Qafqaz İslam Ordusu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti mətbuatında

Qafqaz İslam Ordusu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti mətbuatında — XX əsrdə Azərbaycanın azadlıq müharibəsində iştirak etmiş Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti mətbuatında əhatə edilməsi.

Nuru Paşanın rəhbərlik etdiyi 12-14 min Osmanlı əsgərindən ibarət olan, Azərbaycan türklərindən və Dağıstan müsəlmanlarından ibarət könüllülərin qatılması ilə sayı təqribən 20 min olmuş Qafqaz İslam ordusu, Bakı şəhərində törədilən Mart soyqırımından sonra Azərbaycanın türk-müsəlman əhalisinə qarşı həyata keçirilən kütləvi qırğınların qarşısını almaq^[1][2] və Dağıstan müsəlmanlarına yardım etmək məqsədi ilə Osmanlı dövləti tərəfindən təşkil edilmiş, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan edildiyi günlərdən 1918-ci ilin noyabr ayına qədər fəaliyyət göstərmişdir.^[3]

XX əsrin əvvəlində başlayan istiqlaliyyət hərəkatı və bu hərəkatın məntiqi nəticəsi kimi yaranan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti milli mətbuatda davamlı şəkildə aparılan ideoloji mübarizələr meydanında təşəkkül tapdı. Muxtariyyətçilik fikrindən istiqlalçılığa, cümhuriyyətçiliyə keçidin siyasi-ideoloji təməlini yaradan milli mətbuat orqanları say etibarilə əks mövqedə dayanan qəzetlərə nisbətən çox az olsa da, fəaliyyətləri millətin xeyrinə nəticələndi.

1918-ci ilin mart hadisələrinədək Azərbaycanda türk dilində 15-dək qəzet və jurnal çap olunurdu. Bu dövrə qədər isə bütövlükdə nəşr olunan qəzetlərin, jurnal və dərgilərin sayı 80-i ötüb-keçmişdi. Partiyalaşma prosesinin sürətləndiyi bu illərdə, demək olar, müxtəlif istiqaməti, siyasi-ideoloji dünyagörüşü özündə əks etdirən qəzetlərin əksəriyyəti partiyalı mətbuat ömrünün yeni inkişaf mərhələsini və çətinliklərini yaşayırdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünün mətbuat tədqiqatçıları və biblioqraflarının apardıqları araşdırma və tədqiqatların nəticəsində maraqlı bir mənzərə yaranıb. Milli mətbuatımızın ilk nümunəsi olan "Əkinçi" qəzetinin yaranmasından 1918-ci ilin mayına qədərki dövrdə cəmi 40 adda qəzet çıxmışdısa, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 23 aylıq hakimiyyəti dövründə qəzetlərin sayı 200-ə yaxın olmuşdur.^[4]

Dövri mətbuatın statistikasındakı bu qeyri-adi artımın səbəbləri hər şeydən əvvəl Azərbaycanda olan mövcud demokratik idarəçilik sistemi, əks-fikirliliyə tolerant yanaşma, polemika və diskussiyalara verilən meydan ilə bağlı idi. Burada əsas faktlardan biri də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti rəhbərlərinin əksəriyyətinin jurnalist olmaları, onların azad sözə önəm vermələridir. Təsis olunan demokratik yönümlü mətbuat orqanları xalqı narahat edən problemlərə həssas yanaşır, həllini gözləyən məsələlərə toxunur, azadlıq, istiqlalçılıq, türkçülük ideyalarını təbliğ edir və bir növ siyasi maarifçilik işi aparırdı. Türk-Ədəmi-Mərkəziyyət "Müsavat" firqəsinin siyasi nöqteyi-nəzərini özündə əks etdirən "Açıq söz" qəzeti ilk dəfə olaraq cümhuriyyətçilik fikrini ortaya qoydu və qurulacaq dövlətin ideoloji təməl prinsiplərini açıqladı:

Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək" şüarını müdafiə edirik...[5]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaratmaq, hakimiyyət və torpağı xalqa qaytarmaq istəyi ilə mübarizə aparanların qarşısında çox ciddi, çətin vəzifələr dururdu. Bolşevik mətbuat orqanlarında hürriyyət və cümhuriyyət arzularının əleyhinə məqalələr çap olunur, bu istəyin real olmadığı fıkri təbliğ edilirdi. Qafqaz canişini missiyasını Bakıda həyata keçirməyə çalışan Bakı Xalq Komissarları Sovetinin sədri S.Şaumyan hələ mart ayında "Bakinski raboçi" qəzetində yazırdı:

Azərbaycan muxtariyyətini istəyən müsavatçılar nəticədə bir xarabazar alacaqlar.

Daşnak və bolşeviklərin ruporu kimi çıxış edən "Bakinski raboçi", "Bakı və onun ətrafı Şurasının əxbarı", "İzvestiya raboçix deputatov sovetov" (azərb. Fəhlə deputatları sovetinin xəbərləri‎), sol eserlərin mətbu orqanı "Naşe znamya", "Naş trud" qəzetləri milli qüvvələrə qarşı çıxışlar edir, "Azərbaycanı simasızlaşdırmaq" xəttini həyata keçirirdilər. S.Şaumyanın milli qüvvələrə qarşı hədələrinin arxasında Bakı Sovetinin 6 min nəfərlik "Qırmızı Qvardiya"sı və Erməni Milli Şurasının və "Daşnakstüyun" partiyasının 4 min nəfərlik silahlanmış dəstəsi dayanırdı. Hadisələrin siyasi-hərbi inkişafı gözlənilən faciəni qaçılmaz etmişdi. Azərbaycanı müstəqillik arzusundan daşındırmaq, onun sərvətlərini əldən buraxmamaq məqsədi ilə kütləvi qırğın aksiyalarını həyata keçirmək niyyəti ilə hazırlıqlar aparılırdı. Azərbaycanın ziyalıları, siyasi xadimləri, publisistləri təhlükənin yaxınlaşdığını görür, milli mətbuat orqanlarında bu barədə xəbərdarlıq edirdilər. 1918-ci ilin mart ayının əvvəlində vətənin bütövlüyü, müstəqilliyi, xalq hakimiyyəti yaratmaq çağırışları müxtəlif partiyaların mətbu orqanlarının əsas mövzularına çevrilmişdi. Manşetlərdən, məqalələrin başlıqlarından hər şey aydın görünürdü: "Birlik tələb olunur", "Birləşəlim", "İttifaq edəlim", "İttihad gərək" və s.

Görkəmli Azərbaycan jurnalisti, dramaturqu Mirzə Bala Məhəmmədzadə mart soyqırımı ərəfəsində yazırdı:

Ey gənc türklər! Bu gün Kəbeyi-müqəddəsiniz olan vətənimizi azad ediniz... Vətənin yolunda can verməyən, milli muxtariyyəti yolunda can verməyən, milli muxtariyyəti yolunda varından keçməyən bir millət yaşamaq istəmir deməkdir[6].

Məqalənin dərcindən çox keçməmiş, 1918-ci ilin 31 mart tarixində bolşeviklərin və Erməni Milli Şurasının hərbi birləşmələri azərbaycanlılara qarşı xüsusi amansızlıqla qətliamlar həyata keçirdi, 30 min insanın həyatına son qoydu. Qatillər minlərlə insanı, abidələri məhv etməklə yanaşı, "Novruz", "Turan", "Açıq söz", "Kaspi" mətbəələrini yandırmış, Orucov qardaşlarının mətbəəsini dağıtmışdılar. Bu vəhşiliklərdən dünyanın xəbər tutmaması üçün qəzet və jurnalları, dərgiləri, çap avadanlıqlarını əsasən sıradan çıxarmaq yolu tutanların fəaliyyəti nəticəsində "Açıq söz", "Bəsirət", "El həyatı", "İstiqlal", "İttihad" qəzetləri fəaliyyətlərini dayandırmalı oldu. Bolşevik-erməni ideoloqları gözəl anlayırdılar ki, hər bir xalqın azadlığına, müstəqilliyinə gedən yol mətbuatın ideoloji dəhlizindən keçir və bu dəhlizi sıradan çıxarmaqla istədiklərinə nail ola bilərlər. Bəzi istisnalarla Azərbaycan demokratik mətbuatı 1918-ci ilin martından sentyabr ayınadək özünün iflic dövrünü yaşadı.

Azərbaycan türklərinin qətlə yetirildiyi 31 mart tarixindən sonra tək milli yöndə olan mətbu orqanlar bağlanılmadı, o cümlədən bu soyqırım barəsində sırf faktoloji yazılar dərc etmiş bir neçə sol yönümlü qəzet də qapadıldı. Bakı Xalq Komissarları Sovetinin mətbuat bürosunun qərarı ilə "mart hadisələrinə düzgün qiymət vermədiklərinə, açıqdan-açığa qərəzli məqalələr çap etdirdiklərinə və vahid sosialist cəbhəsində dayanmadıqlarına" görə "Kaspi", "Baku", "Bakinets", "Vesti Baku" (azərb. Bakı xəbərləri‎) və menşeviklərin "Naş qolos" (azərb. Bizim səs‎) qəzetləri bağlanıldı, bəyanatların, əhaliyə müraciətlərin çapı qadağan olundu^[7].

Bu zaman kəsiyində Azərbaycan tarixində çox böyük ictimai-siyasi hadisələr baş verdi, Bakı Xalq Komissarları Soveti, həmçinin Zaqafqaziya Seymi yaradıldı və çox keçmədi ki, beynəlxalq aləmdə baş verən proseslər, Rusiya, Almaniya, Türkiyə ilə Britaniya arasındakı gərgin hərbi-siyasi münasibətlər və bu münasibətlərin Zaqafqaziya uğrunda mənfəət savaşlarına təsiri ilə seym parçalandı. Gürcüstanın ardınca öz müstəqilliyini elan edən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası İstiqlal bəyannaməsini imzaladı. Cümhuriyyətin qarşısında həlli müşkülə çevrilən problemlər vardı ki, onlardan ən önəmlisi dövlətin paytaxtı Bakı şəhərinin bolşevik-daşnak hərbi birləşmələrinin nəzarətində olması idi. Bir tərəfdən S.Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Xalq Komissarları Sovetinin "Qırmızı Qvardiya"sı yaranmış şəraitdən istifadə edərək Bakı, Quba, Şamaxı, Salyan, Kürdəmir kimi şəhər və qəsəbələri dağıdıb viran qoyaraq Gəncəyə doğru hərəkət edir, digər tərəfdənsə Zəngəzuru işğal edib Qarabağa hücum edən Andronik də Gəncəyə hücuma hazırlaşırdı. Bununla bağlı Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazırdı:

Bu müşkül vəziyyətdən milləti qurtaracaq yeganə çarə vardı - Türkiyə. Ümidlər oraya dikilmişdi.

Hələ 1918-ci il mayın 1-də Zaqafqaziya Seymi müsəlman fraksiyasının iclasında Trabzonda keçirilmiş sülh konfransı haqqında M.H.Hacınski məlumat verirdi ki, orada Türkiyənin hərbiyyə naziri Ənvər Paşa və digərləri ilə danışıqlar aparılıb. M.H.Hacınski deyirdi:

Azərbaycana geniş şəkildə kömək etmək üçün Türkiyə ciddi addımlar atır. Bu günlərdə Ənvər Paşanın qardaşı Nuru Paşa 300 nəfərlik təlimatçı ilə Təbrizdən keçərək Gəncəyə gəlməlidir.

Batumda Türkiyə təmsilçiləri ilə danışıqlar aparan nümayəndə heyətinin üzvü Xosrov bəy Sultanov isə Tiflis qəzetlərinə verdiyi müsahibədə deyirdi:

Müsəlman olan yerlərdə bolşeviklərlə mübarizə etmək üçün türklərdən kömək istədik. Türklər cavab verdilər ki, bizim gəlməyimiz Zaqafqaziya hökumətinin xahiş və tələbindən asılıdır. Zaqafqaziya hökuməti isə Türkiyənin müsəlmanları mühafızə etməsini müqəddəs vəzifə hesab edir. Türklərin gəlişi anarxiyanı yatırıb ermənilərlə münasibətin yaxınlaşmasına xidmət edəcəkdir[8].

Regionda baş verən gərgin ictimai-siyasi, hərbi vəziyyətin məntiqi nəticəsi kimi gürcülərin almanlarla ittifaqından sonra Osmanlı dövləti ilə Azərbaycan hökuməti arasında 4 iyun 1918-ci ildə "Dostluq və əməkdaşlıq haqqında" da müqavilə imzalandı. Bu müqaviləyə görə, Azərbaycan ölkədə asayiş və təhlükəsizliyin təmin olunması, dövlətə qarşı olan təhlükələrin aradan qaldırılması üçün Türkiyədən ordu yardımı və silah köməyi ala biləcəkdi. Bütün bunlarla yanaşı, müqavilənin şərtlərinə görə, Bakı neftinin boru kəməri ilə Batum limanına daşınacağı da qərarlaşdırılmışdı. Türkiyənin Azərbaycana hərbi yardımı üçün siyasi-hüquqi əsaslar qəbul olunduqdan sonra Türk ordusu milli hərbi qüvvə və könüllülərimizlə birgə xalqımızın istiqlal savaşında fədakarlıqla mübarizə aparmaq üçün ölkəmizə gəldi və bolşevik-daşnak birləşmələrinə, ingilis qoşunlarına qarşı 7 aylıq savaş apardı, Bakı azad olunaraq Azərbaycana qaytarıldı.

Türk hərbi birləşmələrindən, Azərbaycan milli korpusundan və çoxsaylı könüllülərindən formalaşan Qafqaz İslam Ordusunun fəaliyyəti barəsində tarixçilərimiz, publisistlərimiz müstəqilliyimizi bərpa etdiyimiz 1991-ci ildən başlayaraq xeyli kitab və əsər çap etdirmişlər. Bu mövzuya həsr olunan sanballı monoqrafiyalar işıq üzü görmüşdür. Milli Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunun bu sahədə gördüyü iş, fəaliyyət proqramları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. AMEA-nın müxbir üzvü, akademik Yaqub Mahmudovun rəhbərliyi və elmi yanaşmaları ilə Cümhuriyyət dövrünün bütöv bir salnaməsi yaradılmış, bu iş indi də sistemli şəkildə aparılmaqdadır. Bu baxımdan 2005-ci ildə çap olunmuş "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası" əhəmiyyətinə, elmi-tarixi faktoloji tutumuna görə xüsusilə seçilir. Geniş məlumatlar mənbəyinə istinadən yazılmış bu əsərdə Cümhuriyyət dövrü mətbuatına, publisistlərinə əhəmiyyətli yer verilmiş, lazımi bilgilər əks olunmuşdur. Mətbuat tariximizin araşdırıcıları Cümhuriyyət dövrü mətbuatını müxtəlif aspektlərdən təhlil etsələr də, bu dövr mətbuatında Qafqaz İslam Ordusunun fəaliyyəti, onun azadlıq hərəkatında flaqman olması barəsində sistemli yanaşmalar ortaya qoyulmaması təəssüf doğurur.

Əsası 1918-ci ilin may ayının 25-də qoyulan Azərbaycan-Türkiyə hərbi əməkdaşlığının bu mərhələsini geniş şəkildə ilk dəfə Türkiyə və Azərbaycanın arxiv sənədləri əsasında tədqiq etmiş tarix elmləri namizədi Mehman Süleymanov bir millətin çiyin-çiyinə verib istiqlal savaşında göstərdikləri qəhrəmanlıq salnaməsinin elmi-tarixi mənzərəsini yaratmışdı. M.Süleymanov 1999-cu ildə çap etdirdiyi "Azərbaycan ordusu" kitabında qarşısına qoyduğu məqsəd tamamilə fərqli olduğu üçün o dövrün mətbu orqanlarındakı materiallara geniş yer verməmişdi. Azərbaycan Respublikası Milli Arxiv İdarəsinin rəisi, tarix elmləri namizədi Ataxan Paşayevin geniş fəaliyyəti də bu yöndə qiymətləndirilməyə layiqdir. Onun "Azərbaycan" qəzeti necə yarandı?", "Bakının azad olunması" məqalələri, Cümhuriyyətin parlament fəaliyyəti ilə bağlı ikicildli toplunun hazırlanmasında əməyi həddənziyadə böyükdür. Filologiya elmləri doktoru Alxan Bayramoğlunun "Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə ədəbiyyat" monoqrafıyasında Qafqaz İslam Ordusu tərkibində ölkəmizə gəlmiş türkiyəli ziyalıların, ədib və mühərrirlərin fəaliyyəti barəsində ətraflı bilgilər var.

Əhəmiyyətli haldır ki, Türkiyədə də Qafqaz İslam Ordusunun fəaliyyəti ilə bağlı araşdırmalar, müxtəlif istiqamətləri özündə əks etdirən kitablar çap olunur. Kuratın, Şövkət Sürəyya Aydəmirin, Fəxri Bilənin, Nizaməddin Onkun, Mehmet Sarayın, Nəsir Nücəərin, Mustafa Çolağın, Xəlil Balın müxtəlif illərdə və dövrlərdə çap olunmuş əsərləri qiymətli məxəzlər hesab edilməlidir. Azərbaycan tarixşünaslığında bu əsərlərdən kifayət qədər istifadə olunaraq elmi əsərlərin miqyası bir qədər də genişlənmişdir. Qafqaz İslam Ordusunun tərkibində Azərbaycanda olmuş türk zabitlərinin xatirələri də hadisələrin ətraflı təhlili üçün etibarlı mənbələr hesab olunur. Ərkani-hərbiyyə podpolkovniki Rüştünün, Süleyman İzzət bəyin, Mucub Kavalyerin, Xəlil və Nuru paşaların çap olunmuş xatirələri qiymətli məxəzlər hesab edilir. Bolşevik istilasından sonra Azərbaycanı tərk etmiş milli hərəkat liderlərinin mühacirətdə yazdıqları xatirələr, kitablar bir çox faktları bu günümüzə daşımışdır. Bu yöndə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin, Nağı bəy Şeyxzamanlının, Hüseyn Baykaranın, M.B.Məmmədzadənin fəaliyyətləri, tariximizin tədqiqi üçün qoyub getmiş olduqları əsərlər olduqca qiymətlidir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz elmi əsərlər, araşdırmalar tədqiqatımızın hərtərəfli aparılması üçün kifayət qədər əsaslar yaratmışdı. Azərbaycan arxivlərində, milli kitabxanamızda qorunan 1918–1920-ci illərin mətbuatını tədqiq edən zaman orada əksini tapmış məlumatlarla bu əsərlərdəki faktlar tutuşdurulmuş, müqayisəli təhlil üçün əsaslar əldə olunmuşdur^[9].

Xalqımızın milli azadlıq savaşında Qafqaz İslam Ordusunun xilaskarlıq missiyası milli mətbu orqanlar tərəfindən kifayət qədər dəyərləndirilsə də, əks cinahda dayanan bolşevik qəzetlərində tarixin bu şanlı səhifəsi Almaniya-Türkiyə koalisiyasının işğalçılıq siyasəti kimi təbliğ olunmuşdur. Almaniyanın Türkiyənin qardaş yardımının qarşısını almağa çalışmasına baxmayaraq bu tip mətbu orqanlar xalqın azadlıq savaşına Almaniya möhürü, yarlığı vururdular. Əslində, bolşevik mətbuatının təbliğatı bu cür qurmaları onların siyasətindən doğurdu. Çünki Azərbaycan milli qüvvələri, könüllüləri ilə bir sırada istiqlal savaşına qatılan türk ordusunun bu torpaqlar üzərində qan tökməsini milli soyköklə və türk xalqlarının həmrəyliyi ilə bağlamaq bolşevik-daşnak mətbuatına sərf etmirdi. Buna görə də bu tip qəzetlərdə Almaniyanın adının hallandırılması azadlıq savaşının milli miqyasını kiçiltmək məqsədi daşıyırdı. 2 illik çeşidli mətbu orqanların rəsmi, siyasipublisistik materillarının analitik təhlili, tədqiqi və statistikası onu deməyə əsas verir ki, Qafqaz İslam Ordusunun azadlıq savaşmda iştirakı XX əsr Azərbaycanının ən mühüm tarixi faktıdır. İstiqlalımızın elanı bu mürəkkəb, ziddiyyətli, eyni zamanda şərəfli tariximizin başlanğıcıdırsa, sentyabrın 15-i milli Azərbaycan dövlətinin təsdiqidir. Söyləyəcəyimiz bu fıkir bəzi tarixçilərimiz, araşdırıcılar tərəfindən birmənalı qəbul olunmasa da, gəldiyimiz qənaət ondan ibarətdir ki, 15 sentyabr Tiflisdə sərhədləri şərti olaraq göstərilən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin sərhədlərinin coğrafi-faktoloji baxımdan müəyyənləşməsi tarixidir. Son əsrdə tarix Azərbaycan xalqına iki dəfə — bir 1918-ci ildə, bir də 1946-cı ildə bütövləşmə, Bütöv Azərbaycan qurmaq üçün şans verib. Məhz Qafqaz İslam Ordusu Bakıya doğru azadlıq savaşı aparan zaman Cənubi Azərbaycanda da ingilis qoşunları bolşeviklər kimi eyni hərəkət edirdi. Çox təəssüf ki, ingilislərə qarşı aparılan savaş kifayət qədər uğurlu olmadı və türk ordusu Bakının azadlığından 2 ay sonra Mudros barışığına görə hər iki Azərbaycanı tərk etdi. Ancaq I Dünya savaşının ilk illərində Türkiyənin İttihad və Tərəqqi Komitəsinin Qafqaz məsələləri üzrə baş məsləhətçisi Ömər Nacinin təşəbbüsü ilə Cənubi və Şimali Azərbaycanı birləşdirib Türkiyənin himayəsində Vahid Azərbaycan dövləti yaratmaq ideyası irəli sürülmüşdü. Lakin bu, bir çox sovet və Qərb müəlliflərinin iddia etdikləri kimi, pantürkizm və panturanizm iddialarından uzaq bir ideya idi. Burada məqsəd bir-birindən ayrı düşmüş azəri türklərinin birləşməsindən, vahid dövlət yaratmalarından gedir.

Tadeuş Svetoxovskinin iddia etdiyi kimi, Zaqafqaziya Seymindəki fəaliyyətləri dövründə müsavatçılar Dağıstan da daxil olmaqla Rusiya və İranın tabeliyindəki Azərbaycan türklərinin yaşadıqları ərazilərdən ibarət Böyük Azərbaycan yaratmaq haqqında fikirlərini açıqlayırdılar. Bakının azad olunmasını Turan arzusuna qovuşmaq yolunda atılan ən mühüm fakt kimi dəyərləndirən Qərb tarixçisi hər iki Azərbaycanda osmanlılar üçün mühüm məqam yetişdiyini iddia etmişdir. Sadəcə, tarixi proseslərin arzuolunmaz istiqamətdə inkişafı, Türkiyənin I Dünya müharibəsindəki məğlubiyyəti Bütöv Azərbaycan yaratmaq istəklərinin üstündən xətt çəkdi.

Akif Aşırlının fikrincə, Milli mətbuatımızın tədqiqi bir də onu aşkarlayır ki, Qafqaz İslam Ordusu Azərbaycanda milli ordu quruculuğu prosesinin əsas təkanverici amili olmuş, bu sahədə edilən köməkliklər milli hərbi kadrların yetişməsinə həlledici təsir göstərmişdir.^[10]

Osmanlı dövləti və Azərbaycan Cümhuriyyəti arasında bağlanmış dostluq və əməkdaşlıq müqaviləsinin şərtlərinə görə, Azərbaycan türklərini bolşevik istilasından və ermənilərin törətdikləri qətliamlardan xilas etmək üçün türk ordusunun ilk heyəti 1918-ci il may ayının 25-dən Azərbaycana gəlməyə başladı. Qafqaz İslam Ordusunun sayı, hərbi sursatı, bu hərbi sursatın təyinatı barəsində podpolkovnik Rüştü öz hərbi memuarında müfəssəl məlumatlar verərək ordunun Gəncəyə iki qrup halında gəldiyini yazır. Birinci qrupda 147 zabit, 2812 əsgər, digərində isə 110 zabit və 2763 əsgər olan ordunun dislokasiyası, komplektləşdirilməsi işini Nuru Paşa sürətlə həyata keçirirdi.

Bakıda milli mətbuat nümunələri çap olunmadığı üçün türk qoşunlarının gəlişi xəbərini bolşevik mətbuatı, Tiflisin müxtəlif ideyaları təbliğ edən qəzetləri çap edir, siyasi məqsədlərindən doğan, istək və maraqlarına uyğun məlumatlar yayırdılar. "Bakinski raboçi" qəzeti Türkiyənin Azərbaycan milli hökumətinə hərbi yardımını istilaçılıqla bağlayır, qüvvələrin ölkəyə gəlişini "Bakı proletariatının əzilməsinə yönələn" hərbi akt hesab edir, ordunun gəlişi xəbərlərini qısa, nəzərə çarpmayan səhifələrdə yerləşdirirdi. Belə xəbərlərin birində deyilirdi:

Türklər Qarakilsə-Ağstafa-Bakı şosesi üzrə hərəkət edirlər. İmzalanmış sülh sazişinə əsasən, türklər qoşunlarının Bakı və Culfa dəmir yolu ilə köçürülməsi işinə başlayacaqdır[11] .

Zaqafqaziyanın Türkiyənin, Almaniyanın, İngiltərənin pay bölgüsündə olduğunu müxtəlif siyasi şərhlərdə, publisistik materiallarda vurğulayan bu tip qəzetlər Sovet Rusiyasını bu siyahıya əlavə etmirdi. Azərbaycanın gələcəyini Sovet Rusiyası ilə bir ittifaqda görən sol yönümlü mətbuat orqanları geniş təbliğat aparır, milli qüvvələri türk-alman beynəlxalq birliyinin "agentləri" adlandırır, şantaj mahiyyətli yazılar dərc edirdilər. Müstəqillik, istiqlalçılıq fikrinin əleyhinə olanlar Azərbaycan xalqının uzun illər boyu uğrunda mübarizə apardığı istəyinə qarşı çıxır, təhqir yolu tuturdular^[12].

Azərbaycan və Qafqazda yaşayan türk xalqlarını öz müstəqilliyinə qovuşdurmaq siyasətini həyata keçirən Türkiyə isə 1918-ci il martın 3-də imzalanan Brest-Litovsk sülh müqaviləsi ilə müəyyənləşən sərhədi aşaraq türk xalqlarının azadlıq savaşına qoşuldu. Türk ordusunun hərəkət trayektoriyasından xüsusi narahatlıq keçirən Stepan Şaumyan Bakı Sovetinin 7 iyun 1918-ci il iclasında deyirdi:

Türklərin artıq təhlükə törədəcək qüvvələri qalmayıb. "Daşnaksütun" partiyasının məlumatına görə, Qara dənizdən İrana qədərki cəbhə boyunca türklərin 18-20 min yorulmuş, başıpozuq qoşunu var. Onlar bu cür qoşunlarla Bakıya çatmaq üçün bütün Zaqafqaziyanı əllərində saxlaya bilməzlər. Bakıya çatmaq üçün onların Zaqafqaziya üzrə hərəkət etməsi mümkün olmayacaqdır. Onların yalnız cüzi bir hissəsi bizə qarşı çevrilə bilər[13].

"Daşnaksütun" partiyası və Erməni Milli Şurasından aldığı məlumatlara, təlimatlara əsasən hərəkət etdiyini öz çıxışında sübut edən Şaumyan bu fikirləri söyləməklə "hökumət də, ixtiyar da ermənilərdədir" deyib hərbi səfərbərlik elanına əhəmiyyət verməyən müsəlmanlara psixoloji təsir etmək istəyirdi. Bakı komissarlarının apardığı bu cür təbliğatlara baxmayaraq Bakıda yaşayan türklər Qafqaz İslam Ordusunun Bakıya doğru azadlıq yürüşünü bolşevik istilasından, erməni vəhşiliklərindən xilas yolu kimi qiymətləndirirdilər. Bakı Xalq Komissarları Soveti isə Moskvadan kömək, hərbi yardımlar gözləyir, nəzarətində olduğu qəzetlərdə bu barədə məlumatlar dərc etdirirdi^[14].

Xalq Nuru Paşanı göydən enmiş mələk kimi qarşıladı.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Azərbaycan Cümhuriyyəti" əsərində xatırladığı bu tarix - 1918-ci ilin may ayının 25-i Vətən tarixinin ən unudulmaz, şanlı səhifəsidir. Elə bu tarixi faktı fərqli rakursda bolşevik mətbuatı da öz səhifələrinə köçürüb:

Ənvər Paşanın nümayəndəsi Nuru bəy 30 nəfər zabit və 25 nəfər təlimatçı ilə Yevlaxdadır. O, Zaqafqaziyaya İrandan Təbrizə, oradan isə Qarabağa keçərək gəlib. Yevlaxda Nuru bəyi erməni-müsəlman nümayəndələri duz-çörəklə qarşılayıb. Mühəndis Behbudov təbrik nitqi söyləyib. Nuru bəy cavab nitqində qayda-qanun yaradacağına söz verib.[15]

Nuru Paşa Yevlax vağzalında verdiyi hərbi-siyasi bəyanata sadiq qalaraq möhkəm nizam-intizamı bərpa etdi, qarşıdurmaların sülh, barışıq yolu ilə aradan qaldırılmasına səy göstərdi. Azərbaycan hökumətinin ilk milli təhlükəsizlik nazirlərindən biri kimi həyatının böyük hissəsiniTürkiyədə mühacirətdə yaşamış Nağı bəy Şeyxzamanlı Nuru Paşanın gəlişini öz memuarında belə xatırlayır:

Gəncədən xəbər aldım ki, Nuru Paşa Qarabağa gəlibdir, bir gün sonra da Gəncədə olacaqdır. Mən dərhal ertəsi gün Yevlax stansiyasına yola düşdüm. Yevlaxda bir saat gözlədik. Gəncədən gedən heyət Nuru Paşanı Qarabağda qarşılamışdı. Çoxsaylı bir süvari dəstəsi aralandı, Nuru Paşa Yevlax stansiyasına çatdı. Xalqımız Nuru Paşanı böyük təntənə ilə qarşıladı.

Nuru Paşa mayın 24-də axşam qatarla Yevlaxdan hərəkət etdi və mayın 25-də Gəncəyə çatdı^[16]

Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycana gəlişi, hərbi qüvvələrinin say tərkibi, dislokasiyası, bölgələrdə yerləşməsi barəsində rusdilli mətbu orqanlarda müxtəlif məlumatlar əksini tapsa da, bəzən bu faktlar reallığı əks etdirmir. "Bakinski raboçi", "Bakı Şurasının əxbarı", "İzvestiya Raboçix sovetov deputatov" qəzetləri ordunun say tərkibi barəsində təhrif olunmuş rəqəmlər əks etdirirlər. Görünür, bu, bolşeviklərin hərbi təbliğat strategiyasından doğur. Belə ki, Şaumyan öz çıxışlarında türk ordusunun "gücsüz, başıpozuq" bir qüvvə olduğunu söyləyir, bu qüvvələrin yalnız "Yelizavetpol bəylərinin silah-sursatına", "Tiflis menşeviklərinin köməyinə" arxalanacağını vurğulayırdı^[17].

Bakıda yeganə azərbaycandilli mətbu orqan olan "Hümmət" öz növbəsində hadisələri "Bakı xəbərləri", "Teleqraf xəbərləri", "Tiflisdən xəbərlər" rubrikası altında dərc etdirir, faktlara sinfi mübarizə kontekstindən yanaşırdı. Ordu komandanlığında təmsil olunan Nazim bəyin Nuru Paşadan öncə Gəncəyə gəlişi, döyüşlərə qatılması barədə "Hümmət "də "Bakinski raboçi"yə istinadən geniş məqalə dərc olunmuşdu:

Nazim Paşa qabaqca Gəncəyə gələrək camaat tərəfindən təntənəli surətdə istiqbal edilmişdi. Vağzaldan şəhərə kimi xalçalar döşənərək hər

yerdə izdiham var idi. Musiqi dəxi çalınırdı.

Nazim bəyin ordu ilə xalq arasında ünsiyyət və əlaqə yaratdığını, bunun isə böyük əhəmiyyət daşıdığını etiraf edən bolşevik qəzetləri onun xalqa müraciətindən epizodlar da dərc etmişdi:

İndi on beş gündür biz bütün zəhmətimizə mütəhəmmil olaraq sizləri görmək üçün İstanbuldan çıxmışıq. Mən artıq ikinci dəfədir doğulmuşam. Qafqaz İslam Ordusu şərəfinə Yelizavetpol bələdiyyəsində verilən ziyafətdə Nuru Paşa ilə birlikdə nitq icad edən Nazim bəy şəhəri gəzməyə çıxmış, gəncəlilər onu milli mahnılarla qarşılamışdılar^[18].

Bu tip bolşevik mətbuatının apardığı təbliğatlara qarşı öz mətbuatını yaratmaq istəyən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Qafqaz İslam Ordusunun gəlişi ilə Tiflisdən Gəncəyə köçdü və bu istəyini reallaşdırmaq niyyəti ilə "Azərbaycan hökumətinin əxbarı" nəşrə başladı. Həftədə iki dəfə nəşri nəzərdə tutulan bu mətbu orqanının missiyası Azərbaycan milli hökumətinin qərarlarını çap etməklə yanaşı, ordu quruculuğu prosesinə qatılmaq, könüllülərin orduya cəlb olunması işində yaxından iştirak etmək idi. Təbliğata ciddi ehtiyac duyulduğunu görən ordunun siyasi müşaviri, böyük qəzetçilik təcrübəsinə malik olan Əhməd bəy Ağaoğlu "Türk sözü" adlı qəzet çıxarmağa çalışdı. Təəssüf ki, bu qəzetin ömrü çox uzun olmadı, cəmi iki sayı işıq üzü gördü^[19].

Qafqaz İslam Ordusunun Gəncəyə gəlişi və aparılan mübarizələrin tarixi xronologiyasını Tiflisdə nəşr olunan "Qruziya" (azərb. Gürcüstan‎), "Qruzinskiy slov" (azərb. Gürcü sözü‎), menşeviklərin "Borba" (azərb. Mübarizə‎) qəzetlərindən və Bakıda nəşr olunan bolşeviklərin, eserlərin, daşnakların mətbu orqanlarından qismən əldə etmək mümkündür:

Türkçülük əhval-ruhiyyəsi hələ də sönməyib. Şəhərdə hakimiyyət türklərin əlindədir. Polis məmuru şəhərin bütün hissələrində öz mühafizə dəstələrini yaradıb. Zaqafqaziya hakimiyyəti gücsüzdür və yalnız türklərin əlində vasitəyə çevrilib.

"Bakinski raboçi"nin "Borba" menşevik qəzetində dərc olunmuş məqaləni öz səhifəsində dərc etməkdə məqsədi Qafqaz İslam Ordusuna qarşı mənfi münasibət formalaşdırmaq idi. Ancaq müqayisəli təhlil üçün bu cür mahiyyətli məqalələrdən, rəsmi xəbərlərdən bəzi nəticələr əldə etmək mümkündür.

Türk ordusunun Gəncəyə gəlişi, görülən işlər, könüllülərin ordu hissələrinə həvəslə yazılması və Osmanlı dövlətinin əlavə hərbi yardımı xəbəri Bakı Xalq Komissarları Sovetini, ələlxüsus da Stepan Şaumyanı, Alyoşa Caparidzeni yeni tədbirlər planı üzərində işləməyə sövq etdi. Bakıda cəm olan Erməni Milli Şurasının 4–5 min nəfərlik qüvvəsini Qırmızı Ordu ilə birləşdirən Şaumyan yazırdı ki, Türk ordusuna qarşı hücum əməliyyatında iştirak üçün Kürdəmirə göndərdiyi qüvvələrin sayı 13 min nəfərdən çoxdur. Bütünlükdə isə Qırmızı Ordunun sayı 18 minə çatdırılmışdı ki, bu hərbi qüvvənin də 60–70 faizindən çoxunu ermənilər təşkil edirdi. Rusiya tərəfindən Qırmızı Ordunun möhkəmləndirilməsi üçün ardı-arası kəsilməyən hərbi yardımlar göstərilir, bolşevik qəzetlərində "Moskvadan Bakıya yardım" başlığı ilə məqalələr, teleqraf xəbərləri dərc olunurdu. Qəzetlərin birində Stalinin cənubda olduğu, tezliklə Qafqaza gələcəyi, Bakıya yardım göndəriləcəyi xəbəri verilirdi^[20].

Bakı-Tiflis dəmir yolu ilə hərəkət etməli olan Qırmızı Ordunun əsas qüvvələri Hacıqabul stansiyasına cəmləşəndən sonra iyun ayının 10-da hücum əmri verildi. Bolşevik-daşnak birləşmələrinin bu sistemli hücumu qarşısında hələlik Müsəlman Milli Korpusunun azsaylı bölmələri döyüşürdü. Gürcü polkovniki Maqolovun rəhbərlik etdiyi bu korpusun qərargahı Ucarda yerləşirdi. Zaqafqaziya Seyminin göstərişi ilə bolşeviklərin qarşısını almaq missiyasını həyata keçirən bu korpusun gürcü əsgərləri seym parçalandıqdan sonra geri çəkilmiş, çox az sayda qüvvələri qalmışdı ki, bu qüvvələr də əsasən azərbaycanlılardan ibarət idi. "Bakı Şurasının əxbarı" qəzeti Qırmızı Ordunun qarşısında zəif hərbi dəstənin mövcudluğunun elə bir təhlükə törətmədiyini vurğulayaraq yazırdı:

General Şıxlinski Şura qoşunlarının Gəncə üzərinə hücum etdiyini Tiflisə teleqrafla bildirir və gürcü əsgərlərinin geri çəkilməməsini xahiş edir[21].

İyun ayının 11-də bolşevik-daşnak birləşmələri Sığırlı stansiyasında müdafiə xəttində dayanan Müsəlman Milli Korpusu üzərinə hücuma keçdilər və heç bir müqavimətə rast gəlmədən stansiyanı işğal etdilər. Bu o zaman idi ki, Qafqaz İslam Ordusu Gümrü və Qazax yolu ilə Gəncəyə doğru hərəkət edirdi və demək olar, ordu hələlik formalaşmamışdı. Milli qoşun hissələrinin zəif olduğunu görən bolşeviklər hücumu davam etdirib Kürdəmiri işğal etdilər. Bakı Xalq Komissarları Sovetinin mətbu orqanları bu xəbəri ön səhifələrinə çıxardılar:

İyunun 12-dən sonra düşmən qüvvələri ilə atışmadan sonra bizim qoşunlar Kürdəmir kəndini və stansiyanı ələ keçirib. Bir neçə əsgərimiz yaralanıb. Düşmən tərəfindən də itkilər var və onlar geri çəkilir[22].

Ağsunu, Şamaxını, Göyçayı işğal edən bolşeviklər erməniləri türklərdən qorumaq bəhanəsi ilə Azərbaycan türkləri yaşayan 50 kəndi yerlə-yeksan etmiş, xeyli sayda insanı süngüyə keçirib qətlə yetirmişdilər. Qocalara, körpələrə aman verilmir, qadınlar zorlanırdı. Əhali yurd-yuvalarından didərgin düşüb, ən təhlükəsiz yer hesab olunan Gəncəyə doğru hərəkət edir, bir qismi isə dağlarda sığınacaq tapırdı. Ordusuna qarşı ciddi təhlükə görməyən Şaumyan zəbt etdiyi rayonların ermənilərini səfərbər edir, onları təşkilatlandırır, türk ordusuna qarşı böyük qüvvə ilə mübarizə aparırdı. Belə ki, bolşeviklərin Göyçayda dayanan 20 minlik ordusu Gəncə üzərinə hücum əmri gözləyirdi. Kürdəmir ətrafındakı döyüşdən sonra hər iki tərəf öz qüvvəsini yenidən qruplaşdırmağa, gücləndirməyə səy göstərdi. Gəncədən Müsəlman Milli Korpusunun zirehli qatarı türk qoşun hissələri ilə birgə Maqolovun sərəncamına göndərildi. Bütünlükdə isə Müsəlman Milli Korpusunun qüvvələri ilə türk qoşun hissələri Qafqaz İslam Ordusu adı altında komplektləşdirilərək üç qrupda döyüş əmri aldı. Əsas dəstə Bakı-Tiflis dəmir yolu boyunca hərəkət etməli, biri Göyçay-Şamaxı istiqamətində, digəri isə Muğana doğru irəliləməli idi^[23].

Bakı komissarları isə Moskvadan növbəti hərbi dəstəyi gözləyir, müvəqqəti olaraq cəbhədəki uğurlarını dilə gətirir, təbliğat aparır, əhalini "qara qüvvələr"ə qarşı mübarizəyə səsləyir, qəzetlərdə əks-təbliğat aparılırdı:

"Burjuaziya yatmayıb, işləyir. Onlar fəhlə sinfinə zərbə vurmaq və Bakı fəhlə sovetini yıxmaq istəyirlər. Siz isə buna imkan verməyin^[24]

Tərəflər arasında növbəti döyüş iyun ayının 16-da Qaraməryəm ətrafında oldu. Səhər tezdən Hamazaspın komandiri olduğu briqada qarşısında mövqe tutan milli bölmələrimizə qarşı hücuma keçərək döyüşə başladı və qəfıl hücum nəticəsində gücünü toparlaya bilməyən ordumuz geri çəkilməyə məcbur oldu. Bu istiqamətdə köməyə göndərilmiş türk hərbi hissələri elə həmin gün gəlib çatdığından istənilən müsbət nəticəni əldə etmək mümkün olmadı. Döyüş iyun ayının 18-də bir daha təkrarlandı və Qafqaz İslam Ordusu döyüş strategiyasını düzgün müəyyənləşdirə bilməməyinin nəticəsində yenə də uğursuzluğa düçar oldu. Bu uğursuz hərb meydanında hissələrimiz iki ədəd dağ topu ilə yanaşı, 200-dən artıq döyüşçü itirdi^[25].

S. Şaumyanın Moskvaya göndərdiyi təbrik teleqramında Qafqaz İslam Ordusunun 500 nəfər itki verdiyi vurğulanırdı. Korqanovun komandirlik etdiyi Qırmızı Ordunun bu qələbəsi münasibətilə Moskvadan Bakıya bir neçə zirehli maşın göndərildi. Qəzetlər yazırdı:

Marselyeza nəğmələri ilə texnikanı gətirən komandirlər istiqbal olunub. Bakının müdafiəsi üçün hərbi təyyarələr də gətiriləcək[26].

Qafqaz İslam Ordusunun birgə uğursuz hərbi əməliyyatlarına ordudakı rus və gürcülərin fərariliyinin də böyük təsiri olmuşdu. Qafqaz İslam Ordusunun qərargah rəisi, podpolkovnik Nazim bəy bu barədə raportunda yazırdı:

Müsəlman-türk Azərbaycan Cümhuriyyətinin müdafiəsi də nəhayət öz ünsürünə, əsl öz övladlarına aid olan azərbaycanlı türk qanını sevgili milləti və məmləkəti üçün axıda bilər. Yoxsa gürcülər və ruslar vəziyyətin ciddiyyətini və təhlükəsini gördükdə dərhal aradan çıxmaq yolunu tuturlar[27].

Elə məhz buna görə də ordu yenidən komplektləşdirilən zaman qeyri-millətdən olan zabit və əsgərlər tərxis olundular^[28].

Gəncədə isə gərgin siyasi ab-hava hökm sürür, Nuru Paşanın ətrafına toplaşmış ilhaqçılar, mühafizəkar qüvvələr Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti liderlərinə, Milli Şuraya qarşı pis münasibət formalaşdırmağa çalışırdılar. Məhz bu gərgin vəziyyət döyüşlərin gedişinə də mənfi təsir göstərirdi. İyun ayının 16-da Gəncəyə köçən Azərbaycan Milli Şurasının ertəsi günü, yəni iyunun 17-də keçirdiyi iki iclasın tam və bir iclasın yarımçıq protokollarından bəlli olur ki, qapalı iclas iyunun 17-də şəhər dumasının binasında, ikinci açıq iclas isə Gəncə şəhər bələdiyyəsinin binasında keçirilib. Hər iki iclasda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin Qafqaz İslam Ordusu komandanı Nuru Paşa ilə apardığı danışıqlar müzakirə olunub. Sənədlərdən bəlli olur ki, baş nazir Fətəli xan Xoyski, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, xarici işlər naziri M. H. Hacınski Nuru Paşanı qələbə münasibətilə təbrik edərək Gəncədə təşkil edilən hökumət barədə ona məlumat veriblər. Nuru Paşa öz növbəsində bir əsgər kimi mülki və siyasi işlərə qarışmadığına, bu barədə ordunun mülki işlər üzrə müşaviri Əhməd bəy Ağaoğlu ilə məsləhətləşməyi tövsiyə cdib. Türk dünyasının siyasi fikir tarixində önəmli yerlərdən birini tutan Əhməd bəy Ağaoğlu Osmanlı dövlətinin millət vəkili kimi Qafqaz İslam Ordusunda önəmli söz sahibi kimi tanınırdı. Siyasi türkçülüyün banilərindən biri olan bu insan rus imperiyasının daxilində yaşayan türklərin durumundan kifayət qədər məlumatlıydı. Şuşada doğulan, Fransada təhsil aldığı üçün firəng Əhməd kimi tanınan Əhməd bəy Ağaoğlu "Kaspi", "Həyat", "İrşad" kimi qəzetlərdə milli ideologiya axtarışlarında nəzəri, siyasi, problematik yazılarla çıxış edən, Azərbaycanın gələcək siyasi mənzərəsini cızan ideoloqlardan biri idi. Nuru Paşanın tövsiyəsi ilə Əhməd bəylə görüşən Fətəli xan Xoyski müzakirələrin nəticəsini bu şəkildə ümumiləşdirir:

Danışıqlar zamanı Əhməd bəy Ağaoğlu bildirdi ki, Türk hökuməti və onun Gəncədəki nümayəndəliyi Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmayacaq. Siz özünüz istədiyiniz kimi hökumət yarada bilərsiniz.

Müzakirə zamanı tərəflər razılığa gəlirlər ki, Milli Şura ölkədə hökm sürən anarxiyanı, habelə daxili və xarici maneələri nəzərə alaraq yeni hökumət təşkil edərək ona geniş səlahiyyətlər verir və özünü buraxır. Bu məsələnin qısa müzakirəsindən sonra Milli Şuranın gizli iclası öz işini başa çatdırır. Elə həmin gün saat 2-də Milli Şura Rəsulzadənin sədrliyi ilə yenidən toplanır. İclas protokolundan görünür ki, müzakirələr çox əsəbi şəraitdə keçib. İlkin olaraq çıxış edən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə söyləyir ki, belə bir fövqəladə ağır vəziyyətdə məsələləri soyuqqanlılıqla müzakirə etməliyik. Sonra baş nazir Fətəli xan Xoyski Tiflisdə təşkil etdiyi birinci müvəqqəti hökumətin az vaxtda fəaliyyəti barədə məlumat verərək öz kabinetinin istefasını qəbul etməyi xahiş edir. Gərgin keçən iclasın müzakirəsindən anlaşılır ki, Nuru Paşa Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının buraxılmasını istəyir, bunun əvəzində milli hökumət təşkilini daha düzgün yol hesab edir. Parlament üzvlərinin bir çoxu müzakirəyə qəti etiraz bildirərək məsələnin bu şəkildə qoyuluşunu Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmaq kimi qiymətləndirir^[29].

İyun ayının 18-də Müsüslü yaxınlığında Azərbaycan-türk qoşunları Qırmızı Ordu hissələri ilə qarşılaşdılar və bolşevik-daşnak dəstələri bu dəfə güclü müqavimət göstərə bilməyərək döyüş mövqelərini tərk etdilər^[30]. Uduzacaqlarını dərk edənlər geri çəkilməyə üstünlük verdilər. Qaraməryəm ətrafındakı döyüşlərdən sonra bir neçə günlük sakitlik yarandı. "Bakinski raboçi", "İzvestiya raboçix sovetov deputatov", "Bakı Şurasının əxbarı", "Zəhmət sədası", H. Vəzirovun rəhbərliyi ilə yenicə nəşrə başlayan "Əkinçi" qəzeti bolşevik qoşunlarının məğlubiyyət səbəbləri üzərindən sükutla keçir, cəbhədəki vəziyyət təhlil olunmurdu.

Bakı Soveti cəbhədəki uğursuzluğun səbəblərini müxtəlif istiqamətlərdə yozmağa çalışsa da, "Ümumi könüllülər cəmiyyəti"nin sərt reaksiyası ilə üzləşməli oldu:

Biz görürük ki, bizim hakimiyyət – Xalq Komissarları Soveti imperialistlər və onların əlaltılarının başladığı müharibəni davam etdirmək istəmirlər. Biz görürük ki, bizim müdafiəçilərimiz, icra orqanları zəhmətkeşlərin keşiyində dururlar. Bizim düşmənlər isə qışqırır ki, Qırmızı Ordu düşmənin hücumları qarşısında duruş gətirməyəcək, lakin onlar unudurlar ki, indi ümumdövlət böhranı getdikcə böyüyür. Bizim ordumuz ona görə geri çəkilmir ki, başsız qalıb, ona görə çəkilir ki, alacağı yardımı ala bilmir[31].

Ancaq cəbhədəki vəziyyətin təhlili onu göstərir ki, Qırmızı Ordu bütün imkanlarını səfərbər edib, müvəqqəti də olsa üstünlüyü qoruyub-saxlamağa çalışır, bəzi hallarda isə buna nail olurdu. Elə ona görə də Bakının ətraf kəndlərində, Şamaxıda, Ağsuda, Ağdaşda şuralar hakimiyyəti yaradıb özlərinin imkanlarını genişləndirmək, xalq kütlələrini ətraflarında cəm etməyə çalışırdılar. Bir tərəfdən isə əhalidən silahları təhvil alırdılar. Bu isə müsəlmanların silahlı ermənilər tərəfindən qətliamlarına, Azərbaycan türklərinin öz yurd-yuvalarından qaçqın düşmələrinə əsas verirdi. Hətta "Bakı Şurasının əxbarı" qəzetində "Biz" imzalı müəllif də baş verən dəhşətli hadisələri etiraf edirdi:

Kəndlərimizin ehtiyacından biri də mühafizə məsələsidir. Bu kəndlərin əhalisi təvəqqe edirdilər ki, oraya erməni qoşunundan başqa, rus və beynəlmiləl qoşun göndərmək lazım və vacib olduğunu Şura hökumətinə məlum edək. Çünki onlar həqiqətən bolşevik hökumətinin bəy və xanlar söylədiyi kimi, erməni milli hökuməti deyil, beynəlmiləl bir səltənə olduğuna qənaət etmiş olsunlar[32].

İyul ayının 7-də isə Bakı Xalq Komissarları Soveti bütün Zaqafqaziya xalqlarına müraciət edərək onları Türk ordusuna qarşı mübarizəyə səslədi. Bu tədbirləri həyata keçirməklə bərabər, cəbhədə təşəbbüsün yenidən ələ alınması üçün yollar axtaran Bakı Soveti ümidini podpolkovnik Biçeraxovun dəstəsinə bağlayırdı. Rusiyanın İran ərazisindəki qoşunlarının komandanı kimi o, hələ iyun ayının ortalarında bolşeviklərlə əlaqə yaradaraq dəstəsinin Qırmızı Ordu tərkibində döyüşməsini istəmişdi. Ancaq Lazar Biçeraxov bolşeviklərə hüsnrəğbət bəsləmirdi, onun məqsədi keçmiş Rusiya imperiyasının ucqarlarında yaradılan müstəqil respublikaları sıradan çıxarmaq idi. Müstəqil Azərbaycana qarşı ortaq düşmənçilik bolşeviklerlə keçmiş çar generalını birləşdirir, vahid cəbhəyə sürükləyirdi. Çox keçmədi ki, iyul ayının 1-də Biçeraxov 1500 nəfərlik dəstəsi ilə döyüş zonasına gəldi. Dəstənin tərkibində 5 ingilis zabiti və 4 zirehli avtomobil də var idi. İyulun 2-də Şaumyanla birlikdə cəbhə xəttinə gələn Biçeraxov vəziyyətlə tanış olduqdan sonra xahiş etdi ki, bir həftə ərzində cəbhəyə 2 min nəfər göndərilsin^[33]. [[Fayl:Kürdəmir döyüşləri.jpg|thumb|201x201px|Kürdəmir döyüşləri İyul ayının 7-də döyüşlər artıq Kürdəmir ətrafında aparıldı. Qafqaz İslam Ordusunun hərbi gücü və texniki imkanları Biçeraxovun zirehli avtomobilləri ilə silahlandırılmış bolşevik hissələrinin müqavimətini qırmağa kifayət etmədi. Üç gün aparılan çətin döyüş əməliyyatları tərəflərə böyük itkilər hesabına başa gəlsə də, Qafqaz İslam Ordusu daha əzmlə mübarizə aparırdı. İyul ayının 10-da azərbaycanlı podpolkovnik, Müsüslü dəstəsinin komandanı Həbib bəy Səlimovun komandanlığı altındakı hərbi hissənin də Kürdəmir istiqamətində hərəkətə keçməsi bolşevik qüvvələrinin müqavimətini qırdı və iyul ayının 11-nə keçən gecə Kürdəmir işğaldan azad edildi. Bu ağır döyüşdən sonra Biçeraxovun komandanlığı altında bolşevik qüvvələri zirehli avtomobillərin müşayiəti ilə Karrar stansiyasına doğru geri hərəkət edərək müdafiə mövqeyinə çəkildi.

Kürdəmir azad olunan gün türk dünyası Osmanlı imperatoru V Mehmet Rəşadın vəfatından üzüntü duyurdu. VI Mehmet Vahidəddin qardaşının yerinə keçmiş, iyul ayının 7-də Qafqaz İslam Ordusu komandanlığına məktub göndərmişdi. I Dünya müharibəsində türk ordusunun göstərdiyi qəhrəmanlıq və şücaəti yüksək qiymətləndirən Mehmet Vahidəddin eyni cəsarətin davamını arzulayırdı. Kürdəmirin azad olunması Qafqaz İslam Ordusunun möhkəmlənməsinə, döyüş əzminə böyük kömək etdi və əsgərlərin qələbəyə ümidini artırdı. Ağsu cəbhəsində də döyüşlər davam etdi və Qırmızı Ordu hissələrinin qarşısı alındı. Vəziyyətin gərginləşdiyini görən Şaumyan Leninə teleqram göndərdi və cəbhədə durumun onlar üçün ağır olduğunu yazaraq yeganə çıxış yolu kimi Moskvadan kömək göndərilməsini xahiş etdi^[34].

Karrar stansiyası uğrunda döyüşlər iyulun 12-də başladı və iki gün sonra Qafqaz İslam Ordusunun uğurlu hərbi əməliyyatı nəticəsində azad edildi. Bu uğursuzluğun ardınca iyul ayının 14-də Şaumyan yenidən cəbhəyə gəldi, Qırmızı Ordu hissələrinin vəziyyəti ilə tanış oldu. Biçeraxov pisləşməkdə olan vəziyyətin qarşısının yalnız Moskvanın əsgəri yardımı ilə alına biləcəyini Şaumyanın diqqətinə çatdırdı və o, yenə də bu xahişə əməl olunacağına vəd verib geri döndü. Bakı Xalq Komissarları Sovetinin fövqəladə iclasında Şaumyan deyirdi:

Düşmənlər cəbhədə müvəqqəti uğur qazanıblar^[35].

Azərbaycanın milli qüvvələrini hədəf alan bolşeviklər Bakı əhalisi arasında təbliğat aparır, yığıncaqlarda onları pantürkist adlandırır, əməkçi xalqın əleyhinə iş aparmaqda suçlayır, Almaniyanın, Türkiyənin əlaltıları adlandırırdılar:

Müsavatçılar” aranı qarışdırdıqdan sonra qaçıb-getdilər. Onlara inanmaq, onların tör-töküntüsü ilə dost olmaq böyük səhvdir. Ümummüsəlmanlar Şura hökumətini müdafiə etməlidirlər[36].

Bakı müsəlmanları isə bu təbliğata uymayır, Qırmızı Ordu sıralarına daxil olmaq tələblərinə etinasız yanaşırdılar^[37].

Bolşeviklərə qarşı aparılan mübarizənin effektivliyini, dinamikliyini təmin etmək və Bakıya doğru hərəkəti sürətləndirmək üçün Nuru Paşa islahatlar apardı, ordunu iki cinahda yenidən qruplaşdırdı. Bu qruplaşmanı şərtləndirən əsas amil ondan ibarət idi ki, Göyçay-Şamaxı-Bakı şose yolu və Tiflis-Bakı dəmir yolu boyunca hərəkət edən qoşun hissələri məsafəcə bir-birindən daha da uzaqlaşırdılar. Belə bir vəziyyətdə ordunu çevik idarə etmək, hücumları əlaqəli şəkildə davam etdirməkdə problemlər yarana bilərdi ki, bunu da öncədən aradan qaldırmaq lazım gəlirdi^[38] [[Fayl:Ismail Enver.jpg|thumb|284x284px|Ənvər Paşa]] Baş komandan vəkili Ənvər Paşanın "siyasi durum Bakının zəbtini gerçəkləşdirmək üçün yetərlidir" əmrini yerinə yetirməyə müntəzir olan Qafqaz İslam Ordusu hər cür çətinliyə, ordunun ərzaq kasadlığına, xəstəliyin baş qaldırmasına baxmayaraq döyüş əhval-ruhiyyəsini qoruyub saxlayırdı. Kəşfiyyata göndərdiyi əsgərlərdən Bakıdaki siyasi vəziyyəti izləyən Nuru Paşa bolşeviklərlə daşnaklar arasında yaşanan qalmaqallardan məlumatlıydı. Azərbaycanın paytaxtında erməni və rus hərbi birləşmələri arasında qorxu, vahimə yaşanırdı ki, bu da ordunun qələbə ümidini artırırdı. Bolşevik amacı altında öz milli maraqlarını həyata keçirmək istəyən ermənilər Şaumyanın yox olmuş nüfuzunu geri qaytarmaq imkanlarını getdikcə itirirdilər. Biçeraxovun döyüşlərdən geri çəkilməsi ilə boş qalan səhnəni ingilis ordusuyla doldurmaq istəkləri bolşevikləri qane etmədiyindən ermənilərin çox hissəsi Şaumyanın ətrafını boş qoymuşdu. İyulun 25-də çağırılmış Bakı Sovetinin fövqəladə iclasında bolşeviklər siyasi baxımdan da ağır məğlubiyyətə məruz qaldılar. Bütün səylərə baxmayaraq sağ eserlər, daşnak və menşevik qüvvələri ingilis qoşunlarının Bakıya dəvət edilməsinə razılıq verdilər. Şaumyan və digər komissarlar bu məğlubiyyətdən sonra istefa versələr də, cəbhədəki uğursuzluqların aradan qaldırılacağına ümid edirdilər. Yenə də bu ümidin arxasında Rusiyanın vəd etdiyi hərbi yardımlar dayanırdı. Rusiyadan kömək gözləyən bolşeviklər rəsmi şəkildə istefa versələr də, hakimiyyətdən çəkilmək istəmirdilər.

İyulun 30-da Bakıya doğru hərəkət edən milli qüvvələrimiz Alabatan adlanan məntəqənin cənubunda bolşeviklərin bir tabor piyada və 200 nəfərlik süvarisi ilə rastlaşdı. İntensiv hücuma başlayan türk ordusu çox keçmədi ki, bolşevik qüvvələrinin mövqelərini ələ keçirdi. Həmlələrdən pərən-pərən düşən bolşeviklər Qobu kəndi yaxınlığında müdafiə səngərlərində də duruş gətirmədi: Onların bir hissəsi Sumqayıta, digər hissəsi isə Bakıya dağıldı. Türk birləşmələrinin Bakıya yaxınlaşmaqda olduğunu gördükdə isə almanlar Osmanlı imperatorluğuna növbəti nota göndərərək döyüşlərin dayandırılmasını tələb etdilər. Tələblərinin əhəmiyyət daşımadığını gördükdə Bakının yalnız alman birlikləri vasitəsilə azad olunması tələbini təklif etdilər. Müttəfiqlərinin bu tələbindən sonra Ənvər Paşa Qafqaz İslam Ordusu komandanlığına yazırdı:

Almanlar Bakını yalnız alman hərbi birləşmələri vasitəsilə işğal etmək istəyirlər. Bu arzularını da sıx-sıx gündəmə gətirirlər. Görüşlərimiz də yalnız bu barədə olur. Almanlar bir alay göndərmək istəyirlər. Siz mənə yazın, Bakının bir gecəyə zəbt olunması mümkündürmü?

Bakının təcili azad olunması planı üzərində İsrarla dayanan Ənvər Paşa qələbəni almanlarla bölüşmək istəmirdi. 1918-ci il mart ayının 31-dən vətəndaş müharibəsi adı altında 30 min Azərbaycan türkünü qətlə yetirən bolşevikler törətdikləri milli qırğından sonra təkcə azərbaycandilli mətbu orqanları deyil, həmçinin "vahid sosialist mövqedə dayanmadıqlarına" görə bir neçə sol yönümlü qəzetləri də bağlamışdılar^[39].

Qafqaz İslam Ordusu isə verilən əmrə uyğun olaraq Bakıya doğru hərəkət etdi. Ordunun "Şimal" qrupu iyulun 31-nə keçən gecə hücuma başlayaraq düşmənə sarsıdıcı zərbələr endirməyə başladı və sübhə yaxın Heybət stansiyasından təxminən iki kilometr şimala olan yüksəkliyi tutdu. Davam edən intensiv hücumlardan sonra Xırdalan da azad edildi. Çox keçmədi ki, Sumqayıt türk əsgərlərinə qapı açdı. Yenidən hərbi səfərbərlik üzərində düşünən bolşevikler iyulun 30-dan avqustun 8-dək əli silah tutanları çağırış məntəqələrinə çağırdı^[40]. Cəbhədə bolşeviklərin xeyrinə heç bir dəyişiklik baş vermədiyindən erməni hərbçiləri Avetisov, Qazarov, Amazasp yaranmış vəziyyəti müzakirə edərək çıxış yolu kimi Qafqaz İslam Ordusu ilə danışıqların tərəfdarı oldular. Durumun çətinliyini anlayan Şaumyan və Bakı Xalq Komissarları belə ağır şəraitdə hakimiyyətdən əl çəkdiklərini bəyan etdilər. Artıq avqust ayının 1-də Bakıda hakimiyyət eser-menşevik və daşnakların əlinə keçdi. Onlar "Mərkəzi Xəzər Diktaturası"nın yaradıldığını elan etdilər^[41].

1918-ci il, mayın 25-də Gəncəyə gələn Nuru Paşanın Yevlax stansiyasında qarşılanma mərasimində Azərbaycan türkləri ilə yanaşı ermənilər də iştirak edib, bu ali qonağı duz-çörəklə qarşılamışdı^[42]. Ermənilərin bu tədbirdə iştirakı Qafqaz İslam Ordusunun komandanı kimi Nuru Paşanın gəlməsindən xeyli əvvəl türk ordusunun Gəncəyə gəlməsi və onların əhali ilə apardıqları danışıqlar nəticəsində yaranmışdı. Ancaq "Daşnaksütun" partiyasına və Naxçıvan-Qarabağ ərazilərində qətliamlar həyata keçirən Andronikə bağlı olan silahlı ermənilər Gəncənin Dağlıq hissəsində türk ordusuna qarşı mübarizə aparmaq əzmində idilər. Nuru Paşanın Gəncə ermənilərinə öncə müraciət edərək yerli hakimiyyəti tanımağa dəvət etməsi onu göstərirdi ki, o, hər bir etnik xalqın nümayəndəsinə Azərbaycan vətəndaşı kimi yanaşırdı. Kiçik silahlı toqquşmadan sonra tərksilah olan ermənilər çox keçmədi Qafqaz İslam Ordusu komandanlığı və Azərbaycan milli hökuməti nümayəndələri ilə təmas qurdular. Nuru Paşa Gəncədə erməni kilsəsini ziyarət etdi, Erməni Milli Şurası üzvləri ilə görüşdü, onların istəkləri ilə tanış oldu^[43]. Nuru Paşanın ermənilərə qarşı belə dözümlü insani münasibəti Tiflisdə dərc olunan "Borba" qəzetinin də diqqətindən yayınmamışdı:

Erməni nümayəndələri bir neçə dəfə müdafiə olunmaları xahişi ilə Paşanın qəbulunda olublar. O, ermənilərə həyatlarının və əmlaklarının qorunacağına dair vədlər verib. Şəhəri iki hissəyə ayıran körpü türk əsgərləri tərəfindən mühafizə olunur[44].

Ermənilərin tam təhlükəsiz şəraitdə, türk ordusunun təminatı altında dinc yaşamasının təmin olunduğu vaxt bolşevik-daşnak qoşunları Gəncəyə hücum adı altında Bakı ətrafı rayonlarında Azərbaycan türklərinin qətliamını həyata keçirirdi. Bu faciələrdən yaxa qurtaran Şamaxı müsəlmanlarının Bakıya varid olması və qaçqınların siyahısını öz səhifələrində dərc edən anadilli mətbuat orqanları bu barədə məlumatlar çap edirdi^[45].

Cəbhə xəttinə yaxın ərazilərdə yaşayan ermənilərin "basqın qüvvəsi" kimi Qırmızı Ordu sıralarına qatılması adi hal аlmışdı. Türk ordusu komandanlığı ermənilərin bu hərəkətlərinin qarşısını hərbi müdaxilədən öncə müraciətlər yaymaqla almaq istəyirdi. Podpolkovnik Rüştünün "Bakı yollarında" hərbi memuarında belə müraciətlərlə bağlı məlumatlar əksini tapmışdır:

"Osmanlı ordusuna təslim olanlar və itaət edənlərlə yaxşı davranılacaq, əks hərəkət edənlər isə cəzalandırılacaqdır".

Avqustun 5-dən etibarən Bakı ətrafında döyüş mövqelərinda qərarlaşan Qafqaz İslam Ordusu komandanlığına "Bakı ermənilərinin başına ağıl qoymaq üçün" Gəncə erməniləri 6 nəfərlik nümayəndə heyəti ilə müraciət etmişdi. Erməni katolikosu Levonun adından müraciəti Şahnazarov Nuru Paşaya çatdıraraq, onların cəbhə xəttini keçərək Bakıya erməni soydaşları ilə danışıqlar aparmağa icazə istəmələrinə müsbət cavab verilmişdir^[46].

Bakının azad olunacağını yəqinləşdirən Gəncə erməniləri baş nazir Fətəli xan Xoyskini qələbədən öncə təbrik edərək, onların salamlarını Nuru Paşaya çatdırmağı xahiş etmişdilər. Fətəli Xan Xoyski "neytral və kifayət qədər korrektə olunmuş mövqeyə" görə ermənilərə təşəkkür etmiş, "yerli ermənilərin hakimiyyətdə və parlamentdə təmsil olunacağını" vəd etmişdi^[47].

15 sentyabr hadisələri zamanı guya Bakıda ermənilərə qarşı qətliamlar həyata keçirildiyini iddia edənlərə qarşı milli mətbuatımızın verdiyi cavablar konkret faktlara əsaslanırdı:

İndi parlamentdə təmsilçilik hüququ qazanan ermənilərə bu haqq Qafqaz İslam Ordusu Bakıda olduğu vaxt verilmişdi[48].

Guya Bakıda erməniləri qətlə yetirdiyinə görə ingilislər tərəfindən Batumda həbs olunan Nuru Paşanın günahsız olduğunu yazan "İttihad" hətta bunu ermənilərin özlərinin də etiraf etdiyini dəlil-sübut kimi göstərirdi:

Qafqazın bütün müsəlmanları Nuru Paşanın həbs olunmasına qarşı etiraz etməlidirlər. Təkcə Qafqaz müsəlmanları deyil, həm də Qafqazın qeyri-müsəlmanları Nuru Paşanın və onun ordusunun xeyirxahlığına yaxşı bələddirlər, amma təəssüf ki, Nuru Paşaya, onun qoşunlarına qarşı sürülən ittihamlara biganə yanaşırlar. Şəxsən mən Bakıda həmin sentyabr günlərində zərər çəkmiş bir çox şəxslərə müraciət etmişəm və onların hamısı aydın

söyləmişlər: türklər bizə toxunmamışlar^[47][48].

"Daşnaksütun" partiyasının erməni xalqının düşməni olduğunu, öz xalqının faciələri ilə siyasi oyun quranların bu oyunlardan əl çəkməli olduğunu, yoxsa onların Cənubi Qafqazda böyük fəlakətlərə yol açacağını söyləyən Nuru Paşa Bakıda, Şamaxıda müsəlmanların kütləvi şəkildə qətlə yetirildiyini xatırladırdı. Ancaq qəribəhaldır ki, Tiflisdə çıxan menşevik qəzetləri Nuru Paşanın bu müraciətini Qarabağa erməni silahlılarının hücumu ərəfəsində etdiyini yazır və xüsusi vurğulayırdılar ki, Qafqaz İslam Ordusu komandanı erməniləri mübarizələrinə son qoymağa çağırıb. Azərbaycan milli hökumətinin və türk komandanlığının dözümlü etnik siyasəti tək ermənilərə ünvanlanmırdı, Azərbaycan vətəndaşları olan ruslara, almanlara, yəhudilərə də şamil edilirdi. Azərbaycan vətəndaşları kimi bu etnik qruplara həssas yanaşılır, qanunları pozanlar isə, təbii ki, cəzalandırılırdı^[49].

"Mərkəzi Xəzər Diktaturası" hakimiyyətdə olduğu müddətdə Bakıda yaşayan ruslar Milli Şura yaratmaq istəmişdilərsə, buna nail ola bilməmişdilər. Sentyabrın 21-də Rus Milli Şurasının sədri M.F.Podşeybakinin Azərbaycan hökumətinə qeydiyyata alınmaları xahişinə müsbət cavab verildi və bu cəmiyyət yaradıldı. Hətta bu quruma maddi yardımlar göstərildi. Rus zabitləri Nuru Paşaya təşəkkür izhar edən zaman о deyir:

Türk əsgəri heç cür barışa bilməz ki, onun rus yoldaşı korluq çəksin.

Gürcüstandan, Ermənistandan qaçqın düşən ruslar pənah yeri kimi Azərbaycanı seçirdi. Sentyabr ayının 27-də Nuru Paşa Fətəli Xan Xoyski ilə birgə rus kilsəsinə gedərək, rus icmasının üzvləri ilə görüşmüş, onların qarşısında çıxış etmişdi. Çıxışında Nuru Paşa vurğulayırdı ki, Bakının rus əhalisi özlərini türk qoşunlarının himayəsi altında təhlükəsiz hiss etməlidir. Rus keşişi Krivçenko isə cavab nitqində söyləyirdi:

Türk düşmən olaraq ölüm-dirim müharibəsi aparır. Lakin müharibədən sonra nifrətini unudaraq dünənki düşməninə dostluq əli uzatmağı bacarır[50].

Bolşevik qoşunlarına qarşı Kürdəmir ətrafındakı döyüşlərdən sonra qeyritürklərin ordu sıralarından kənarlaşdırılması prosesinə başlayaraq bu hərbi siyasəti həyata keçirən Nuru Paşа Bakı alınandan sonra rusların orduya cəlb olunması haqda əmr imzaladı və bu işi həyata keçirmək Azərbaycan Respublikasının polis müfəttişi Bahəddin bəyə tapşırıldı. Mətbu orqanlarında Bahəddin bəy belə bir elan verdi:

Əlahəzrətin əmri ilə Nuru Paşanın ordusuna yazılmış bütün rus zabitlərindən əmək haqlarını almaq və yoxlamadan keçmək üçün polis müfəttişliyi dəftərxanasına gəlmələrini xahiş edirik[51].

Qəzetin həmin sayında 4 bənddən ibarət olan digər bir elan da çap olunub. Əsirlərin dəyişdirilməsi komissiyasının adından nəşr olunan bu elanda rus hərbçilərinin hərbi hissələrə qayıdışı və xidmətlərinin davamı üçün heç bir problemin olmadığı, eyni zamanda Rusiyaya köçmək istəyənlərin Rus Milli Şurasına, səlahiyyətli polis idarəsinə, Bakı Türk Qərargahına müraciət etməli olduqlarını, sənədlərin qəbulunun oktyabrın 6-dan 10-dək davam etdiriləcəyi əksini tapmışdır. Bütün bu qərar və sərəncamlar onu göstərir ki, ruslar üçün ciddi bir problem yaşanmamışdır. Çox təəssüf ki, Mudros sazişinə türk ordusu əsasən Azərbaycanı tərk edəndən sonra Nuru Paşaya təşəkkürlər ünvanlayan rus zabitlərinin bir neçəsi "Yedinaya Rossiya" (azərb. Vahid Rusiya‎) qəzetində onun əleyhinə yazılar dərc etməyə başlamışdı.

Azərbaycan milli hökuməti Bakıya köçdükdən sonra ilk atdığı addımlardan biri müxtəlif xalqların nümayəndələrinin ictimai qurumlarının, milli şuralarının qeydiyyatdan keçib, fəalliyyət göstərməsi ilə bağlı oldu. Bakı Xalq Komissarları Sovetinin səlahiyyətlərini qanunsuz şəkildə əllərindən aldığı Bakı Şəhər Duması fəaliyyət göstərməyə başladı ki, bu yerli özünüidarəetmə orqanında müxtəlif xalqların nümayəndələri təmsil olunurdular. Gəncədə və indiki Xanlar rayonu ərazilərində, digər bölgələrdə məskunlaşmış almanlar da özlərini kifayət qədər rahat hiss edirdilər. Nuru Paşa hələ Gəncədə olduğu vaxt Almaniyanın İstanbuldakı konsulu Gəncəyə gəlmiş, alman kolonistlərinin həyat tərzi ilə yaxından tanış olmuşdur. Almanlar ilə Azərbaycan hökuməti arasında alman azərbaycanlılarının hüquqlarının qorunması ilə bağlı 1918-ci il sentyabrın 18-də müqavilə imzalanmışdır.

Qafqaz İslam Ordusunun komandanı kimi Nuru Paşa Azərbaycanda olduğu müddətdə bütün çıxışlarında və atdığı addımlarda milli mənsubiyyətindən, dini etiqadından asılı olmayaraq bütün Azərbaycan vətəndaşlarına eyni münasibət bəslədi və ayrı-seçkilik salmayaraq eyni hüququ, bərabərlik prinsiplərini tətbiq etdi. Vəziyyəti gərginləşdirmək, milli-dini ayrılıq salmaq istəyənlər qanun qarşısında və islam qaydalarına uyğun şəkildə cəzalandırıldılar. Bütün bu addımları kənardan seyr edənlər, ələlxüsus da Tiflis qəzetlərində bu siyasətin doğruluğunu etiraf edirdilər:

Azərbaycan siyasətçiləri о zamanlar yaxşı anlayırdılar ki, onlar sonralar yaranacaq müsəlman cümhuriyyətlərinin məsuliyyətini daşıyırlar.

Bu məsuliyyət isə demokratik prinsiplər və milli azlıqlara göstərilən qayğı idi. Azərbaycan siyasətçilərinin birinin açıqlamasında isə bunlar ərz olunurdu:

Əgər biz bu şərtlərə əməl etməsək, sonralar yaranacaq müsəlman cümhuriyyətlərinin müstəqilliyə yolunu bağlaya bilərik[52].

Azərbaycanın bu demokratik, humanist prinsiplərinə qarşı öz düşmənçilik niyyətlərini həyata keçirən, erməni-ingilis birliyi üzərində siyasət qurmaq istəyən "Daşnaksütyun" partiyasının "Znamya truda" (azərb. Əmək bayrağı‎) qəzeti türk ordusu Bakını tərk edib, ingilis, qoşunları gələndən sonra yazırdı:

Bütün dünyaya ölüm və fəlakət yayan Almaniya-Türkiyə bloku üzərində İngiltərə, Fransa və Amerikanın sarsıdıcı qələbəsi, bu üç dövlətin bütün bəşəriyyət üçün, həm böyük, həm də kiçik xalqlar üçün yaxşı həyat müjdəçiliyi olmasaydı, sözsüz ki, bu gün Bakıda heç bir vicdanlı, həqiqəti yazan mətbu orqan barədə söhbət gedə bilməzdi. Yalnız noyabrın 17-də Tomsonun başçılığı ilə bizim şəhərə daxil olan müzəffər müttəfiq qoşunları bizə azad nəfəs almaq, vicdanla düşünmək imkanı verdi. 15 sentyabr və 17 noyabr təkcə Bakı üçün yox, həm də bütün Qafqaz üçün iki ziddiyyət, iki hüdud, lap Əhrimən və Hörmüz kimi, zülmət və nur kimi əlamətdar günlərdir.

Bu düşmən münasibətinə qarşı "Azərbaycan" qəzeti yazırdı:

Biz zaman-zaman Bakı və onun ətrafında Yerevan və Tiflis daşnaklarının törətdikləri qırğınları, zorakılıqları göstərmişik. Lakin "Daşnaksütyun" partiyasının rəhbərləri bunu bəzi erməni hərbi hissələrinin bolşevizmə yoluxmaları ilə izah edirdilər. Əslində, fakt ondan ibarət idi ki, "Daşnaksütyun" və digər erməni partiyaları özlərinin bolşeviklərlə tam həmrəy olduqlarını sübut edirdilər, Bakını və Dağıstanı atəşə tuturdular. Oraları

xarabazarlıqlara qoyub, Şamaxını tamamilə dağıdırdılar, О zaman ki vəziyyət aydınlaşdı, daşnaklar arxalarında ingilisləri hiss etdilər, onda bolşevikləri devirdilər və müsəlmanlara qarşı ağılsız milli mübarizəyə başladılar. Bakıda nəşr olunan daşnakların "Vperyod" qəzeti öz səhifələrində Türkiyə-Azərbaycan qoşunlarına qarşı ingilis-erməni hərbi birliyini, əməkdaşlığını təbliğ etməyə başladı.

Ermənilərin üzünü Avropaya tutub belə yalan təbliğat aparmaları tarixi reallıqların tam əksinə olduğundan о qədər də effekt vermədi və həqiqətlər çox keçmədi öz yerini tapdı^[53].

Azərbaycanca

• Akif Vəliyev. Cümhuriyyət dövrü mətbuatında Qafqaz İslam Ordusu. Bakı: "Nurlan". 2007. 185 səh.
• A.F.Axundov. Azərbaycan dövri mətbuatı (1892-1920). Bakı. 1987. 2021-01-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-16.
• Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. Bakı: "Lider nəşriyyatı". 2004. 2005.
• Əhməd Ağaoğlu. Üç mədəniyyət. Bakı: "Mütərcim". 2006.
• Mehman Süleymanov. Nuru Paşa. Bakı. 1999.
• Mehman Süleymanov. Azərbaycan ordusu. Bakı. 1998.
• Mehman Süleymanov. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan. Bakı. 2003.
• X.Rəfiyev. Böyük oktyabr və bolşevik mətbuatı (PDF). Bakı: "Azərnəşr". 1987. 2021-01-22 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-16.

Türkcə

• Süleyman İzzet. Büyük Harpte (1334-1918) 15. Piyade Tümeninin Azerbaycan ve Şimali Kafkasyadaki Harekât ve Muharebeleri, Askerî Matbaa ( (türk.)). 1936.
• Rüştü Türker. Birinci Dünya Harbi'nde Bakû yollarında 5 nci Kafkas Piyade Tümeni ( (türk.)). Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı. 2006.
• Dr.Mustafa Görüryılmaz – Qafqaz İslam Ordusu və ermənilər (1918). Bakı, Qismət, 2009 Arxivləşdirilib 2021-08-31 at the Wayback Machine
• Nasir Yücəər, Birinci Dünya savaşında Osmanlı ordusunun Azərbaycan və Dağıstan hərəkatı. Ankara, 1996

Rusca

• Балаев, А. Г. Азербайджанское национальное движение в 1917—1918 гг. Институт Археологии и Этнографии АН Азербайджана. Баку: Елм, 1998.^{[ölü keçid]}

İngiliscə

• Walker, Christopher. ARMENIA: The Survival of a Nation. New York: St. Martin's Press. 1980. səh. 260. ISBN 0709902107. (#redundant_parameters)
• Pasdermadjian, Garegin. Why Armenia Should be Free: Armenia's Role in the Present War. Hairenik Pub. Co. 1918. səh. 45.
• Missen, Leslie. Dunsterforce. Marshall Cavendish Illustrated Encyclopedia of WWI, vol ix. Marshall Cavendish Corporation. 1984. 2766–2772. ISBN 0-86307-181-3. (#missing_pipe); (#redundant_parameters)
• Northcote, Dudley S. "Saving Forty Thousand Armenians". Current History. New York Times Co.,. 1922. İstifadə tarixi: 12 December 2008.
• Swietochowski, Tadeusz. Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community. Cambridge University Press. 2004. ISBN 9780521522458.

• Süleyman Gündüz, Kafkas İslam Ordusu, Sənədli film, TRT.