Kabarda-Balkariyanın tarixi

Kabarda-Balkar Respublikası 31 yanvar 1991-ci ildə qurulub.

Kabarda-Balkar Respublikası qurulmamışdan əvvəl bura: Kabarda, Balkariya, Pyatiqorsk rayonu, Nalçik rayonu (Tersk bölgəsi), Kabarda muxtar bölgəsi, Balkar milli dairəsi, Kabardino-Balkar Muxtar MSSR-dən ibarət idi.

Xronologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • XV-XVI əsrlər — gələcək Kabardiyalıların bir hissəsinin əsasını təşkil edən Adıqlar Tamandan və Azov dənizinin sahilindən mərkəzi Ön Qafqazın mərkəzi şərq hissəsinə köç edirlər.
  • 1557 — Kabarda Rusiya ilə ittifaq bağlayır.
  • 1739 — Rusiya və Türkiyə arasındas imzalanmış Belqrad sülh müqaviləsinə görə, "həm Kabardiyalılar, həm də Kabardian xalqı azad olmalı və ya bu və ya digər imperiyanın mülkiyyətində olmamalı, yalnız hər iki imperiya arasındakı daha bariyerli dövlətin arxasında xidmət etməlidirlər"...Eyni zamanda hər iki müqavilə tərəfi təhlükəsizliyini təmin etmək üçün "girov götürdülər" (əmanətlar).[1]
  • Rusiya imperiyasının uzurpator imperatriçası II Yekaterinanın 5 may 1785-ci ildə Saratov və Qafqaz general-qubernatoru general-leytenant Pavel Potyomkinə ünvanladığı yazı ilə Həştərxan vilayəti əvəzinə Qafqaz qubernatorluğu təşkil edildi. Yekaterinoqrad əyalət şəhəri olaraq göstərildi və Qafqaz əyalətinin rayonlarının bölünməsi ilə eyni adlı bölgə təyin edildi. Böyük və Kiçik Kabarda qovşağında uğursuz coğrafi mövqeyə görə şəhər tez-tez Kabardiyalılar tərəfindən mühasirəyə alınaraq şəhəri öz torpaqlarından sökməyi tələb edirdilər. 1790-cı ildə Yekaterinoqradın pis şəraiti səbəbindən qubernatorluğun mərkəzi Həştərxana köçürüldü.
  • 1832-1860 — Malka çayının cənubundakı KBR ərazisi Qafqaz qubernatorluğunun bir hissəsi olaraq Qafqaz kordon xəttinin nəzarəti altındadır. Malkanın şimalındakı torpaqlar Stavropol vilayətinin bir hissəsi idi.
  • 1860 — Terek vilayətinin bir hissəsi olaraq Kabardinski rayonunun (mərkəzi - Nalçik) yaradılması.
  • 1865-186868 — Terek Kazak ordusunun torpaqları (Malkanın şimalındakı torpaqlar da daxil olmaqla) Terek vilayətinin bir hissəsi olur.
  • 1871 — Terek vilayətinin daxili quruluşunun yenidən qurulması: gələcək KBR torpaqları Georgiyevski dairəsini təşkil edir.
  • 1874 — Georgiyevski dairəsi bölündü: Malkanın şimalındakı torpaqlar Pyatiqorsk vilayətinə, cənubdakı torpaqlar - Nalçik rayonuna daxil edildi.
  • 1917, noyabr - Malkın cənubundakı torpaqlar Dağlılar Respublikasının bir hissəsi oldu.
  • 1918, mart - Terek Sovet Respublikası yaradıldı.
  • 1921, 20 yanvar — Dağlılar MSSR RSFSR-in tərkibində yaradıldı.
  • 1944 — Balkarların Orta Asiya və Qazaxıstana deportasiyası; Kabarda-Balkarya MSSR-in Kabarda MSSR-ə çevrilməsi.[2][3]
  • 1957 — Balkarların vətənlərinə qayıtması; Kabardiya MSSR-in Kabarda-Balkarya MSSR-ə çevrilməsi.[4][5]
  • 1991, 31 yanvar - KBSSR Ali Soveti KBSSR-in Dövlət Suverenliyi haqqında Bəyannamə qəbul etdi.[6]

Arxeoloji yaşayış yerləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Sarı-Tala massivi bölgəsindəki Orta paleolit ​​dövrünün Xumalan yeri Belaya Reçka kəndi yaxınlığında dəniz səviyyəsindən təxminən 1400 metr yüksəklikdə yerləşir və 120-70 min il əvvələ aiddir.[7]
  • Zayukovo kəndindən bir qədər aralıda, Saraj-Çuko və ya Sarajuko mağarasında Mustye dövrü alətləri 50-70 min il əvvəl tapılmışdır (Orta paleolit).[8] Dərin 6-cı qatdan ilkin yaşı 120 ilə 70 min il əvvəl olan bir ocaq qalıqları təmizləndi. Saraj-Çuko mağarasından tapılan Obsidianı Neandertallar Krasnodar diyarının Apşeron rayonunun Mezmay mağarasının 250 km məsafəsindən əldə edirmişlər.[9][10] Saraj-Çukodan olan Neandertalların alətləri, istehsal texnologiyasında Şərqi və Cənubi Qafqazda və müasir İran ərazisində yaşayan Neandertalların alətlərinə bənzəyir.[11][12]
  • Fanduko çayının dərəsindəki Psituaje çardağı, Pleistosen və Holosen sərhədinə aiddir (11-12 min il əvvəl).[13]
  • Sosruko mağarasından və Badinoko kanopundan daş alətlər kolleksiyaları, Qubski (Borisovski) dərəsindən (Krasnodar diyarı) qərbdə, Çiqay sığınacağından (Qubski 5) və Dvoinaya mağarası yerləşir. Eyni zamanda, Qubs çayı hövzəsində olmayan Baksan dərəsində obsidianın tək dənəcikləri aşkar edilmişdir. Pleystosen epoxasının sonuna aid Sosruko mağarasında (12–10 min il əvvəl), iri heyvanlar ovlayan (Qafqaz turu və maral) üçün ovçular düşərgəsi vardır; tapılan yanan ocaq qalığının ətrafında Helix ilbizlərinin qabıq dəstələri tapılmışdır.[14] Belling-Alleroda istiləşməsi (təxminən 15 ka BP) ilə tarixlənmiş 7-ci təbəqə, daş xammalının parçalanmasının mikro-laylı texnikası ilə xarakterizə olunur.[15][16]
  • Erkən Tunc dövrünün Dolinski yaşayış yeri eramızdan əvvəl III və II minilliyin əvvəllərinə təsadüf edir.
  • Zayukovo3 məzarlığı Kuban (Son Tunc və Erkən Dəmir Əsrləri), Sarmatiya (Gündelen) və Alan dövrlərini əhatə edir. Məzarlıq eramızdan əvvəl VIII əsrə aiddir. Sarmatiya dövrünün Gündələn qəsəbəsində, I - II əsrin əvvəllərində yaşamış dörd nəfər 174 saylı məzarda dəfn edilmişdi. Zayukovo-3 qəbiristanlığından Kuban mədəniyyətinin nümayəndəsi, mitokondriyal haplogroup HV və Y-xromosomlu haplogroup D1a2a1-ə malikdir.[17]

Əhalisi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kabardiyalılar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kabardalılar (şərq Adıqlar və ya Çərkəzlər) — əvvəllər Şimali -Qərbi Qafqazda bir subetnos olaraq formalaşan adıq mənşəli Qafqaz xalqları, XV əsrə qədər bütün Adıqların (Kabardalılar da daxil olmaqla) bir ortaq tarixi var idi.

Strabon e.ə.I əsrdə özünün "Coğrafiya" əsərində adıqları "Zixi" adlandırırdı.

Daha sonra, ruslar tarixi arenaya çıxanda, onların salnaməçiləri 965-ci ildə Kabardalıları — "Kosoqi" adlandırmağa başladılar.

XIV əsrin sonlarından başlayaraq XVI əsrə qədər Orta Asiya fatehi Əmir Teymur qoşunları tərəfindən törədilən dəhşətlərdən sonra demək olar ki, məskunlaşan Adıqların (Kabardalıların) bir hissəsinin Mərkəzi Qafqaz düzlərinə kütləvi və sülh yolu ilə köçürülməsi daxildir.

Ruslar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qafqaz müharibəsindən sonra ruslar Kabarda-Balkariyada ikinci ən böyük etnik qrup oldu. Kabardalılarla ruslar arasında yaxınlaşma XV əsrdə başladı, eyni zamanda Şimali Qafqazın ruslar və kazaklar tərəfindən məskunlaşması başladı və Terek kazak ordusu yaradıldı.

XIX əsrin sonunda kazak kəndləri çiçəkləndi, Nalçik qalasının yaxınlığında bir qəsəbə meydana gəldi. XIX əsrin sonunda dəmiryolunun tikintisindən və sənaye sahələrinin inkişafından sonra bölgədəki rus əhalisinin payı xeyli artdı. Böyük Vətən müharibəsindən sonra sosialist dövlətinin ucqar bölgələri sənayeləşdirmək siyasəti çərçivəsində bir çox rusiyalı mütəxəssis Kabarda-Balkariyaya gəldi. Rus dili Kabarda-Balkar xalqlarının millətlərarası ünsiyyət dilidir.

Balkarlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şimali Qafqazda yaşayan və qumuqlar, qaraçaylılar ilə birlikdə türk xalqları ailəsinin qıpçaq qoluna aid xalq. Özlərini malkarlar adlandırılar.

Balkarlar xüsusi ilə qaraçaylılara çox yaxındırlar. Bəzi araşdırıcılar qaraçaylılarla balkarları eyni xalq hesab edirlər. Belə ki yaylaq-qışlaq maldarlığı ilə məşğul olan bu xalqın bir hissəsi Şimali Qafqazın düzənliyində (qışlaqda) daim məskunlaşaraq qaraçay, dağlarda (yaylaqda) qalanlar isə balkar və yaxud malkar adlanmağa başlayıb. Bununla əlaqədar olaraq balkarlar özlərini davlular (dağlılar) da adlandırırlar. Dindarları müsəlman sünnülərdir. Kabarda-Balkar respublikasında ikinci böyük yerli xalqdırlar. Ümumi sayları 170 mindir. Əsas hissəsi, təxminən 110 mini, tarixi vətənləri olan Kabarda-Balkarda yaşayır. Eləcə də Türkiyə, Suriya və Misirdə mühacir adı ilə böyük diasporaları tarixən mövcud olub. Ənənəvi məşğuliyyətləri sürü maldarlığı (yaylaq-qışlaq), eləcə də əkinçilik, arıçılıq və sənətkarlıq olub. 1944-cü ildə kişilər cəbhədə vuruşarkən, onların ailələri repressiyalara məruz qalaraq elliklə Qazaxıstana deportasiya olunub. 1957-ci ildə onların hüquqları qismən bərpa olunub, məhdud halda dövlətçilikləri yaradılıb.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Академия наук СССР, Кабардино-Балкарский научно-исследовательский институт. Кабардино-русские отношения в XVI-XVIII вв. Изд-во Академии наук СССР. 1957-01-01.
  2. ↑ "Указ Президиума ВС СССР от 8.04.1944 о переселении балкарцев, проживающих в Кабардино-Балкарской АССР ... — Викитека" (rus). ru.wikisource.org. 2017-09-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-04-04.
  3. ↑ "Указ Президиума ВС СССР от 08.04.1944". www.libussr.ru. 2016-08-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-04-04.
  4. ↑ "Указ Президиума Верховного Совета СССР "О снятии ограничений по спецпоселению с крымских татар, балкарцев, турок — граждан СССР, курдов, хемшилов и членов их семей, выселенных в период Великой Отечественной войны"". www.memorial.krsk.ru. 2021-12-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-04-04.
  5. ↑ "Указ Президиума Верховного Совета СССР "О преобразовании Кабардинской АССР в Кабардино-Балкарскую АССР"". www.memorial.krsk.ru. 2021-12-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-04-04.
  6. ↑ "Декларация о государственном суверенитете Кабардино-Балкарской Советской Социалистической Республики (1991)". studepedia.org. 2021-10-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-04-04.
  7. ↑ В Кабардино-Балкарии нашли высокогорную стоянку эпохи неандертальцев Arxivləşdirilib 2021-06-17 at the Wayback Machine, 16 июня 2021
  8. ↑ "Неандертальцы из Заюково". 2021-01-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-07.
  9. ↑ Doronicheva E. V.; və b. The first laminar Mousterian obsidian industry in the north-central Caucasus, Russia (preliminary results of a multi-disciplinary research at Saradj-Chuko Grotto) // Журнал «Archaeological Research in Asia». 2019. (#explicit_et_al)
  10. ↑ "Находки в пещере Сарадж-Чуко рассказали о жизни кавказских неандертальцев". Газета.ru. 19.04.2019. 2021-01-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-07.
  11. ↑ Ekaterina V.Doronicheva et al. The first laminar Mousterian obsidian industry in the north-central Caucasus, Russia (preliminary results of a multi-disciplinary research at Saradj-Chuko Grotto) Arxivləşdirilib 2019-04-21 at the Wayback Machine, 18 March 2019
  12. ↑ "Между кавказскими неандертальцами существовали социальные контакты". 2019-04-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-07.
  13. ↑ "Археологи исследовали древнюю охотничью стоянку в Приэльбрусье". 2020-01-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-07.
  14. ↑ Новые памятники каменного века в Губском ущелье Arxivləşdirilib 2019-11-04 at the Wayback Machine // Институт археологии РАН. Новые полевые исследования 2006—2009.
  15. ↑ Liubov V. Golovanova, Vladimir B. Doronichev, Ekaterina V. Doronicheva et al. Dynamique du climat et du peuplement du Caucase Nord-Central au tournant du Pléistocène et de l’HolocèneDynamics of environment and human occupation of the north-central Caucasus at the edge of the Pleistocene and Holocene Arxivləşdirilib 2021-10-07 at the Wayback Machine, May–September 2020
  16. ↑ "Археологи реконструировали жизнь людей эпипалеолита на Кавказе". 2020-11-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-07.
  17. ↑ Доказано родство представителей кобанской культуры с древними и современными народами Северного Кавказа Arxivləşdirilib 2020-07-25 at the Wayback Machine, 22 апреля 2020 г.