HİDRO…

Göllərin hidromorf torpaqları — şoran, şorakət və solod torpaq tipi. Qazaxıstanda, Rusiyanın Aşağı Volqaboyu bölgəsində, Mərkəzi Asiyada, Şimali Amerikada ABŞ və Kanadada, Azərbaycanda Kür-Araz ovalığı ərazilərində yayılmışdır. == Növləri == Şoranlaşmış torpaqların formalaşması duzların qrunt sularında və süxurlarda toplanması və onların torpaqda akkumlyasiyasına təsir göstərən şərait ilə əlaqədardır. Bu duzlar torpaq qatında toplaşanda torpaqlar şorlaşır. Bir sıra vulkanizm rayonlarında püskürmə məhsullarının səthə çixması şoranlığın yaranmasına səbəb olur. Aerob şəraitdə bitkilər kök sistemi vasitəsilə alt qatlarda olan duzları su ilə birlikdə səthə çıxır. Küləklər də torpaqların şoranlaşmasına sürətləndirici təsir göstərməklə, şoranlaşmanın arealını genişləndirir. Bu prosesə impulsverizasiya, yəni duzların külək vasitəsilə yayılması deyilir. Rütubətli iqlim şəraitində torpaqlar profil boyu sularla yuyulur və həll olan duzlar torpaq profilindən çıxarılır. Əksinə, quraq ərazilərdə duzlar dərin qatlardan üst qatlara çıxır.

Hidroaeromexanika — axıcı maddələrin (mayelərin, qazların və plazmaların) mexanikasını və onlara təsir edən qüvvələri öyrənən fizika sahəsi. Onun mexaniki, mülki, kimyəvi və biotibbi mühəndislik, geofizika, okeanoqrafiya, meteorologiya, astrofizika və biologiya da daxil olmaqla geniş spektrdə tətbiqləri var. Onu maye və qazların statikasına, yəni sükunətdə olan axıcıların öyrənilməsinə və onların dinamikasına, yəni qüvvələrin axıcıların hərəkətinə təsirinin öyrənilməsinə ayırmaq olar. O maddənin atomlardan təşkil olunduğunu nəzərə almadan onu modelləşdirən bütöv mühit mexanikasının bir qoludur; yəni burada maddə mikroskopik yox, makroskopik baxımdan modelləşdirilir. Hidroaeromexanika, xüsusən də hidroaerodinamika tipik olaraq kompleks riyazi aktiv tədqiqat sahəsidir. Bir çox problemlər qismən və ya tamamilə həll edilməmişdir və ən yaxşı formada isə ədədi üsullarla, adətən, kompüterlərdən istifadə etməklə həll edilmişdir. Hesablamalı hidroaerodinamika adlanan müasir elm sahəsi bu yanaşmaya həsr edilmişdir. Axınların vizuallaşdırılması və analizi üçün eksperimental üsul olan hissəciklərin sürətinin vizual ölçülməsi də axının yüksək vizual təbiətinə əsaslanır. == Qısa tarix == Hidroaeromexanikaya dair çalışmalar öz başlanğıcını ən azı Antik Yunanıstandan götürür. Bu dövrün ən sanballı çalışması Arximed tərəfindən maye və qazların statikasına və qaldırma qüvvəsinin tədqiqinə həsr olunmuş "Üzən Cisimlərə Dair" əsəridir.

Hidroaviasiya üzrə beynəlxalq "Hidroaviasiya sərgisi" və elmi konfransı — 1996-cı ildən bəri hər ikinci ildə Rusiyada təşkil edilən beynəlxalq hidroaviasiya şousu MAKS ilə sıralanır. Gəlincik buxtasında TANTK-ın sınaq-təcrübə bazasının G. M. Beriev və Gəlincik hava limanı ərazisində keçir. Əsas nümayiş uçuşları Gəlincik körfəzi ərazisi üzərində aparılır. Dəniz lövhələri hidravlik buraxılışdan onlara Berieva adına TANTK-da başlayır, hava şousuna qatılan aerobatik qruplar Gəlincik hava limanının zolağından başlayır. "Hidroaviyasiya sərqisi" nin təşkilatçısı Rusiyanın Sənaye və Ticarət Nazirliyi, təşkilatçısı UAC və sərgi operatoru G. M. Berieva adına TANTKdır. . Uçuş proqramının tipik iştirakçıları- TANTK Beriev Be-200, A-40, Be-12, P-200 və Be-103 . Gəlincikdəki hava şousunun müntəzəm iştirakçıları "Strijı" aeroklubu və "İlk Uçuş" klubu bir neçə ildir burada çıxış edir. Hidroaviasalonun rəsmi simvolu Be-200 təyyarəsidir; ənənəyə görə Hidroaviasalon rəsmi olaraq Rusiya bayrağının rənglərində su axıdılması ilə yola çıxır. Be-200 uçuşları hətta bir iş günündə, hava şousunda iştirak edən təyyarələrin əksəriyyəti hələ bir uçuş proqramını reallaşdırmadıqda baş verir. Hidroaviasalon-2018 çərçivəsində MAKS Kuboku aerobatika turnirinin ilk regional mərhələsi keçirildi, onun finalı MAKS-2019 sərgisində keçiriləcəkdir.

Hidrobiologiya su orqanizmləri və onların xarici mühitlə qarşılıqlı əlaqəsindən bəhs edən elm. Hidrobiologiya, əsasən, ekoloji elm olub okeanların, dənizlərin və şirin suların bioloji məhsuldarlığını öyrənir. Orqanizmlərin suda yaşamasında xarici mühitin rolu böyükdür. Xarici mühit amillərinə suyun şəffaflığı, temperaturu, duzluluğu, suda həll olmuş qazlar, biogen elementlər və sairə aiddir. == Ümumi == Yunanca hydor — su, bios – canlı, loqos – söz, elm sözlərindən yaranmışdır. Hidrosferdə yayılmlış birhüceyrəli orqanizmlərdən başlamış məməlilərədək bütün canlıları, onların növ tərkibini, ekoloji göstəricilərini, bir-biri ilə və mühitlə qarşılıqlı münasibətlərini öyrənən elm sahəsidir. Hidrosfer özünün canlı aləmi – hidrofaunası ilə birlikdə insanın yaşayışında əvəzedilməz rol oynayır. Bəşəriyyətin inkişafı ilə birlikdə bütün sututarlar içməli və texniki su təchizatı, kənd təsərrüfatı sahələrinin suvarılması, balıqçılıq təsərrüfatı sahələri, energetika, gəmiçilik, istirahət və başqa məqsədlər üçün daha intensiv istifadə edilir. == Məqsəd və vəzifələri == Müasir hidrobiologiyanın əsas məqsədi su ekosistemlərində baş verən mürəkkəb bioloji proseslərin mahiyyətini dərk etmək və onları idarə edə bilmək vərdişlərinə yiyələnməkdir. Başqa sözlə, başdan ayağa ekoloji elm sahəsi olan hidrobologiya sututarlarda bioloji məhsuldarlığın artırılması və onlardan daha çox istehlak əhəmiyyətli məhsul (balıq, molyusk və xərçəng) əldə edilməsi ilə bərabər, həm də insanların təmiz su ilə təminatının elmi əsaslarının işlənilib hazərlanması ilə məşğul olur.

Hidrobiont — suda yaşayan orqanizm. Su mühitinin sıxlığı hava mühitinə nisbətən orta hesabla 800 dəfə çox olur. Suyun sıxlığından asılı olaraq heyvanların suda hərəkəti təkmilləşmişdir. Paleontoloji materiallara əsasən Yer səthində həyatın inkişafı ilk dəfə suda başlamışdır. Lakin su şəraitində heyvanların proqressiv inkişafı balıqlar sinfindən yuxarı gedə bilməmişdir. İlk su heyvanları içərisində onurğalı heyvanların ali qruplarının olmaması, əsasən suda havaya nisbətən həll olmuş oksikenin 30 dəfə az olması ilə izah edilir. Əcdadı suda yaşamış quruda yaşayan ali heyvan siniflərinin bəzi nümayəndələri təkamül prosesi zamanı ikinci dəfə su həyatına keçmişlər. Bu çür ikinci su heyvanlarına pərayaqlılar, balinalar, sirenlər, bəzi sürünənlər, böcəklər, taxtabitilər, ağciyərlə tənəffüs edən bəzi molyusklar daxildir. Onlarda oksikenlə tənəffüsetmə xüsusiyyəti qalmışdır. Təkamül prosesində su mühitində yaşayan orqanizmlər bir-birindən bir sıra əlamətlərilə fərqlənən üç əsas ekoloji mühitdə (plankton, bentos, neyston) yaşamağa uyğunlaşmışlar.

Hidrobiont — suda yaşayan orqanizm. Su mühitinin sıxlığı hava mühitinə nisbətən orta hesabla 800 dəfə çox olur. Suyun sıxlığından asılı olaraq heyvanların suda hərəkəti təkmilləşmişdir. Paleontoloji materiallara əsasən Yer səthində həyatın inkişafı ilk dəfə suda başlamışdır. Lakin su şəraitində heyvanların proqressiv inkişafı balıqlar sinfindən yuxarı gedə bilməmişdir. İlk su heyvanları içərisində onurğalı heyvanların ali qruplarının olmaması, əsasən suda havaya nisbətən həll olmuş oksikenin 30 dəfə az olması ilə izah edilir. Əcdadı suda yaşamış quruda yaşayan ali heyvan siniflərinin bəzi nümayəndələri təkamül prosesi zamanı ikinci dəfə su həyatına keçmişlər. Bu çür ikinci su heyvanlarına pərayaqlılar, balinalar, sirenlər, bəzi sürünənlər, böcəklər, taxtabitilər, ağciyərlə tənəffüs edən bəzi molyusklar daxildir. Onlarda oksikenlə tənəffüsetmə xüsusiyyəti qalmışdır. Təkamül prosesində su mühitində yaşayan orqanizmlər bir-birindən bir sıra əlamətlərilə fərqlənən üç əsas ekoloji mühitdə (plankton, bentos, neyston) yaşamağa uyğunlaşmışlar.

Hidrobiontların aşağıdakı ekoloji qrupları vardır: Plankton -Plankton sözü yunan kəlməsi olub, azərbaycan dilində azmış, su qatlarında üzən mənasındadır. Termin ilk dəfə alman alimi V. Genzen tərəfindən 1887-ci ildə irəli sürülmüşdür. Planktonun mahiyyətini isə V. Rilov və A. Skabiçevski açmışlar. Onlar planktona belə tərif vermişlər: Plankton su qatlarında yaşayan, suyun hərəkətinə müqavimət göstərə bilməyən, zəif hərəkətli canlılar qrupudur. Bu qruplaşmaya bir hüceyrəli yosunlar, infuzorlar, rototorlar, ibtidai xərçənglər, inkişaf mərhələlərində olan molyusk və bığayaq xərçəng süfələri aiddir. Planktonda yaşayan orqanizimlər ölçülərinə görə meqaplankton, makroplankton, mezoplankton, mikroplankton və nanoplankton qruplarına bölünürlər. Meqaplankton- ölçüləri 1 metrdən böyük olan orqanizimlərdir. Meduzalar, sifonoforlar buraya aiddir. Makroplankton- ölçüləri 1 sm-dən 100 sm-ə qədər olan orqanizimlərdir. Meduzalar bu qrupa aid orqanizimlərdir.

Hidroelektrik enerji — sürətlə axan suyun enerjisiylə çevirilən elektrik generatorlarından əldə edilən elektrikdir. Hidroelektrik enerji stansiyaları içmə, istifadə etmə ya da sənaye suyu təmin etmək məqsədiylə çayların önü kəsilərək yaradılan su anbarında qurulmaqdadır. Hidroelektrik stansiyanın ana hissələri cəbri borular, hidrolik turbinlər, generatorlar, transformatörler ilə su axışını və elektrik enerjisi paylamasını nəzarət edən köməkçi təchizatlardır. Cəbri borular suyu aşağıya doğru turbinlərə çatdıran böyük borular ya da tunellərdir. Turbinlər, axan suyun hidrolik enerjisini mexaniki enerjiyə çevirən maşınlardır. Transformatörler üreteçlerden əldə edilən alternativ gərginliyi uzaq məsafələrə çatdırmaq üzrə çox yüksək gərginlik dəyərlərinə yüksəltməkdə istifadə edilər.

Su-elektrik stansiyası (SES) — suyun məcra axınlarında və qabarma proseslərində su kütlələrindən enerji mənbəyi kimi istifadə edən elektrik stansiyası. Su-elektrik stansiyasının bəndləri və su anbarlarının konstruksiyaları adətən çayların üzərində tikilir. Elektrik enerjisinin effektiv istehsalı üçün SES-in yerləşməsinin iki əsas amili mövcuddur: SES-in bütün ilboyu daimi su ilə təmin olunması; çayın mümkün qədər daha meyilli, kanyonvari relyef formasına malik olması. == İş prinsipi == Su-elektrik stansiyasının iş prinsipi kifayət qədər sadədir. Hidrotexniki konstruksiyalar zənciri hidroturbinin ucunda hərəkət edən suyu lazımlı təzyiqə çatdırır və hərəkətdə olan su kütləsi elektrik enerjisi istehsal edən generatorları ötürülür. Suyun lazımlı təzyiqi bənd konstruksiyası vasitəsilə və müəyyən yerlərdə çayın konsentrasiyası və ya derivasiyası nəticəsində yaranır. Bəzi hallarda suyun lazımlı təzyiqinin alınması üçün bənd və derivasiyadan birgə istifadə edirlər. Bütün energetika avadanlıqları bilavasitə su-elektrik stansiyasının binasında yerləşir. Bina, təyinatından asılı olaraq, müəyyən bölmələrə malikdir. Maşın zalında su cərəyanını bilavasitə elektrik enerjisinə çevirən hidravlik-aqreqatlar yerləşir.

Su-elektrik stansiyası (SES) — suyun məcra axınlarında və qabarma proseslərində su kütlələrindən enerji mənbəyi kimi istifadə edən elektrik stansiyası. Su-elektrik stansiyasının bəndləri və su anbarlarının konstruksiyaları adətən çayların üzərində tikilir. Elektrik enerjisinin effektiv istehsalı üçün SES-in yerləşməsinin iki əsas amili mövcuddur: SES-in bütün ilboyu daimi su ilə təmin olunması; çayın mümkün qədər daha meyilli, kanyonvari relyef formasına malik olması. == İş prinsipi == Su-elektrik stansiyasının iş prinsipi kifayət qədər sadədir. Hidrotexniki konstruksiyalar zənciri hidroturbinin ucunda hərəkət edən suyu lazımlı təzyiqə çatdırır və hərəkətdə olan su kütləsi elektrik enerjisi istehsal edən generatorları ötürülür. Suyun lazımlı təzyiqi bənd konstruksiyası vasitəsilə və müəyyən yerlərdə çayın konsentrasiyası və ya derivasiyası nəticəsində yaranır. Bəzi hallarda suyun lazımlı təzyiqinin alınması üçün bənd və derivasiyadan birgə istifadə edirlər. Bütün energetika avadanlıqları bilavasitə su-elektrik stansiyasının binasında yerləşir. Bina, təyinatından asılı olaraq, müəyyən bölmələrə malikdir. Maşın zalında su cərəyanını bilavasitə elektrik enerjisinə çevirən hidravlik-aqreqatlar yerləşir.

Hidrostatik təzyiq - sükunətdəki mayenin olduğu qabın dibinə və divarlarına göstərdiyi təzyiqə deyilir. Hidrostatik təzyiq mayenin sıxlığı və maye sütununun hündürlüyü ilə düz mütənasibdir, p ilə işarə olunur. p=ρgh, burada ρ - mayenin sıxlığı, g -qravitasiya sahəsinin intensivliyi, h - maye sütununun hündürlüyüdür. Qabın divarına mayenin göstərdiyi təzyiqdə həmin düsturla hesablanır. Lakin divarın hər yerində təzyiq eyni olmayıb, dərinliyin artması ilə artır.divara göstərilən orta təzyiq =pgh/2 dir. == Mənbə == M.Murquzov və b. Fizika. VII sinif üçün dərslik.

Hidrostatika — Mayelərin və ya qazların qabın dibinə və ya kənarlarına göstərdiyi təsirə deyilir.Hidromexanikanın mayenin müvazinət vəziyyətini, habelə maye içində olan cisimlərin müvazinətini öyrənən bölməsi. Hidrostatika mayelərin saxlanması, nəqli və istifadəsi üçün qurğuların yaradılmasıyla məşğul olan hidravlika mühəndisliyi üçün əsasdır. O həmçinin geofizika və astrofizika (məsələn, lövhələrin tektonikasını və Yerin qravitasiya sahəsinin anomaliyalarını anlamaq üçün), meteorologiya, tibb (qan təzyiqini öyrənərkən) və bir çox başqa sahələrin tərkib hissəsidir. Hidrostatika atmosfer təzyiqinin nə üçün hündürlüyə görə dəyişdiyini, ağac parçasının və yağın nə üçün suda üzdüyünü, durğun suyun səthinin nəyə görə düz olduğunu fiziki baxımdan açıqlayır. Hidrostatikada hündürlük qabın dibindən deyil,suyun səthindən ölçülür.Buna görə də cisim qabın dibinə endikcə hidrostatik təzyiq artır.

Hidrotermal məhlullar (ing. hydrotermal solution s, rus. гидротермальные растворы) — maqmadan ayrılan su buxarları və onları müşahidə edən qazların temperaturu aşağı düşərkən əmələ gələn, maqmatik mənşəli isti su məhlullarıdır. Hidrotermal məhlullar Yer qabığında sirkulyasiya edir və mineral maddələrin yerləşməsinə və çökməsinə səbəb olur. Bu və ya digər anionların üstünlüyünə görə xloridli, sulfatlı və başqa hidrotermal məhlullar ayrılır. İsti hidrotermal məhlullar Yer təkinə süzülmüş səth sularının hesabına da əmələ gələ bilər. Sinonimi "hidrotermlər"di.

Hidrotermal-çökmə (stratiform) yataqları — bunlara hidrotermal çökmə mənşəyə malik və stratiform termini ilə adlandırılan yataqlar aiddir. Burada laylı yatım forması olmasına baxmayaraq mənşəyi qeyri — müəyyəndir. Bunların yaranması haqqında 3 hipotez var: İlkin — çökmə hipotez sonradan dəyişməyə məruz qaldığını göstərir. Yataqların hidrotermal, epigenetik əmələgəlmə hipotezi. Burada onların dərində yatmış püskürmə süxurların massivləri ilə əlaqədar olması söylənilir. Daha tutarlı hesab olunan yataqların poligen mənşəli olması haqqında hipotez. Burada fərz edilir ki, yataqlar çökmə qatların inkişaf etdiyi və püskürmə süxurların massivlərinin olmadığı səthlərdə yerləşir. == Yataqların tipləri == Bunlara aiddir: Qumdaşı və şist laylarından Bornit – Xalkofilli tip , karbonat süxurlarındakı qalenit – sfaleritli, Kinovar – antimonitli tiplər. Bornit — Xalkopiritli tipi — tərkibində yüksək miqdarda üzvi karbon qazı saxlayan, qumdaşı, şist və dolomitlərdən ibarət depresiyalarda yerləşir. Filiz cisimləri uyğun laylı, linzavari və lentvari, mayili yığımlarda yerləşir.

Hidrotexnika- (hidro…+mexanika)- su ehtiyatlarını, onlardan istifadə yollarını, həmçinin xüsusi hidrotexniki qurğu və avadanlıqların köməyi sayəsində suyun dağıdıcı təsiri ilə mübarizə üsullarını öyrənən elm; müvafiq texnika sahəsi. Hidrotexnika bir elm kimi hidrologiya, hidrogeologiya, hidravlika, hidromexanika və mühəndis inşaat elmlərinə (qruntlar mexanikası, inşaat mexanikası, mühəndis geologiya və s.) əsaslanır. Hidrotexnika aşağıdakı sahələri öyrənir. Su axınlarının hidrotexniki qurğulara və məcralara təsirini, onların suyun dağıdıcı təsirindən qorunması üsullarını; Çay axınının tənzimləmə metodlarını işləyib hazırlayır; Suyun qruntdan, qurğudan və onların əsaslarından süzülməsi prosesini tədqiq edir; Hidrotexniki qurğuların və onların əsaslarının dayanıqlığı nəzəriyyəsini və s. işləyib hazırlayır. Hidrotexnika sahəsində nəzəri tədqiqat hidrotexniki qurğuları hesablama və konstruksiyalama metodlarını, onların tikilməsi və istismarı üsullarını yaratmağa imkan verir. == Hidrotexniki qurğular == Hidrotexniki qurğular təbii su ehtiyatlarından (çay, göl, dəniz, yeraltı sular) səmərəli istifadə etmək məqsədi ilə, yaxud suyun (selin) zərərli təsirinə qarşı mübarizə üçün tikilən xüsusi mühəndis qurğularıdır. Bu qurğular vasitəsilə suları və axınları idarə etmək-suyun səviyyəsini və sərfini tənzimləmək, onun miqdarını, sürətini, istiqamətini, rejimini və s.-ni tələbata uyğun dəyişdirmək olur. Hidrotexniki qurğular dəniz, çay, göl, yerüstü, yeraltı ola bilər və ümumi təyinatlı və xüsusi hidrotexniki qurğulara ayrılır. === Ümumi təyinatlı qurğular === Ümumi təyinatlı qurğulara suyun qarşısını saxlayan və səviyyə düşgüsü yaradan qurğular (bənd, damba), suötürən, sutoplayıcı, sugötürücü qurğular, tənzimləyici qurğular və s.

Hidrotəmizləmənin kimyası Hidrogen vasitəsilə təmizləmə prosesi sənayedə benzin və dizel yanacaqlarından arzuolunmayan birləşmələrin kənarlaşdırılması üçün geniş tətbiq olunur. Son zamanlar bir çox ölkələrdə, ABŞ və bir çox ölkələrdə hidrogen vasitəsilə mazutların da tərkibindən arzuolunmayan maddələrin kənarlaşdırılması üçün də istifadə edirlər. Bir qayda olaraq hidrotəmizləmə prosesi hidrogen mühitində alümo-kobaltmolibden katalizatorlarından istifadə elməklə 3-7 MPa təzyiq, 330-450ºC temperatur, 1-9 saat-1 həcmi sürət (xammalın) və 65-94% (həcm) hidrogen olmaqla aparılır. Hidrotəmizləmə prosesi katalizatorlarda kükürdlü (sulfidlər, tiofenlər, disulfidlər, merkaptanlar və s.), azotlu (piridin, pirrol və s.) və oksigenli üzvi bir- ləşmələrin (fenollar və başqaları) iştirakı ilə baş verən hidrogenləşmə reaksiyasına əsaslanır. Hidrotəmizləmə zamanı hidrogenləşmə reaksiyaları ilə yanaşı, paralel olaraq arzuolunmayan birləşmələrin hidrogen sulfid, ammonyak və suyun əmələ gəlməsi ilə kənarlaşdırılması müşahidə olunur( Şəkil 1). Katalitik hidrotəmizləmə zamanı baş verən reaksiyalar iki qrupa ayrılmaqla təsnif olunur: hidrogenoliz və hidrogenləşmə. Hidrogenolizdə bir karbon-heteroatom rabitəsi hidrogen vasitəsilə ayrılır. Hidrogenləşmədə hidrogenin molekula əlavə olunması rabitə qırılmadan baş verir. Katalitik hidrotəmizləmə zamanı əsas hidrogenoliz və hidrogenləşmə reaksiyaları aşağıda təsvir edilmişdir. == Hidrogenoliz reaksiyaları == Hidrokükürdsüzləşmə.

Hidrotəyyarə; su səthində enmə, qalxma və manevr edə bilən təyyarələrə verilən addır. Hidrotəyyarələrin iki əsas növü mövcuddur: üzən təyyarələr və uçan gəmilər. == Tarix == İlk hidrotəyyarə 1910-cu ildə fransız pilot Henri Fabre tərəfindən inşa edilmişdir. == Növləri == “Hidrotəyyarə” termini tez-tez iki növ hava/su gəmisini təsvir etmək üçün istifadə olunur: üzən təyyarələr (float seaplane) və uçan gəmilər (flying boat) Üzən təyyarələr: Bu tip təyyarələrdə, təyyarənin gövdəsinə təkərli eniş qurğularının əvəzinə float və ya pontoon adlanan nazik uzun şamandıralar və ya dubalar quraşdırılmışdır Uçan gəmilər: Bu tip təyyarələrin gəmiyə bənzər gövdə quruluşu vardır, əsas şamandıra və korpus birləşmiş bir hissə formasındadır. Daha sonra bu nəqliyyat vasitələrinə geri çəkilə bilən təkərli eniş qurğuları əlavə edilərək, həm dənizdə, həm də quruda manevr etmə qabiliyyəti olan amfibiya təyyarələr hazırlanmışdır. == Türkiyədə hidrotəyyarələr == Hərbi sahədə ilk aviasiya təyyarəsi 1914-cü il aprelin əvvəlində İstanbula gətirilmiş Curtiss F-2 tipli hidrotəyyarə olmuşdur. Mülki sahədə hidrotəyyarələr ilə planlaşdırılan səyahətlər ilk dəfə 1924-cü ildə İstanbulda, Büyükdere Limanında İtalyan Aero Espresso Hava Yolları şirkəti ilə İstanbul-Afina-Brindizi və İstanbul-Afina-Rodos marşrutlarında Dornier Wal tipli təyyarələrlə edilmişdi və 1936-cı ilə qədər davam etmişdir. Hidrotəyyarə və hidrosəyahət sahələrində son illərdə alınan tələblərə uyğun olaraq, 23 avqust 2007-ci il tarixində Mülki Aviasiya Baş İdarəsi tərəfindən hidrotəyyarələrdə tənzimləmələri və standartları müəyyənləşdirmək üçün bir sirkulyar buraxılmışdır. Hidrotəyyarə ilə Hava Nəqliyyatının İdarə Edilməsi İdarəsi 2 oktyabr 2011-ci il tarixində rəsmi qəzetdə dərc edilmişdir. Hidrotəyyarə ilə hava nəqliyyatı ilk dəfə 16 mart 2012-ci ildə 19 nəfərlik cüt mühərrikli “Twin Otter” təyyarəsi ilə başlamışdır.

Hidroxinon (para-dihidroksibenzol, benzol-1,4-diol, kinol) aromatik bir üzvi birləşmədir, kimyəvi formulu C6H4(OH)2 olan ikiatomlu fenolların nümayəndəsidir, pirokatexin və rezorsinin izomeridi "Hidroxinon" adı, F. Wöhler tərəfindən birləşmənin xüsusiyyətinə görə, özünün sintez edildiyi xinon ilə oxşarlığı səbəbiylə verilmişdir. Kimyəvi sənayedə bir antioksidant, analitik kimyada niobium, volfram, qızılın və seziumun təyin edilməsi üçün bir reagent, fotoqrafiya sahəsində fotoşəkil aşkarlayıcısı olaraq istifadə edilən güclü bir vasitədir. Ticarət adı: H-142[2]. == Tarixi == Hidroxinon ilk dəfə 1820 -ci ildə xin turşusunun distillə edilməsi zamanı Fransız kimyaçıları Pierre Joseph Pelletier və Joseph Bienneme Kavantu tərəfindən ayrılmışdır. Hidrokinonun sintezi isə ilk dəfə 1844 -cü ildə xinonun bərpa edilməsi zamanı Fridrix Vöhler tərəfindən həyata keçirilmişdir. Wöhler həm də ona müasir adını vermiş və xüsusiyyətlərini təsvir etdmişdir [3]. William Ebney 1880 -ci ildə sənaye sintezi üsullarının inkişafına səbəb olan birləşmənin sərgilənən xüsusiyyətlərini kəşf etdi. Bu aşkarlayıcıların birincisi, 1889 -cu ildə Henri C. Nyuton tərəfindən eykonogen aşkarlayıcısına hidrohinon əlavə edərək və hər iki maddənin ən yaxşı xüsusiyyətlərindən özündə ehtiva edən son bir aşkarlayıcı kompozisiya əldə etmişdir. Tezliklə, metol-hidroxinon aşkarlayıcısı (İngilis dilli mənbələrdə MQ simvolları ilə ifadə olunur) təklif olundu, burada həddindən artıq həssaslıq fenomeni fərq edildi - iki fərqli aşkarlayıcı maddəsi birlikdə bir aşkarlayıcıdan daha aktiv işləyir. 1940-cı illərin sonlarında Levensonun elmi əsərləri ilə həddindən artıq həssaslığın təsiri təsdiqləndi və sübut edildi ki, bu vəziyyətdə görüntünün aşkarlanması metolla həyata keçirilir və hidroxinonun rolu sərf olunmuş metolu bərpa etməkdir [4] ] [3].

Hidroxor — su ilə yayılan bitkilər. == Ədəbiyyat == R.Ə.Əliyeva, Q.T.Mustafayev, S.R.Hacıyeva. “Ekologiyanın əsasları” (Ali məktəblər üçün dərslik). Bakı, “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, 2006, s. 478 – 528.

Kalium hidrosulfat (KHSO4)- qələvi metalı kaliumun və sulfat turşusunun turş duzudır. == Fiziki xassələri == Kalium hidrosulfat –rombik sinqoniyanın kristallarıdı. Suda yaxşı, aseton və etanolda həll olunmur. == Alınması == 1. Sulfat turşusunun kalium hidroksidə təsiri nəticəsində: K O H + H 2 S O 4 → K H S O 4 + H 2 O {\displaystyle {\mathsf {KOH+H_{2}SO_{4}\ {\xrightarrow {\ }}\ KHSO_{4}+H_{2}O}}} 2. Kalium sulfatın sulfat turşusununa təsiri nəticəsində: K 2 S O 4 + H 2 S O 4 → 2 K H S O 4 {\displaystyle {\mathsf {K_{2}SO_{4}+H_{2}SO_{4}\ {\xrightarrow {\ }}\ 2\ KHSO_{4}}}} 3. Qatı sulfat turşusu ilə susuz kalium xloridin qaynadılması nəticəsində: K C l + H 2 S O 4 → K H S O 4 + H C l ↑ {\displaystyle {\mathsf {KCl+H_{2}SO_{4}\ \xrightarrow {\ } \ KHSO_{4}+HCl\uparrow }}} == Kimyəvi xassələri == 1. Kalium hidrosulfatın sulu məhlulları, anionun dissosiyasiyası səbəbindən turşu reaksiyasına malikdir: H S O 4 − ⇄ S O 4 2 − + H + {\displaystyle {\mathsf {HSO_{4}^{-}\ \rightleftarrows \ SO_{4}^{2-}+H^{+}}}} 2. Kalium hidrosulfat qızdırıldıqda parçalanır: 2 K H S O 4 → 240 o C K 2 S O 4 + H 2 S O 4 {\displaystyle {\mathsf {2\ KHSO_{4}\ {\xrightarrow {240^{o}C}}\ K_{2}SO_{4}+H_{2}SO_{4}}}} 2 K H S O 4 → 320 o C K 2 S 2 O 7 + H 2 O {\displaystyle {\mathsf {2\ KHSO_{4}\ {\xrightarrow {320^{o}C}}\ K_{2}S_{2}O_{7}+H_{2}O}}} 3. Qələvilərlə reaksiya zamanı orta duzlar alınır: K H S O 4 + K O H → K 2 S O 4 + H 2 O {\displaystyle {\mathsf {KHSO_{4}+KOH\ {\xrightarrow {\ }}\ K_{2}SO_{4}+H_{2}O}}} 4. Əridildikdə bəzi duzlarla reaksiya daxil olur: K H S O 4 + K C l → 500 o C K 2 S O 4 + H C l {\displaystyle {\mathsf {KHSO_{4}+KCl\ {\xrightarrow {500^{o}C}}\ K_{2}SO_{4}+HCl}}} 2 K H S O 4 + T i O 2 → 300 o C T i O S O 4 + K 2 S O 4 + H 2 O {\displaystyle {\mathsf {2\ KHSO_{4}+TiO_{2}\ {\xrightarrow {300^{o}C}}\ TiOSO_{4}+K_{2}SO_{4}+H_{2}O}}} == Tətbiqi == Kalium hidrosulfat boya istehsalında sulfolaşdırıcı maddə kimi istifadə olunur. Analitik kimyada, müəyyən birləşmələrin asanlıqla həll olunan formalara çevrilməsi üçün tətbiq olunur. Qida sənayesində bioloji qatqı (Е515 ) kimi istifadə olunur. == Mənbə == Справочник химика / Редкол.: Никольский Б.П. и др.. — 3-е изд., испр. — Л.: Химия, 1971. — Т. 2.

Kalsium hidroksid (Ca(OH)2) — kristal ağ rəngli toz halında olan maddə. Qüvvətli əsasdır. Suda zəif həll olur. == Trivial adları == Sönmüş əhəng Əhəng südü Əhəng suyu == Alınması == Kalsium oksidin( sönməmiş əhəng) su ilə qarşılıqlı təsirindən alınır və reaksiya istiliyin ayrılması ilə gedir: CaO + H2O → Ca(OH)2+Q == Xassələri == Kalsium hidroksid qələvilərin bütün reaksiyalarına daxil olur: Ca(OH)2 + H2SO4 → CaSO4 +2H2O Ca(OH)2 + SO3 → CaSO4 +H2O Ca(OH)2 + CO2 → CaCO3 + H2O Ca(OH)2 + Na2SO3 → CaSO3 +2NaOH Əgər 520-580ºC-yə qədər qızdırılsa parçalanaraq kalsium oksidə çevrilir: Ca(OH)2 →CaO + H2O Güclü əsas kimi suda kalsium kationuna və hidroksid anionuna tam dissosiasiya edir: Ca(OH)2←→ Ca2+ + 2OH− == Tətbiqi == Kalsium hidroksidin çox geniş tətbiq sahəsi vardır.Su təsislərində yeraltı suların təmizlənməsində, kağız istehsalında, qida sektorunda, suyun codluğunun aşağı salınmasında, ağardıcılarda, betonun hazırlanmasında istifadə olunur. == Təhlükəsizliyi == Tənəffüs sistemini təhriş edərək öskürək, nəfəs darlığına səbəb olur.Kalsium hidroksid uzun müddət dəriyə təmas edərsə dərini aşındıraraq ciddi yanıqlara səbəb ola bilər. == Mənbə == Химическая энциклопедия. - Т.2. - М.: Советская энциклопедия, 1990. - С. 297-298 N.A.Verdizadə, K.Ə.Quliyev, Ə.Z.Zalov, Ş.Ə.Quliyev. Kimya kursu.

Gəmi korpusu, hidrovasitə korpusu, gəmi gövdəsi, hidrovasitə gövdəsi — bir gəmi və ya qayığın alt hissəsini formalaşdıran hidroizolyasiyalı hissədir. Korpusun strukturu gəminin növünə görə dəyişikliklər göstərə bilir. Gəminin gövdəsi gəminin təyinatına görə gəminin üzmə qabiliyyətini, batmazlığını, möhkəmliyini, silahların və şəxsi heyətin, o cümlədən də mexanizmlərin yerləşdirilməsini təmin edir. Korpus sükan, lövbər, yanalma, yedəkləmə və qaldırıcı qurğularla təchiz edilir. Gəminin gövdəsinin içərisində əsas və köməkçi mexanizmlər, döyüş sursatları üçün nəzərdə tutulan anbarlar, yaşayış və xidməti otaqlar, yanacaq, yağ, su, zəncir qutuları, daşınan avadanlıqlar və yük üçün nəzərdə tutulan otaqlar, eləcə də çoxlu gəmi üçün nəzərdə tutulmuş cihazlar mövcuddur. Korpusun yuxarı göyərtəsi üst tikililər, konstruksiyalar və xidmət mexanizmləri üçün fundament funksiyası yerinə yetirir; onun üzərində dirəklər və borular yerləşdirilir. Gəminin gövdəsi əsas ölçüləri (uzunluğu, eni, çəkməsi), xarici konturların forması, komplektin struktur-güc sxemi, istehsalında istifadə olunan konstruksiya materialları (polad və (və ya) yüngül ərintilər, plastiklər, kompozit materiallar və ağac məhsulları) ilə xarakterizə olunur. Gəminin gövdəsinin forması onun gücünə, dənizə yararlılığına və manevr qabiliyyətinə ciddi formada təsir göstərir.