RİSK

Risk — dəyər kəsb edən hər hansı bir obyektin, vəsaitin, və s. itirilmə ehtimalıdır. Risk arzuolunmaz bir hadisənin başvermə, yaxud gözlənilən bir hadisənin baş verməməsi ehtimalıdır. Risk neqativ nəticələnə biləcək hər hansı hərəkət, yaxud hərəkətsizliklərdir. Risk hər hansı bir işin, hərəkətin nəticəsinə 100% dəqiqliklə əmin olmadıqda meydana çıxır. Riskin bir sıra xarakterik xüsusiyyətləri var: 1. Qeyri-müəyyənlik: risk, ancaq hadisələrin gedişatının bir neçə istiqamətdə inkişaf etmə ehtimalı olduqda mövcuddur; 2. Zərər: risk, ancaq hadisələrin gedişatının itkiyə (ziyana), yaxud digər neqativ nəticələrə səbəb olma ehtimalı olduqda mövcuddur; 3. Analiz imkanı: risk, ancaq hadisənin "gözləyənlər"i tərəfindən subyektiv rəy formalaşdıqda və gələcək dövr üçün hadisələr keyfiyyət və kəmiyyət üzrə qiymətləndirildikdə mövcuddur; 4. Əhəmiyyətlilik: risk, gözlənilən hadisə əməli (praktik) əhəmiyyətə malik olduqda və ən azı bir subyektin maraqlarına aid olduqda mövcuddur.

Risk — dəyər kəsb edən hər hansı bir obyektin, vəsaitin, və s. itirilmə ehtimalıdır. Risk arzuolunmaz bir hadisənin başvermə, yaxud gözlənilən bir hadisənin baş verməməsi ehtimalıdır. Risk neqativ nəticələnə biləcək hər hansı hərəkət, yaxud hərəkətsizliklərdir. Risk hər hansı bir işin, hərəkətin nəticəsinə 100% dəqiqliklə əmin olmadıqda meydana çıxır. Riskin bir sıra xarakterik xüsusiyyətləri var: 1. Qeyri-müəyyənlik: risk, ancaq hadisələrin gedişatının bir neçə istiqamətdə inkişaf etmə ehtimalı olduqda mövcuddur; 2. Zərər: risk, ancaq hadisələrin gedişatının itkiyə (ziyana), yaxud digər neqativ nəticələrə səbəb olma ehtimalı olduqda mövcuddur; 3. Analiz imkanı: risk, ancaq hadisənin "gözləyənlər"i tərəfindən subyektiv rəy formalaşdıqda və gələcək dövr üçün hadisələr keyfiyyət və kəmiyyət üzrə qiymətləndirildikdə mövcuddur; 4. Əhəmiyyətlilik: risk, gözlənilən hadisə əməli (praktik) əhəmiyyətə malik olduqda və ən azı bir subyektin maraqlarına aid olduqda mövcuddur.

Risk faktoru- müəyyən xəstəliyin bilavasitə səbəbi sayılmayan, lakin onun baş verməsi ehtimalını artıran ümumi faktorların adıdır. Bura həyat şəraiti və tərzi xüsusiyyətləri , həmçinin orqanizmin anadangəlmə və ya qazanılan xüsusiyyətləri aid edilir. Onlar individiumda (fərddə) xəstəlik ehtimalını artırmaq, yaxud mövcud xəstəliyin gedişinə və proqnozuna əlverişsiz təsir göstərmək qabiliyyətinə malikdir. Adətən bioloji, ekoloji və sosial risk faktorları ayrılır. Əgər risk fatorlarına bilavasitə xəstəliyə təsir göstərən faktorlar da əlavə edilsə, onlar birlikdə sağlamlıq faktorları adlanır ki, onlar da analoji təsnifata malikdir. == Bioloji risk faktoru == Bioloji risk faktorlarına genetik və ontogenez dövründə insan orqanizminin qazandığı (əldə etdiyi) xüsusiyyətlər aiddir. Məlum olduğu kimi, bəzi xəstəliklərə çox vaxt müəyyən milli və etnik qruplarda rast gəlinir. Hipertoniya, xora xəstəlikləri, şəkərli diabeti və b. xəstəliklərə irsi meyillik mövcuddur. Bir sıra xəstəliklərin, o cümlədən şəkərli diabeti, ürəyin işemiya xəstəliyinin baş verməsinin ciddi faktoru köklük hesab olunur.

Risk — dəyər kəsb edən hər hansı bir əmlakın, vəsaitin, vaxtın və s. itirilmə ehtimalıdır. Risk, arzuolunmaz bir hadisənin başvermə, yaxud gözlənilən bir hadisənin baş verməməsi ehtimalıdır. Risk, neqativ nəticələnə biləcək hər hansı hərəkət, yaxud hərəkətsizliklərdir. Risk, hər hansı bir işin, hərəkətin nəticəsinə 100% dəqiqliklə əmin olmadıqda meydana çıxır. Riyazi düsturların çoxluğuna baxmayaraq, risklərin idarə edilməsini dəqiq elmlərə aid etmək çətindir. Əksinə, peşəkar risk-menecer saray münəcciminə bənzəyir ki, yalnız özünə məlum olan fəndlərin köməyilə gələcəyi xəbər verir. Risk ehtimaldır, deməli onu miqdarca faizlərlə ifadə etmək mümkündür. Risklərin başlıca xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar həmişə mövcuddur. Risklər – fəaliyyətin hər hansı növünün mütləq özünəməxsus artibutudur: heç nəyə 100% əmin olmaq olmaz.

Seysmik risk — zəlzələ nəticəsində binaya, sistemə və ya digər obyektə dəyən ziyan. Seysmik risk idarəetmə məqsədləri üçün müəyyən bir müddət ərzində baş verə biləcək təhlükəli hadisələrin potensial, iqtisadi, sosial və ekoloji nəticələri kimi müəyyən edilmişdir. Əgər Yüksək seysmik təhlükə zonasında yerləşən bina seysmik mühəndislik prinsiplərinə uyğun tikilərsə daha az risk altında olar. Seysmik riskin səviyyəsini əsasən iki amil təyin edir: Seysmik təhlükə, yəni ərazidə müəyyən seys-mik effektin təzahürü ehtimalı Seysmik dayanıqlıq - fiziki obyektlərin zəlzələ¬lər nəticəsində zədələnmə dərəcəsi ehtimalı == Seysmik riskin təyini == Seysmik riskin müəyyən edilməsi risklərin idarə edilməsində mühüm addım olan riskin azaldılması ilə bağlı qərarların qəbulu prosesinin əsasını təşkil edir. Böyük şirkətlər və digər müəssisələr (məsələn, yerli hökumətlər) binaların strukturunun möhkəmləndirilməsi və ya fövqəladə halların planlaşdırılması kimi digər risklərin azaldılması tədbirləri üçün məhdud vəsaitlərin ən yaxşı şəkildə necə ayrılacağını müəyyən etmək üçün əmlak "portfellərini" təhlil edir. İri şirkətlər və digər qurumlar binalarının strukturunun yenidən qurulmasına və ya şəraitin planlaşdırılmasına, eləcə də digər risklərin azaldılmasına yönəlib. Seysmik risk seysmik modelləşdirmə kompüter proqramlarından istifadə etməklə müəyyən edilir. Məsələn HAZUS kompüter proqramı. 1999-cu ildə ASTM, adətən Ehtimal olunan Maksimum Zərər və ya PML tədqiqatları kimi tanınan kommersiya mülkiyyəti üçün seysmik itki təxminlərinin hesabatı üçün təlimatlar hazırladı. Bu təlimatlar işin həcmini, rəyçinin ixtisaslarını və itki təxminlərini bildirmək üçün müvafiq terminologiyanı müəyyən edir.

Sistemli risk və ya bazar riski — maliyyə bazarındakı bütün investisiyalara təsir edən risk növüdür. Bu risk, fərdi bir investisiya və ya aktivlə əlaqəli olmayan və ümumi iqtisadi, siyasi, və ya maliyyə amillərindən qaynaqlanan bir riskdir. Sistemli risk, diversifikasiya ilə azaldıla bilmir, çünki bu risk bütün bazara təsir göstərir. == Sistemli riskə səbəb olan əsas faktorlar == Makroiqtisadi dəyişikliklər Resessiya, iqtisadi böyümə və ya iqtisadi durğunluq. Faiz dərəcələrinin dəyişməsi. Valyuta məzənnələrindəki dalğalanmalar. Siyasi qeyri-sabitlik Geopolitik gərginliklər. Hökumət siyasətlərində dəyişikliklər. Təbii fəlakətlər və pandemiyalar Qlobal səviyyədə iqtisadi fəaliyyətə mənfi təsir edən fövqəladə hallar. Maliyyə bazarındakı ümumi dəyişikliklər Fond bazarındakı genişmiqyaslı çöküşlər İnflyasiya və ya deflyasiya kimi iqtisadi faktorlar == Sistemli riskin xüsusiyyətləri == Hər hansı bir sektor və ya aktivdən asılı olmayaraq, bütün bazar iştirakçılarına təsir edir.

Ekoloji risk — ətraf mühitdəki mənfi dəyişikliklərin ehtimalı və ya bu dəyişikliklərin ətraf mühitə mənfi təsirindən yaranan uzaq mənfi nəticələr. Ekoloji risk təbii, antropogen və texnogen fövqəladə hallara səbəb ola bilər. == Ekoloji risk haqqında anlayış və onun xarakteriskası == Elmi ədəbiyyatda ekoloji risk haqqında dedikdə hər hansı bir obyektə neqativ ziyan vuran obyektlər nəzərdə tutulur. Neqativ ziyan anlayışına, bir qayda olaraq, obyektin normal işinin pozulması, hətta həmin obyektin dağılması,məhv olması və müxtəlif itki ilə nəticələnən bir hadisə kimi baxmaq lazımdır. Əlavə edək ki,ekoloji riski xarakterizə edən əsas amillər içərisində qorxulu halların yaranmasının aniliyini,qeyri-müəyyənliyini və qəflətən təhlükəli vəziyyətin meydana gəlməsini də nəzərdən qaçırmaq olmaz. Qeyd etmək lazımdır ki,insanlar hər gün düşünülmüş və ya düşünülməmiş formada kiçik və böyük həcmli risklərlə üzləşirlər. Həyatda insan üçün risk ibtidai icma qEkoloji ruruluşunda olan fəaliyyətindən(ovçuluq riski,dənizdə üzmək riski və s.)indiki zamana qədər (iqtisadi risk,istehsal riski,ekoloji risk və s.) praktiki olaraq obyektiv şəkildə onunla çiyin- çiyinə addımlamışdır. === Ekoloji riskin göstəriciləri === Ekoloji riskə aşağıda göstərilən kəmiyyət göstəriciləri daxildir: itkinin(ziyanın) miqdarı (kəmiyyəti) təhlükəli amillərin yaranması ehtimalı itkinin miqddarının və yaranması ehtimalının qeyri-müəyyənliyi. İtki termini dedikdə faktiki və mümkün ola bilən sosial və iqtisadi zərər və ətraf mühitin çirklənməsi başa düşülür. Sosial zərər — əhaliyə dəyən ziyanın qaytarılmayan əvəzi, insanların ömrünün qısalması,sağlamlığının pisləşməsi,rifah halı deməkdir.

Maliyyə riski — maliyyə resurslarının (pul vəsaitlərinin) itirilməsi ehtimalı ilə bağlı risk). Maliyyə riskləri pul dövriyyəsinin yaranması və müxtəlif növ pul münasibətlərinin yaranması ilə eyni vaxtda yaranmışdır: investor — emitent, kreditor — borcalan, satıcı — alıcı, ixracatçı — idxalçı və s. Maliyyə riskləri bazar şəraitində sahibkarlıq fəaliyyətinin tərkib hissəsidir. Adam Smit sahibkarlıq mənfəətinin mahiyyətini tədqiq edərək və təhlil edərək, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı mümkün itkilərin kompensasiyası şəklində "risk ödənişi" kimi sahibkarlıq gəlirinin strukturunda belə bir komponenti qeyd etmişdir. == Maliyyə risklərinin təsnifatı == Maliyyə riskləri üç növə bölünür: Pulun alıcılıq qabiliyyəti ilə bağlı risklər; Kapital qoyuluşu ilə bağlı risklər (investisiya riskləri); Təşkilatın təsərrüfat fəaliyyətinin təşkili forması ilə bağlı risklər. Pulun alıcılıq qabiliyyəti ilə bağlı risklər Pulun alıcılıq qabiliyyəti ilə bağlı risklərə aşağıdakılar daxildir: inflyasiya və deflyasiya riskləri; valyuta riskləri; likvidlik riskləri. İnflyasiya riski pulun amortizasiyası (kapitalın real dəyəri) ehtimalı və inflyasiya səbəbindən real pul gəlirlərinin və mənfəətin azalması ilə əlaqələndirilir. İnflyasiya riskləri aktı: bir tərəfdən, hazır məhsulun maya dəyərinin artması ilə müqayisədə istehsalda istifadə olunan xammalın, komponentlərin maya dəyərinin daha sürətli artımı istiqamətində; digər tərəfdən, müəssisənin hazır məhsulları rəqiblərin oxşar məhsulları ilə müqayisədə daha tez bahalaşa bilər ki, bu da qiymətlərin aşağı salınması zərurətinə və müvafiq olaraq itkilərə səbəb olacaqdır. Deflyasiya riski deflyasiya artdıqca qiymətlərin düşməsi riskidir ki, nəticədə biznesin aparılması üçün daha pis iqtisadi mühit yaranır və gəlirlər azalır. Valyuta riski valyuta məzənnəsinin əlverişsiz ucuzlaşması riskinə aiddir.

Riskdən imtina — iqtisadiyyat, maliyyə və psixologiyada istehlakçıların və investorların risk şərtləri daxilində müəyyən bir qərar verməyə meylini xarakterizə edən bir konsepsiya. Riskdən imtina bir investorun müəyyən bir nəticəni eyni ortalama gəliri ilə qeyri-müəyyən nəticəyə üstünlük verdiyi zaman danışılır. Məsələn, riskdən çəkinən bir investor, orta hesabla daha yüksək gəlir gətirən, həm də investisiyalarının bir hissəsini itirmə riski olan səhmlərə investisiya qoymaqdansa, pulunu aşağı, lakin zəmanətli faiz dərəcəsi ilə bank hesabına yatırma ehtimalı daha yüksəkdir. Riskdən imtina yüksək riskli maliyyə alətlərinə investisiya yatırmağı təsvir edən türevlərin və risk iştahasının qiymətləndirilməsində istifadə olunan risk neytrallığı anlayışları ilə sıx əlaqədardır. == Riskdən imtinanın riyazi modeli == Bir şəxsin pul riskində olmağı bir kommunal funksiyasından istifadə edərək təsvir edilə bilər. x {\displaystyle x} bir fərd üçün pul cəminin faydalılığı u ( x ) {\displaystyle u(x)} fayda funksiyası ilə ifadə olunsun. Ümumiyyətlə malların sayının artması ilə onların faydalılığının artdığına inanılır, buna görə də kommunal funksiyası artır. Faydalı funksiya fərqlənə bilərsə, artma xassəsi bərabərsizliklə ifadə edilə bilər u ′ ( x ) > 0 {\displaystyle u'(x)>0} . Riskə münasibət kommunal funksiyanın qabarıqlıq istiqaməti əsasında rəsmiləşdirilə bilər. Tərifə görə, bir kommunal funksiya, ∀ α ∈ [ 0 , 1 ] {\displaystyle \forall \alpha \in [0,1]} bərabərsizliyində bir konkav (qabarıq yuxarı) olur.

Risksiz faiz dərəcəsi (risksiz gəlir dərəcəsi) — müəyyən müddət ərzində maliyyə itkiləri riski olmayan hipotetik investisiya layihəsinin gəlirlilik dərəcəsi. Risksiz faiz dərəcəsi heç bir risk olmadan əldə edilə bildiyi üçün, hər hansı bir risk dərəcəsinə malik olan hər hansı digər investisiya, onu investor üçün cəlbedici etmək üçün daha yüksək gəlir dərəcəsinə malik olacaqdır. Praktikada risksiz faiz dərəcəsini tapmaq üçün risksiz istiqraz seçilir, yəni defolt riski əhəmiyyətli ola bilməyəcək qədər aşağı olan hökumət və ya orqan tərəfindən buraxılan istiqraz. == Nəzəri qiymətləndirmə == Hazırda risksiz faiz dərəcəsinin müəyyən edilməsində fikir ayrılıqlarının olması səbəbindən onun ölçülməsi ilə bağlı vahid konsensus mövcud deyil. Nəzəri risksiz faiz dərəcəsinin şərhlərindən biri İrvinq Fişerin The Theory of Interest (1930) kitabında təsvir etdiyi inflyasiya gözləntiləri konsepsiyası ilə bağlıdır ki, bu da valyuta saxlamağın nəzəri xərcləri və faydalarına əsaslanır. Fişer modelində bir-birini kompensasiya edən iki növ hərəkət kimi təsvir edilmişdir: Pul kütləsinin gözlənilən artımı investorların gələcək gəlirləri cari istehlakdan üstün tutmasına səbəb olmalıdır. Məhsuldarlığın gözlənilən artımı investorların gələcək gəlirləri cari istehlakdan üstün tutmasına səbəb olmalıdır. Risksiz dərəcə müsbət və ya mənfi ola bilər və praktikada gözlənilən risksiz dərəcənin işarəsi müəyyən edilmiş institusional qaydaya əsasən əldə edilir – Tobinin Money, Credit and Capital kitabında təsvir etdiyi arqumentə bənzər. İstehsal qərarlarının və nəticələrinin qeyri-mərkəzləşdirildiyi və proqnozlaşdırılması çətin olan endogen pul təklifi olan bir sistemdə belə bir təhlil risksiz faiz dərəcəsinin birbaşa müşahidə olunmadığı konsepsiyasına dəstək verir. Buna baxmayaraq, bu konsepsiyanın tərəfdarlarının pul emissiyasının dəyərini müsbət bir şey kimi qiymətləndirdiklərini görmək olar.

Senecio riskindii (lat. Senecio riskindii) — mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsinin xaçgülü cinsinə aid bitki növü.

Valyuta riskləri (ing. exchange rate exposure) — xarici ticarət, kredit, valyuta əməliyyatları, fond və əmtəə birjalarında əməliyyatlar aparılarkən xarici valyutanın milli valyutaya nisbətən məzənnəsinin dəyişməsi ilə əlaqədar valyuta itkiləri təhlükəsi. == Valyuta risk amilləri == Bu təhlükə açıq valyuta mövqeyi olduqda yaranır. İxracatçılar və idxalatçılar üçün valyuta riskləri, qiymət valyutası onlar üçün xarici valyuta olduğu halda yaranır. Onlar kontraktın bağlanması ilə kontrakt üzrə ödəniş arasındakı müddətdə maddi itkiyə məruz qala bilərlər. Lakin məzənnələr əks istiqamətdə dəyişdikdə ixracatçılar və idxalatçılar ziyana düşür. Əgər borcluların borcu və kreditorların krediti başqa ölkələrin valyutası şəklində ifadə edilmişdirsə, borclular və kreditorlar, xarici valyuta şəklində avuarlann saxlayıcılan, dövlət təşkilatlan və banklar, eləcə də ölkələrin rəsmi valyuta ehtiyatlan valyuta risklərinə məruz qala bilərlər. Ölkələrin valyuta risklərindən müdafiə vasitəsi, ilk növbədə, forvard kontraktlan və svoplar haqqında sazişlərdir. Valyuta risklərini minimallaşdırmağın əsas istiqamətləri: tədiyə valyutası kimi milli valyutadan istifadəsi, müqaviləyə valyuta məzənnəsinin dəyişməsindən asılı olaraq pul öhdəliklərinin dəyişməsi haqqında şərtlər daxil edilməsi, valyuta fyuçerslərinin köməyi ilə hecirləmə. == Valyuta risklərinin növləri == Valyuta risklərinin üç növü fərqləndirilir: === İqtisadi risk === Gələcəkdə valyuta məzənnəsinin dəyişməsi nəticəsində aktivlərin və passivlərin dəyəri dəyişə bilər.

Əməliyyat riski (ing. operational risk) — qüsurlu və ya uğursuz prosedurlar, qaydalar, texnologiyalar və ya biznesin düzgün işləməsinə mane olan hadisələr səbəbindən itkilərin baş vermə ehtimalına aiddir. Əməliyyat riski, işçilər tərəfindən edilən səhvlər, fırıldaqçılıq kimi cinayət əməlləri və fiziki hadisələr kimi amillərlə tətiklənə bilər. Əməliyyat riskinin idarə edilməsi prosesi əməliyyat riskinin idarə edilməsi kimi tanınır. Avropa Ödəniş qabiliyyəti II Direktivi ilə müəyyən edilmiş və Bazel II qaydalarına əsaslanan əməliyyat riski şirkət daxilində səhv gedən şeylər (proseslər, insanlar, sistemlər kimi) və ya gözləniləndən fərqli olan xarici hadisələr səbəbindən itki şansıdır. Əməliyyat riskinin həcmi genişdir və fırıldaqçılıq, təhlükəsizlik, məxfiliyin qorunması, hüquqi narahatlıqlar, fiziki pozuntular (infrastrukturun dayandırılması kimi) və ətraf mühit təhlükələri kimi əlavə risk kateqoriyalarını əhatə edə bilər. Eyni şəkildə, əməliyyat riskləri müştəri məmnuniyyətinə, nüfuzuna, səhmdar dəyərinə təsir edərək və eyni zamanda biznes qeyri-müəyyənliyini gücləndirərək geniş təsirlərə malik ola bilər. Bazel I-də əməliyyat riski mənfi şəkildə müəyyən edilmişdir: o, bazar riski və ya kredit riski kateqoriyalarına aid olmayan bütün riskləri əhatə edirdi. Buna görə də bəzi banklar əməliyyat riski terminini qeyri-maliyyə riskləri ilə sinonim kimi istifadə edirlər. 2014-cü ilin oktyabr ayında Bank Nəzarəti üzrə Bazel Komitəsi əməliyyat riski kapitalı üçün çərçivəni yenidən nəzərdən keçirmək təklifini irəli sürdü.

Riskə münasibət — zəmanətli nəticə ilə risklə əlaqəli nəticə arasında seçim edərkən onun davranışını xarakterizə edən iqtisadi agentin üstünlüklərinin xüsusiyyəti. Riskdən qaçan şəxs eyni gözlənilən gəliri nəzərə alaraq, riskə əsaslanan (ing. risk-aversed) gəlirdən daha çox müəyyən sabit gəlirə üstünlük verir. Riskli neytral olan şəxs eyni gözlənilən dəyərə malik müəyyən və qeyri-müəyyən gəlir arasında seçimə biganədir. Riski sevən insan, qeyri-müəyyən gəlirin gözlənilən dəyəri müəyyən gəlirdən az olsa belə, müəyyən gəlirdən qeyri-müəyyən gəlirə üstünlük verir. == Tərifi == Riskə münasibət müəyyən bir ehtimalla qazanc və ya itki baş verdikdə qeyri-müəyyənlik şəraitində agentin davranışını xarakterizə edir. Neoklassik iqtisadiyyatda risk və qeyri-müəyyənlik anlayışları eynidir. Bütün mümkün nəticələrin və onların baş vermə ehtimallarının əvvəlcədən məlum olduğu güman edilir. Nəticələr toplusu onların baş vermə ehtimalı ilə birlikdə lotereya adlanır. Əgər vahid ehtimalla hansısa nəticə baş verirsə (əmin), o zaman o, həm də zəmanətli uduşlu degenerativ lotereya hesab edilə bilər.

Ölkə riski — bankın yerləşdiyi ölkənin ümumi kredit qabiliyyətinin dəyişməsi və bunun bankın vəziyyətinə təsirini müəyyən edən riskdir. Suveren hökumətin hərəkətlərinin müəyyən bir ölkə ilə əlaqəli borclunun öz öhdəliklərini yerinə yetirmək qabiliyyətinə təsir göstərməsi riskinin dərəcəsidir. Birbaşa və bilavasitə risklər mövcuddur. == Ən aşağı risk səviyyəsinə malik 20 ölkə == Ən aşağı riskli ölkələr: Lüksemburq — 100 Norveç — 98 İsveçrə — 98 Danimarka — 95 ABŞ — 94 İsveç — 94 Finlandiya — 93 İrlandiya — 93 Hollandiya — 93 Avstriya - 93 Böyük Britaniya — 92 Kanada — 92 Belçika — 91 Almaniya — 91 Fransa — 90 Avstraliya — 90 İslandiya — 89 Yaponiya — 89 Sinqapur — 88 İspaniya — 88 == 20 ən riskli ölkə == == İstinadlar == == Xarici keçidlər == Coface Economic Studies Credendo Country Risk Ratings The Benche Analysis & Reports Euler Hermes Country Reports Maplecroft The PRS Group, Inc.

Bazar riski (ing. Market risk) — maliyyə bazarlarında fəaliyyət göstərən şirkətlərin, investorların və maliyyə qurumlarının qiymətlərin dəyişkənliyindən irəli gələn potensial zərərə məruz qalma ehtimalını ifadə edir. Bu risk, əsasən, maliyyə alətlərinin (aksiyalar, istiqrazlar, valyutalar və s.) bazar dəyərinin dəyişməsi ilə əlaqədardır. == Əsas növləri == Faiz dərəcələrinin dəyişməsi səbəbindən maliyyə alətlərinin dəyərinin azalması riski. Məsələn, faiz dərəcələri artarsa, istiqrazların bazar qiyməti azalır. Valyuta məzənnələrindəki dəyişikliklərdən irəli gələn risk. Xüsusilə beynəlxalq ticarətlə məşğul olan şirkətlər və ya valyutada borc götürənlər bu riski yaşayır. Səhmlərin bazar qiymətlərinin dəyişməsi nəticəsində yaranan riskdir. Bu risk, aksiyaların alınıb-satılması zamanı kapital itkisinə səbəb ola bilər. Əsas malların (neft, qızıl, qaz və s.) qiymətindəki dəyişikliklərdən irəli gələn riskdir.

Hesablaşma riski (ing. settlement risk) — maliyyə əməliyyatlarının icrası zamanı tərəflərdən birinin öhdəliklərini yerinə yetirməməsi nəticəsində digər tərəfin maliyyə itkisi ilə üzləşmə ehtimalını ifadə edir. Bu risk adətən qiymətli kağızlar, valyuta mübadiləsi və digər maliyyə əməliyyatlarının hesablaşması prosesində yaranır. Hesablaşma riskinin təzahürü bir, bir neçə və ya bir çox kredit təşkilatının hərəkəti və ya hərəkətsizliyi ilə bağlı xoşagəlməz hadisələrin baş verməsi və hesablaşma sisteminin işinin təşkili və saxlanmasında çatışmazlıqlar nəticəsində mümkündür. Hesablaşma riski xüsusilə beynəlxalq maliyyə bazarlarında kritik rol oynayır. Maliyyə əməliyyatlarının böyük həcmdə və müxtəlif vaxt zonalarında aparıldığı müasir dünyada bu risklərin effektiv idarə olunması, maliyyə sisteminin davamlılığını və tərəflər arasında etibarı təmin edir. Bu risklərin nəzarət altında saxlanılmaması, bazar iştirakçıları üçün ciddi maliyyə itkilərinə və bazar sabitliyinin pozulmasına səbəb ola bilər. == Tarixi == Herstatt-Bank-ın müflisləşməsi indiyə qədər yeganə hal idi ki, bir maliyyə institutunun problemləri dünyada ödəniş sistemlərinin fəaliyyəti üçün belə geniş nəticələrə səbəb olub. Amma buna bənzər hallar vaxtaşırı baş verir. 1990-cı illərdə bir sıra uğursuzluqlar baş verdi, lakin onlar miqyasına görə müqayisə olunmayacaq dərəcədə kiçik idi.

Konsentrasiya riski (ing. Concentration risk) — maliyyə institutlarının və ya investisiya portfellərinin aktivlərinin müəyyən bir sektorda, coğrafi bölgədə, müştəri qrupunda və ya aktiv növündə həddindən artıq cəmləşməsi nəticəsində yaranan riski ifadə edir. Bu cür cəmləşmə, müəyyən bir hadisənin və ya vəziyyətin bütün aktivlərə birbaşa mənfi təsir etməsi ehtimalını artırır. Konsentrasiya riski, düzgün idarə olunmadıqda, maliyyə təşkilatlarının davamlılığına ciddi təsir göstərə bilər. Bu risk, xüsusilə iqtisadi çətinliklər dövründə daha qabarıq şəkildə özünü büruzə verir. Risklərin effektiv idarə edilməsi, portfellərin sabitliyini qorumaq və maliyyə bazarlarında etibarı artırmaq üçün vacibdir. == Əsas növləri == === Sektor riski === Aktivlərin müəyyən bir iqtisadi sektorda (məsələn, neft-qaz, tikinti və s.) cəmlənməsi. Sektorun iqtisadi çətinlikləri və ya tənəzzülü zamanı bu aktivlərin dəyərinin kəskin azalması riski. Portfelin yalnız bir növ maliyyə alətində (məsələn, aksiyalar, istiqrazlar və ya birjada ticarət edilən fondlarda) cəmlənməsi. Bu aktivlərin bazar dəyərinin dəyişkənliyi portfelin ümumi gəlirliliyinə ciddi təsir edə bilər.

Kredit riski (ing. credit risk) — maliyyə və bankçılıq sahəsində əsas anlayışlardan biridir və borcalanın öz öhdəliklərini vaxtında və tam şəkildə yerinə yetirə bilməmə ehtimalını ifadə edir. Başqa sözlə, kredit riski, borcalanın aldığı krediti qaytarmadığı və ya kredit ödənişlərində gecikmələr baş verdiyi hallarda kreditorun (məsələn, bank və ya maliyyə qurumunun) üzləşə biləcəyi potensial zərərdir. == Kredit riskinin əsas növləri == Fərdi kredit riski — ayrı-ayrı şəxslərə və ya şirkətlərə verilmiş kreditlər üzrə yaranan riskdir. Məsələn, borcalanın işini itirməsi və ya maliyyə vəziyyətinin pisləşməsi nəticəsində borcun qaytarılmaması. Portfel riski — bank və ya maliyyə qurumunun kredit portfelinin ümumi vəziyyətindən yaranan risk. Bu, bir neçə borcalanın öhdəliklərini yerinə yetirməməsindən qaynaqlanır. Ölkə riski — kredit alanın yerləşdiyi ölkənin iqtisadi və ya siyasi vəziyyəti ilə əlaqəli riskdir. Məsələn, ölkədə maliyyə böhranı, valyuta devalvasiyası və ya dövlət borcunun ödənilməməsi halları. Sektorial risk — müəyyən bir iqtisadi sektorun (məsələn, kənd təsərrüfatı, tikinti və s.) çətinlikləri ilə bağlı risk.

Maliyyə riski menecmenti — şirkətlər və fərdlər tərəfindən maliyyə itkilərini azaltmaq və ya qarşısını almaq məqsədilə istifadə olunan proses və strategiyaların cəmidir. Bu sahə, maliyyə bazarlarında mövcud olan qeyri-müəyyənliklərdən, dəyişkənliklərdən və digər iqtisadi risklərdən qorunmaq üçün önəmlidir. Effektiv maliyyə riski menecmenti, xüsusilə dinamik və dəyişkən bazarlarda fəaliyyət göstərən şirkətlər üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. == Risklərin müəyyənləşdirilməsi == Maliyyə risklərinin növləri müəyyən olunur: Bazar riski — aktivlərin qiymətindəki dəyişikliklərdən yaranan risk. Kredit riski — kredit alanın ödəniş etməməsi riski. Likvidlik riski — aktivlərin tez bir zamanda pula çevrilə bilməməsi riski. Faiz dərəcəsi riski — faiz dərəcələrindəki dəyişikliklərdən yaranan risk. Valyuta riski — valyuta məzənnələrindəki dəyişikliklərdən yaranan risk. == Əsas alətlər == Hedcinq — opsionlar, fyuçerslər, forvardlar və s. vasitələrlə bazar dəyişikliklərindən qorunmaq.

Suveren kredit riski — suveren dövlətin hökumətinin kreditlər və ya istiqrazlar üzrə öhdəliklərini yerinə yetirmək istəməməsi və ya yerinə yetirə bilməməsi riskidir və nəticədə suveren defolt yaranır. Kredit reytinq agentlikləri ölkənin kredit reytinqini təyin edərkən kapital, faiz, xarici və prosedur defoltları, istiqrazlar və ya digər borc alətləri üzrə defoltları nəzərə alacaqlar. Hökumət suveren borc böhranında olsa belə, borclarını ödəməyə məcbur edilə bilməz, lakin borclarını azaltmaq üçün inflyasiya və pul çapından istifadə edə bilər. Kreditor diplomatik və hətta hərbi vasitələrlə dövlətə təzyiq göstərmək üçün öz hökumətindən də istifadə edə bilər. == Faktorlar == Suveren riskə gətirib çıxaran dövlət borcunun ehtimalına təsir edən beş əsas amil bunlardır: borcun xidmət əmsalı, idxal əmsalı, investisiya nisbəti, ixrac gəlirlərinin yayılması və daxili pul təklifinin artımı. Zərər ehtimalı borclara xidmət nisbəti, idxal nisbəti, ixrac gəlirlərinin dağılması və/və ya daxili pul təklifinin artması ilə artır. Frenkel, Karmann, Rahiş və Skoltens də bunun nəticəsində iqtisadi məhsuldarlığın artması səbəbindən investisiya nisbəti artdıqca restrukturizasiya ehtimalının azaldığını iddia edirlər.

Süni intellektin ekzistensial riski (ing. Existential risk from artificial intelligence) — texnologiyanın gələcəkdə bəşəriyyətin mövcudluğunu təhdid edə biləcəyi ehtimalını nəzərdə tutur.Bu riskin mövzusu son illərdə çox müzakirə olunan mövzulardandır və Sİ-nin imkanlarının genişlənməsi ilə daha da aktual olub. Ekzistensial riskin vacibliyi ilə bağlı bir arqument insanların digər növlərə necə hakim olduğuna istinad edir, çünki insan beyninin digər heyvanlardan fərqli qabiliyyətləri var. Süni intellekt insan intellektini üstələsə və super intellektə çevrilsəydi, o, idarəolunmaz hala gələ bilər. Dağ qorillasının taleyi insanın xoş niyyətindən asılı olduğu kimi, bəşəriyyətin də taleyi gələcək maşın super zəkasının hərəkətlərindən asılı ola bilər. == Əsas komponentləri == Ekzistensial riskin əsas komponentləri aşağıdakı kimi ümumiləşdirilə bilər: Avtonom və nəzarətdən kənar Sİ sistemləri — süni intellektin çox yüksək səviyyəyə çatması və avtonom qərarlar qəbul edə bilməsi nəticəsində, bu sistemlər insanların müəyyən etdiyi etik qaydalardan kənarlaşa bilər. Yüksək səviyyədə avtonom Sİ sistemləri insan nəzarətindən çıxaraq gözlənilməz qərarlar qəbul edə bilər. Super-ağıllı Sİ-nin yarada biləcəyi təhdidlər — əgər Sİ insanlardan daha ağıllı səviyyəyə çatarsa, o, öz məqsədlərinə çatmaq üçün insan maraqlarını nəzərə almadan fəaliyyət göstərə bilər. Bu halda Sİ sistemləri öz təkmilləşməsini və varlığını qorumağa çalışa bilər və bu məqsədlərə mane olan insanları aradan qaldırmaqla bağlı qərarlar qəbul edə bilər. Yanlış proqramlaşdırma və ya məqsəd uyğunsuzluğu — Sİ-nin proqramlaşdırma mərhələsində səhv məqsəd və ya yanlış şərtlər daxil edilərsə, sistemlər insanlar üçün zərərli nəticələr doğura biləcək qərarlar verə bilər.

İstehlak krediti riski — maliyyə qurumlarının fərdi müştərilərə verdiyi kreditlərdən irəli gələn potensial öhdəliklərin yerinə yetirilməməsi ehtimalıdır. Bu risk fərdi şəxslərin (istehlakçıların) öz maliyyə vəziyyəti və ödəmə qabiliyyətindən asılıdır və əsasən banklar və kredit təşkilatları üçün aktualdır. Maliyyə qurumları istehlak krediti risklərini effektiv idarə etmək üçün öz iş proseslərini avtomatlaşdırır və müasir süni intellekt sistemlərindən istifadə edir. Bu, borcalanların maliyyə davranışlarını daha dəqiq təhlil etməyə və potensial riskləri qabaqcadan müəyyən etməyə kömək edir. İstehlak krediti riski yalnız fərdi müştərilərin deyil, həm də maliyyə qurumlarının sağlamlığı və etibarlılığı üçün kritik əhəmiyyət daşıyır. Risklərin effektiv idarə edilməsi həm müştərilər, həm də banklar üçün daha davamlı maliyyə münasibətlərini təmin edir. == İstehlak krediti riskinin yaranma səbəbləri == Borcalanın maliyyə vəziyyətinin pisləşməsi İşini itirməsi Gəlirlərinin azalması Gözlənilməz xəstəlik və ya şəxsi fəlakətlər Borcalanın qeyri-məsuliyyətli davranışı Kredit ödənişlərinə məsuliyyətsiz yanaşma Kredit tarixçəsinə diqqət yetirməmək Makroiqtisadi faktorlar İqtisadi böhran İnflyasiya və ya valyuta dəyərinin aşağı düşməsi Faiz dərəcələrinin artması Kredit təşkilatının düzgün qiymətləndirmə etməməsi Borcalanın ödəmə qabiliyyətinin düzgün təhlil edilməməsi Səhvən yüksək məbləğdə kreditin təsdiqlənməsi == İstehlak krediti riskinin nəticələri == Bank üçün maliyyə itkisi səbəbi ilə borcun ödənilməməsi nəticəsində yaranır. Borcalan üçün hüquqi və maliyyə problemləri nəticəsində ödənilməmiş borcların məhkəmə yolu ilə tələb olunması və borcalanın kredit tarixçəsinin pisləşməsi kimi hallar yaşanır. İqtisadi sistemə təsir fəsadları böyük həcmdə istehlak kreditlərinin geri qaytarılmaması maliyyə sektorunda qeyri-sabitlik yarada bilər. == İstehlak krediti riskinin idarə olunması yolları == Kredit büroları vasitəsilə borcalanın əvvəlki ödəniş davranışının yoxlanılması.

Əmtəə riski (ing. Commodity risk) — əmtəələrin (məsələn, neft, qaz, qızıl, buğda və digər xammallar) qiymətlərində baş verən dəyişikliklərin nəticəsində yaranan maliyyə zərəri ehtimalını ifadə edir. Bu risk, əsasən əmtəələrin istehsalı, satışı və ya istehlakı ilə məşğul olan şirkətlər və ya bu bazarlara sərmayə qoyan maliyyə qurumları üçün aktualdır. == Əmtəə riski və qlobal iqtisadiyyat == Əmtəə riski dünya iqtisadiyyatına mühüm təsir göstərir, çünki xammal məhsulları bir çox sənaye sahələrinin əsasını təşkil edir. Bu risklərin düzgün idarə olunması iqtisadi sabitliyi qorumaq və gəlirliliyi artırmaq üçün vacibdir.