Pənahəli xan sarayı (Ağdam)

Pənahəli xan sarayı və ya Pənah xanın imarəti, ya da sadəcə İmarət — Ağdam şəhərində yerləşən və birinci Qarabağ xanı Pənahəli xanın yay sarayı olmuş tarix-memarlıq abidəsidir.[1] XVIII əsrə aid bu tarix-memarlıq abidəsi Qarabağ xan nəslinin ilk mülklərindəndir.[2]

Pənahəli xan sarayı
Pənah xanın sarayı restavrasiyadan sonra
Xəritə
39°59′35″ şm. e. 46°56′20″ ş. u.HGYO
Ölkə  Azərbaycan
Şəhər Ağdam
Yerləşir Qiyaslı kəndi
Aidiyyatı Qarabağ xanlığı
Tikilmə tarixi XVIII əsr
Üslubu Arran memarlıq məktəbi
İstinad nöm.4026
Kateqoriyaİmarət
ƏhəmiyyətiYerli əhəmiyyətli
Kompleksin planı
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Pənahəli xanın Ağdamdakı sarayı, xan nəslinin ən birinci mülklərindən olmaqla iki binadan ibarətdir. Çox güman ki, ilkin çağında bu kompleksə daha çox bina daxil olmuşdur. Bu kompleks Pənahəli xanın 1738-ci ildə Xorasandan qayıdıb, Qarabağda xanlıq quruculuğuna başladığı ilk illərdə inşa edilmişdir.

Ağdam sarayı, bir-birinə perpendikulyar yerləşdirilmiş iki korpusdan ibarətdir. Əsas korpus, mərkəzi günbəzli zalın ətrafında qruplaşdırılmış tağtavanlı otaqlardan ibarətdir. Mərkəzi zalın qabağında cənuba istiqamətlənmiş geniş və dəbdəbəli eyvan yerləşir. Günbəzli zal divanxana xüsusiyyəti daşımış və Pənahəli xan burda qonaqlarını qəbul etmişdir.

Saray yaxınlığında yerləşən İmarət qəbiristanlığında Qarabağ xan nəslinin bir çox nümayəndələri dəfn edilmişdir. Pənahəli xanın türbəsi və Xurşidbanu Natavanın qəbirüstü abidəsi də bu qəbiristanlıqda yerləşir.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Pənahəli xan və Qarabağ xanlığı

Pənahəli xanın Ağdamdakı sarayı, xan nəslinin ən birinci mülklərindən olmaqla[3] iki binadan ibarətdir. Çox güman ki, ilkin çağında bu kompleksə daha çox bina daxil olmuşdur. Bu kompleks Pənahəli xanın 1738-ci ildə Xorasandan — Nadir şahın xidmətindən uzaqlaşıb Qarabağda xanlıq quruculuğuna başladığı ilk illərdə inşa edilmişdir.[4] İmarətin bir-birinə perpendikulyar şəkildə qoyulmuş binaları dəbdəbəli xan iqamətgahı olmayıb, XVIII əsrin Qarabağ bölgəsi zənginlərinin yaşayış evləri kimidir. Bu evlər baş fasadları ilə həyətə açılır.

XVIII əsrin birinci yarısında Qarabağlı Pənahəli xan bu şəhərdə özü üçün ağ daşdan imarət tikdirmək barədə əmr verib. Həmin imarət uzun müddət ətraf kəndlərin sakinləri üçün bir növ oriyentirə çevrilib. Bu mənada “Ağdam” – günəş şüaları ilə nurlanmış işıqlı, ağ ev deməkdir.[3]

Saray Ermənistanın işğalı altında olduğu dövrdə vandalizmə məruz qalıb, onu əvvəlcə tövlə kimi, İkinci Qarabağ müharibəsi dövründə isə sarayı Azərbaycan ordusunun hədəfinə çevirmək məqsədilə sığınacaq və müdafiə istehkamı kimi istifadə ediblər.[5]

Restavrasiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2023-cü ildə Ağdam İmarət Kompleksində yerli və xarici mütəxəssislərin iştirakı ilə restavrasiya və arxeoloji tədqiqat işlərinə başlanılıb.[2] 2024-cü il sentyabrın 19-da Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Ağdam şəhərində İmarət Kompleksinin bərpadan sonra açılışında iştirak edib.[2]

Memarlıq xüsusiyyətləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sarayın kollonadalı eyvanı Ağdamın işğalından əvvəl

Saray, Azərbaycan ərazisində yayımış digər xan saraylarından fərqli olaraq parad xüsusiyyətlərinə malik olmayıb, yalnız dəbdəbəli yaşayış evi xüsusiyyəti daşıyır. Buna görə də, elmi ədəbiyyatda bəzən Pənahəli xanın imarəti də adlandırılır. Ağdam xan sarayı, hakimiyyətin zirvəsinə gedən yolda irəliləyən gənc monarxın yaşayış və iş yeri olmuşdur.[6]

Ağdam sarayı, bir-birinə perpendikulyar yerləşdirilmiş iki korpusdan ibarətdir. Əsas korpus, mərkəzi günbəzli zalın ətrafında qruplaşdırılmış tağtavanlı otaqlardan ibarətdir. Mərkəzi zalın qabağında cənuba istiqamətlənmiş geniş və dəbdəbəli eyvan yerləşir.[6] Günbəzli zal divanxana xüsusiyyəti daşımış və Pənahəli xan burda qonaqlarını qəbul etmişdir.[6]

Sarayın eyvanı üç aşırımlı arkada kimi həll edilmişdir. Oxvari tağlar bütöv ağ daşlardan yonulmuş iri sütunlar üzərində dayanır. Ümumilikdə eyvan binanın girişi rolunu yerinə yetirməklə portik xüsusiyyəti daşıyır.[6]

Sarayın nisbətən böyük ölçülü əsas binası planda bir qədər mürəkkəb konfiqurasiyalı olub, müxtəlif ölçülü otaqlardan ibarətdir. Bu birmərtəbəli evdə eyvanlı salon mərkəzi mövqe tutur. İç divarlarında çoxlu dərin tağçaları olan mərkəzi salonun 50 m2 yaxın olan sahəsi səkkiztinli günbəzlə ortülümüşdür.[7] Dözümlü tromplar üzərində qurulan günbəzin yuxarısında, fənər şəklində işlənmiş işıq və hava bacası qoyulmuşdur. Ə. Salamzadə günbəzin bu cür həll edilməsini, Azərbaycan ərazisində qədim dövrlərdən yayılmış qaradam tipli evlərin damının həll edilməsi ilə əlaqələndirir.[6]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Ağdam rayonunun əsir abidələri". 2017-07-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-20.
  2. ↑ 1 2 3 "İlham Əliyev Ağdam şəhərində İmarət Kompleksinin bərpadan sonra açılışında iştirak edib » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi". president.az (az.). 19 sentyabr 2024. 2024-09-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2024.
  3. ↑ 1 2 Ağdam rayonunun abidələri Arxivləşdirilib 2021-12-07 at the Wayback Machine, agdam-ih.gov.az
  4. ↑ "Pənah xanın imarəti". 2016-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-20.
  5. ↑ Xəzər TV. "Pənahəli xanın sarayı erməni vandalizminə məruz qalıb" (az.). Youtube.com. 02.12.2020. İstifadə tarixi: 2020-12-03.
  6. ↑ 1 2 3 4 5 Саламзаде, 1964. səh. 84
  7. ↑ Дж. Алексвндрович, И. Азимбеков, В.М.Сысоев. Евлах-Шуша (вып. III). Баку: Изв. Азербайджанского комитета охраны памятников старины, искусства и природы. 1927. 9.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Саламзаде, А. В. Архитектура Азербайдана XVI-XIX вв. Баку: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР. 1964.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]