Azərbaycan Milli Şurasının İcraiyyə Orqanı

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası, Azərbaycan Milli Şurası (az.-əski. آذربایجان میلی شوراسی‎) və ya Azərbaycan Şurayi-Milliyəsi (az.-əski. آذربایجان شوراى میلیسی‎) — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 27 may 1918-ci ildən 17 iyun 1918-ci ilədək və yenidən 16 noyabr 1918-ci ildən 3 dekabr 1918-ci ilədək olan dövrdə mövcud olmuş ilk qanunvericilik qurumu. Seçkilər ilə formalaşan bir qanunverici quruluşdur.

Azərbaycan Şurayi-Milliyəsi
az.-əski. آذربایجان شوراى میلیسی‎
Ümumi məlumatlar
Növü	qanunverici hakimiyyət
Təsis tarixi	27 may 1918
Ləğv olunma tarixi	7 dekabr 1918
İdarə heyəti
Sədri	Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Müsavat Partiyası 28 may 1918 tarixindən
Quruluşu
Üzvlərin sayı	44
siyasi partiyalar	Müsavat və Demokratik Bitərəflər (30)      Müsəlman Sosialist Bloku (7)      Hümmət (4)      İttihad (3)
Seçkilər
Sonuncu seçkilər	1917 Ümumrusiya Müəssislər Məclisinə seçkilər
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Zaqafqaziyadan seçilmiş deputatlar tərəfindən hakimiyyət orqanı kimi Tiflisdə 1918-ci ilin fevral ayında yaradılmış olan Zaqafqaziya Seyminin 26 may 1918-ci ildə son iclası keçirildi. Həmin seymdə Azərbaycan 44 deputatdan ibarət dörd müsəlman partiyası – Müsavat Partiyası və ona qoşulan demokratik bitərəflər qrupu, Müsəlman Sosialist Bloku, Rusiyada Müsəlmanlıq "İttihad", Hümmət Partiyası (menşevik) partiyaları tərəfindən təmsil olunurdu. Ertəsi gün, mayın 27-də, keçmiş Seymin Müsəlman fraksiyası tərəfindən fövqəladə iclas çağrildi. İclası keçirməkdə məqsəd — yaranmış siyasi vəziyyəti müzakirə etmək idi və keçmiş Zaqafqaziya Seyminin müsəlman fraksiyasının bütün üzvləri Azərbaycanın istiqlaliyyətini elan edərək müstəqil dövlət yaratmaq, Azərbaycanın idarə edilməsini öz üzərlərinə götürmək, Müvəqqəti Milli Şura yaratmaq qərarına gəldilər. Mayın 28-də Tiflisdə keçmiş Qafqaz Canişininin sarayında Azərbaycan Milli Şurasının ilk iclası keçirildi.

Türk millətini Mavərayi-Qafqas seymində zirdəki dörd firqə təmsil ediyordu: 1) Türk xəlq ədəmi-mərkəziyyət firqəsi Müsavat Firqəsi və ona ilhaq edən demokratik firqə qrupu, 2) Müsəlman Sosialist Bloku, 3) Rusiyada Müsəlmanlıq "İttihad", 4) Sosial-Demokrat Müsəlman Hümmət Firqəsi (menşevik)[1] Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Milli Şura Cənub-Şərqi Qafqazda müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulması barədə qərar qəbul etdi, müstəqillik haqqında Akt — İstiqlal bəyannaməsi qəbul etdi. Tarixi iclasda Milli Şuranın aşağıdakı üzvləri iştirak etmişlər:^[2]

Həsən bəy Ağayev, Mustafa Mahmudov, Fətəli xan Xoyski, Xəlil bəy Xasməmmədov, Nəsib bəy Yusifbəyli, Mir Hidayət bəy Seyidov, Heybətqulu bəy Məmmədbəyli, Mehdi bəy Hacınski, Əli Əsgər bəy Mahmudbəyov, Aslan bəy Qardaşov, Sultan Məcid Qənizadə, Əkbər ağa Şeyxülislamov, Mehdi bəy Hacıbababəyov, Məmməd Yusif Cəfərov, Xudadat bəy Məlik-Aslanov, Rəhim bəy Vəkilov, Həmid bəy Şahtaxtinski, Firidun bəy Köçərli, Camo bəy Hacınski, Şəfi bəy Rüstəmbəyli, Xosrov bəy Sultanov, Cəfər Axundov, Məhəmməd Məhərrəmov, Cavad bəy Məlik-Yeqanov və Hacı Səlim Axundzadə.

Səsvermədə 24 nəfər müstəqilliyin lehinə səs vermiş, iki nəfər (Sultan Məcid Qənizadə və Cəfər Axundov) bitərəf qalmışlar Altı bənddən ibarət olan bəyannaməni Azərbaycan Milli Şurasının üzvlərindən Həsən bəy Agayev, Fətəli Xan Xoyski, Nəsib bəy Yusifbəyli, Camo bəy Hacınski, Şəfı bəy Rüstəmbəyli, Nəriman bəy Nərimanbəyli, Cavad bəy Məlik-Yeqanov və Mustafa Mahmudov imzalamışdılar.^[3]

Müvəqqəti Milli Şuranın Sədri vəzifəsinə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (Müsavat Partiyası Mərkəzi Komitəsinin sədri), onun müavini isə doktor Həsən bəy Ağayev seçildilər. İcra Komitəsinin sədri vəzifəsinə isə Fətəli xan Xoyski seçildi.^[4]

Həmin iclasda Milli Şura ilk Müvəqqəti hökumətin yaradılması haqqında qərar qəbul etmişdir.

"Xalq seçkiləri ilə seçilmiş Azərbaycan Milli Müsəlman Şurası bildirir: Bu gündən etibarən Azərbaycan xalqları suveren hüquqlara malikdirlər, Şərqi və Cənubi Zaqafqaziyadan ibarət olan Azərbaycan tam hüquqlu müstəqil dövlətdir. Müstəqil Azərbaycanın siyasi quruluş forması Demokratik Respublikadır.Müəssislər Məclisi çağırılana qədər bütün Azərbaycanın idarəsi başında xalq seçkiləri ilə seçilmiş Milli Şura və Milli Məclis qarşısında məsuliyyət daşıyan Müvəqqəti hökumət durur".

Milli Şura və ilk hökumət 1918-ci il iyunun 16-da Tiflisdən Gəncəyə köçmüş, noyabrın 16-dan dekabrın 7-sinədək – yəni ilk Parlamentin açılışınadək Bakıda fəaliyyətini davam etdirmişdir.

Əsas məqalələr: Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi və I Xoyski hökuməti

1918-ci il may ayının 28-də Milli Şuranın birinci iclasında Azərbaycanın müstəqil dövlət elan olunması haqqında tarixi qərar qəbul edildi. Həmin iclasda yeni demokratik dövlətin yaranması faktını hüquqi cəhətdən təsbit edən "Azərbaycanın istiqlaliyyəti haqqında Akt" qəbul edildi. Bir saatlıq fasilədən sonra iclas öz işinə yenidən başladıqda, ilk Azərbaycan hökumətini təşkil etmək haqqında tapşırıq almış Fətəlixan Xoyski müvəqqəti hökumətin tərkibini elan etdi:

• Nazirlər Şurasının sədri və Daxili İşlər naziri — Fətəli xan Xoyski;
• Maliyyə naziri və Xalq Maarifi naziri — Nəsib bəy Yusifbəyli;
• Xarici İşlər naziri — Məmmədhəsən Hacınski;
• Yollar naziri, Poçt və Teleqraf naziri — Xudadat bəy Məlik-Aslanov;
• Ədliyyə naziri — Xəlil bəy Xasməmmədov;
• Əkinçilik naziri, Əmək naziri — Əkbər ağa Şeyxülislamov;
• Hərbi nazir — Xosrov bəy Sultanov;
• Ticarət və Sənaye naziri — Məmməd Yusif Cəfərov;
• Dövlət Nəzarəti naziri — Camo bəy Hacınski.^[4][5]

1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qanunverici orqanı olan Parlamentin işə başlaması ilə Milli Şuranın fəaliyyətinə xitam verildi.^[6]

İyunun 16-da Gəncəyə köçən Azərbaycan Milli Şurasının və Hökümətinin tərkibinə etimadsızlıq siyasi böhrana səbəb olmuşdu. Azərbaycanın Osmanlıya ilhaq edilməsinin tərəfdarı olanlar Milli Şuranın və Hökümətin işini pozmağa çalışırdılar.

Yaranmış mürəkkəb siyasi şəraitdə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini qoruyub saxlamaq naminə Milli Şuranın buraxılması qərara alındı. Qərarda deyilirdi ki, Azərbaycanın ağır daxili və xarici vəziyyətini nəzərə alaraq, bütün hakimiyyət Fətəli xan Xoyskinin sədrliyi ilə təşkil olunan hökumətə verilir və bu hökumət öz hakimiyyətini qısa müddətə çağırılmalı olan Müəssislər Məclisindən başqa heç kəsə güzəştə getməməlidir.

Mayın 27-də Azərbaycan Milli Şurası təsis olunmuş, iyunun 17-də isə fəaliyyətini müvəqqəti dayandırıb, 6 aydan gec olmayaraq Müəssislər Məclisi çağrılmaq şərti ilə, bütün qanunverici və icraedici hakimiyyəti Müvəqqəti hökumətə vermişdir.

Parlamentli respublika idarəçiliyinin hüquqi norma və qaydalarına sadiq qalan Fətəli xan Xoyski hökuməti, eyni zamanda, Müəssislər Məclisinin çağırılması üçün hazırlıq görməyə başladı. Bu məqsədlə xüsusi komissiya yaradıldı. Milli Şuranın qərarından hələ 6 ay keçməmiş, hökumətin təkbaşına hakimiyyəti davam etdirmək səlahiyyəti olduğu halda Fətəli xan Xoyskinin təşəbbüsü və müraciətinə əsasən, 1918-ci il noyabrın 16-da Azərbaycan Milli Şurası yenidən fəaliyyətə başladı. Hökumətin sədri Fətəli xan Xoyskinin təklifi ilə Azərbaycan Milli Şurası Müəssislər Məclisi çağırmaq işini öz üzərinə götürdü.

Azərbaycan Milli Şurasının 1918-ci il noyabrın 19-da Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sədrliyi ilə keçirilən iclasında Azərbaycan Milli Şurası həmin il dekabrın 3-də Müəssislər Məclisinin- geniş tərkibli Azərbaycan Parlamentinin çağırılması haqqında qanun qəbul etdi və öz fəaliyyətini dayandırdı.

Üzv	Foto	Fraksiya (Partiya)		Başlama tarixi	Bitmə tarixi
Abbasqulu Kazımzadə (1882–1947)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Asəf bəy Şıxəlibəyov (1886–?)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	3 dekabr 1918 [b]	7 dekabr 1918 [a]
Aslan bəy Əli ağa oğlu Qardaşov (1866–1920)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Aslan bəy Ağalar bəy oğlu Səfikürdski (1881–1937)			Müsəlman Sosialist Bloku	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Bağır bəy Kərbəlayı Əsgər oğlu Rzayev (1891–1927)			Müsəlman Sosialist Bloku	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Camo bəy Süleyman bəy oğlu Hacınski (1888–1942)			Müsəlman Sosialist Bloku	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Cavad bəy Rza bəy oğlu Məlik-Yeqanov (1878–1937)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	3 aprel 1919 [a]
Cəfər Hacı Şeyx Həsən oğlu Axundov (1878–1931)			Hümmət Partiyası	27 may 1918	1 iyun 1918 [c]
Əhməd bəy Ömər oğlu Pepinov (1893–1938)			Müsəlman Sosialist Bloku	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Əkbər ağa İbrahim oğlu Şeyxülislamov (1891–1961)			Hümmət Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Əli Əsgər bəy Hacı İbrahimxəlil bəy oğlu Mahmudbəyov (1875–1968)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Əlixan Qadoeviç Qantəmir (1886-1963)			Müsəlman Sosialist Bloku	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Əlimərdan bəy Ələkbər bəy oğlu Topçubaşov (1862–1934)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Bitərəf	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Fətəli xan İskəndər xan oğlu Xoyski (1875–1920)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Firidun bəy Əhməd bəy oğlu Köçərli (1863–1920)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Hacı Səlim Mirzə İsmayıl Qasir oğlu Axundzadə (1872–1930)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Heybətqulu Həbibulla oğlu Məmmədbəyov (1879–1937)			İttihad Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Həmid bəy Xəlil ağa oğlu Şahtaxtinski (1880–1944)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Həsən bəy Məşədi Hüseyn oğlu Ağayev (1875–1920)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Xəlil bəy Hacıbaba oğlu Xasməmmədov (1873–1947)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Xosrov bəy Paşa bəy oğlu Sultanov (1879–1943)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Bitərəf	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Xudadat bəy Ağa bəy oğlu Məlik-Aslanov (1879–1935)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
İbrahim ağa Paşa ağa oğlu Vəkilov (1853–1934)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
İbrahim bəy İsə bəy oğlu Heydərov (1879-1949)			Müsəlman Sosialist Bloku	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
İbrahim Məhərəm oğlu Əbilov (1881–1923)			Hümmət Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
İslam bəy Qəbulzadə (1879–1920)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Qasım bəy Abbasqulu bəy oğlu Camalbəyov (1881–1938)			Hümmət Partiyası	1 iyun 1918 [c]	7 dekabr 1918 [a]
Qazı Əhməd bəy Məhəmmədbəyov (1889–1937)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Lütfəli bəy Rəhim bəy oğlu Behbudov (1877–1918)			Müsavat və bitərəflər fraksiyası Müsavat Partiyası	27 may 1918	1918[d]
Mehdi bəy Hacıbababəyov (1871–1925)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Mehdi bəy Süleyman bəy oğlu Hacınski (1879–1941)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Məhəmməd Əmin Axund Hacı Molla Ələkbər oğlu Rəsulzadə (1884–1955)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Məhəmməd Məhərrəmov (1895–1982)			Müsəlman Sosialist Bloku	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Məmməd Yusif Hacıbaba oğlu Cəfərov (1885–1935)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Bitərəf	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Məmmədhəsən Cəfərqulu oğlu Hacınski (1875–1931)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Məmmədrza ağa Mənsur ağa oğlu Vəkilov (1864–1944)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Mir Hidayət bəy Mir Adil oğlu Seyidov			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918[a]
Mir Yaqub Mir Əbdüləziz oğlu Mehdiyev (1891–1949)			İttihad Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Mirzə Cəlal Hacı Ələkbər oğlu Yusifzadə (1862–1931)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Musa bəy Hacı Məmmədhüseyn oğlu Rəfiyev (1888–1938)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Mustafa Hacı Musa oğlu Mahmudov (1878–1937)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Müseyib bəy Qəhrəman bəy oğlu Əxicanov (1892–1920)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Nəriman bəy Həşim bəy oğlu Nərimanbəyli (1889–1937)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Nəsib bəy Yusif bəy oğlu Yusifbəyli (1881–1920)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Rəhim bəy Alı ağa oğlu Vəkilov (1898–1934)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Sultan Məcid Murtuzəli oğlu Qənizadə (1866–1938)			İttihad Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Şəfi bəy Mustafa bəy oğlu Rüstəmbəyli (1893–1960)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]
Teymur bəy Məhəmmədqulu bəy oğlu Makinski (1874–?)			Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu Müsavat Partiyası	29 may 1918 [e]	7 dekabr 1918 [a]
Yusif Əhmədzadə (?–1938)			Müsavat və bitərəflər fraksiyası Bitərəf	27 may 1918	7 dekabr 1918 [a]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının icraedici orqanı Rəyasət Heyəti və İcra Komitəsidir. Müvəqqəti Milli Şuranın Sədri vəzifəsinə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (Müsavat Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin sədri), onun müavini isə doktor Həsən bəy Ağayev seçildilər. İcra Komitəsinin sədri vəzifəsinə isə Fətəli xan Xoyski (bitərəf) seçildi.^[4] Rəyasət Heyətinə Müsavat Partiyası və bitərəflərin demokratik qrupu tərəfindən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Həsən bəy Ağayev, Məmmədhəsən Hacınski, Nəsib bəy Yusifbəyli, Xəlil bəy Xasməmmədov, Məmməd Yusif Cəfərov, Müsəlman Sosialistlər Blokundan Xudadat bəy Məlik-Aslanov, Camo bəy Hacınski, Sosial-Demokrat (menşevik) Hümmət Partiyasından Əkbər ağa Şeyxülislamov, İttihad Partiyasından doktor Xosrov Paşa bəy Sultanov daxil oldu. Bu zaman Batum konfransında Türkiyə nümayəndə heyəti ilə danışıqlar aparan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə gizli səsvermə yolu ilə Azərbaycan Milli Şurasının sədri, Həsən bəy Ağayev isə onun müavini seçildi.

1918-ci ilin iyun ayının 7-də 4-cü iclasda Həsən bəy Ağayev vəzifəsindən istefa versə də Fətəli xan Xoyski tərəfindən istefası qəbul olunmur.