şəkildə formalaşır və qanunvericinin mülahizəsindən asılı deyildir. Bütün ictimai münasibətlər hüquqi tənzimləmə predmeti ola bilməz. Bu münasibətlərin, ilk növbədə, sabitliyi və təkrarolunma qabiliyyəti ilə fərqlənməsi zəruridir; ikincisi, cəmiyyətin və dövlətin marağı ondan ibarətdir ki, bu münasibətlər məhz hüquqi formada mövcuddur və dövlət tərəfindən hüquqi müdafiəyə tabedir; üçüncüsü, məsələn, məhkəmə, inzibati orqanlar tərəfindən kənar nəzarət imkanı. Beləliklə, daxili ailə münasibətləri, bir qayda olaraq, kənar nəzarətə tabe deyildir, ona görə də onları qanunun aliliyi ilə tənzimləmək çətindir.

Hüquqi tənzimləmə metodu – ictimai münasibətlərə hüquqa təsirin subyekt-xüsusi üsuludur.

Hüquqi tənzimləmə üsulları üç halla xarakterizə olunur:

1. ictimai münasibətlər subyektlərinin subyektiv hüquq və vəzifələrinin müəyyən edilməsi qaydası;
2. onların təmin edilməsi vasitələri (sanksiyalar);
3. subyektlərin hərəkətlərinin müstəqillik (ixtiyarı) dərəcəsi.

Bu meyarlara uyğun olaraq hüquq elmində hüquqi tənzimləmənin iki əsas metodu fərqləndirilir: imperativ və dispozitiv.