Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tələbələri

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tələbələri — 1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Qərbi Avropa, Rusiya və Türkiyədə ali təhsil almaq üçün seçilmiş və böyük hissəsi xarici universitetlərdə təhsil almış bir qrup tələbə. Cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrindən təxminən 100 tələbə xaricə göndərilmiş, Təhsil Nazirliyinə isə buna görə 7 milyon rubl təsis edilmişdi.^[2][3]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra, Qırmızı Ordunun ölkəyə girişi nəticəsində ölkənin bolşeviklər tərəfindən işğalı ilə tələbələr əsasən, 1922-ci ildən etibarən maddi problemlərlə üzləşmiş, təhsil haqqını ödəyə bilmədiyi üçün ağır işlərdə çalışmağa məcbur qalanlar, həbsxanaya düşənlər olmuşdur.^[4] Tələbələrin bir hissəsi təhsilini davam etdirməyə müyəssər olmuş, ardınca Azərbaycana dönmüş, zavod rəhbərləri və neft yataqlarının idarəçiləri kimi əhəmiyyətli uğurlar əldə etmişlər. Onların arasında hətta Lenin ordeni kimi dövlət mükafatları ilə təltif edilənlər də olmuşdur.^[2]

Buna baxmayaraq, Azərbaycana dönmüş tələbələr ardıcıl surətdə təqib olunmuş, hətta 1930-cu illərdə onların bir qismi, Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpa edilməsi və Almaniya üçün casusluq ittihamı ilə NKVD tərəfindən repressiyaya uğramışdır.^[5][2]

1919-cu ilin sonlarında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti təhsil sahəsində bir sıra islahatlar həyata keçirdi. İbtidai və orta məktəblər üçün dərsliklər nəşr olundu, respublikanın müxtəlif bölgələrində seminariyalar açıldı, Bakı Dövlət Universitetinin əsası qoyuldu, kənd təsərrüfatı institutunun yaradılması haqqında qanun qəbul edildi.^[2] Ölkə hökuməti təkcə universitet açmaqla kifayətlənməyərək, lazımi mütəxəssislərin yetişdirilməsi, xüsusən də azərbaycanlı gənclərin ali təhsil alması üçün xaricə göndərilməsi yollarını axtarırdı.^[6] Ağır hərbi-siyasi vəziyyətə baxmayaraq, azərbaycanlıların Avropa universitetlərində oxumaq üçün xaricə göndərilməsi qərara alındı.^[2] Məmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycanın əldə etdiyi nailiyyətləri sadalayaraq qeyd etmişdi:

Müxtəlif sahələrdə ali təhsil üçün — memarlıq və etnologiyadan tutmuş təyyarə və gəmiqayırmaçılığa qədər dövlət hesabına 100-ə yaxın azərbaycanlı tələbə Avropanın ən yaxşı məktəblərə göndərilib.[2]

1919-cu il iyulun 23-də qəzet oxuculara bildirir ki, Bakıda Vəkilllər şurasının qərarı ilə korlar məktəbi açılacaqdır. "Tələbələr haqqında" sərlövhəli xəbərdə isə yazılmışdı:^[7]

Maarif nəzarəti 100 nəfər tələbəni xaricə göndərəcək. Hər tələbəyə 36.000 manat xərcləmək və 5.000 manat yol pulu hesablanıb. Cəmi 4.100.000 manat edir.

1919-cu ilin yayında Respublika Maarif Nazirliyi 1919/20-ci tədris ilində hər birinin saxlanması üçün 100 tələbənin xaricə göndərilməsi üçün 36,5 min rubl məbləğində 4 milyon rubl ayrılması haqqında qanun layihəsi təqdim etdi. Xarici universitetlərin məzunları təhsillərini başa vurduqdan sonra ən azı iki il Azərbaycanda dövlət qulluğunda işləməli idilər. Dövlət təqaüdündən istifadə edən tələbələr təhsillərini bitirdikdən sonra dörd il hökumətin təyinatında işləməli idilər.^[6][3]

1919-cu il sentyabrın 1-də Cümhuriyyət Parlamenti qərar verdi:^[6]

• Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət büdcəsindən yüz nəfər tələbənin xarici universitetlərdə təhsil almasının təmin edilməsi üçün Təhsil Nazirliyinin büdcəsinə 7 milyon rubl pul köçürülsün,
• dövlət təqaüdündən istifadə edən tələbələr, hökumətin tələb etdiyi yerlərdə təhsillərinin sonunda dörd il xidmət etməlidirlər.

Bununla bağlı parlamentdə qeyd edilmişdi:^[8]

Tələbələrin həyatını və mövcudluğunu təmin etmək üçün onların üzərində nəzarət yaradılmalıdır.

Hələ 1919-cu ilin yayında bu qanun layihəsi müzakirə edilərkən, imkanlı ailələrdən olan tələbələrin xaricə göndərilməsi ilə bağlı parlament fraksiyaları arasında ziddiyyətlər var idi. Parlamentin bir çox deputatlarının fikrincə, tələbələrin tərkibi əsasən kasıb təbəqənin nümayəndələri olmalı, imkanlı vətəndaşların oğulları isə gedib öz vəsaitləri hesabına oxumalı idilər.^[6] Seçim əhalinin müxtəlif təbəqələri arasında aparılırdı, onun əsas meyarı yalnız gənc respublika vətəndaşlarının istedadlı olması idi.^[2] Vətənə qayıtdıqdan sonra NKVD tərəfindən repressiyaya məruz qalan seçilmiş tələbələrdən biri belə xatırlayırdı:

İmkanlı ailələrdən olan gənclərin oxumağa göndərilməsi təklifi var idi, lakin o vaxt Məmmədqulu Gəncinskinin rəhbərlik etdiyi tələbə komitəsi dövlət dəstəyinə ehtiyacı olan maddi imkansız ailələrdən olan şəxslərin namizədliyini dəstəklədi.[2]

Nəticədə "həm varlılar, həm də aztəminatlılar" oxumağa göndərilirdi.^[2]

1919-cu il sentyabrın 15-də xaricə gedən tələbələr üçün dövlət təqaüdü məsələsi ilə bağlı parlament iclası keçirildi. İclasda Məmməd Əmin Rəsulzadə, Mehdi bəy Hacınski, Əhməd bəy Pepinov, Qara bəy Qarabəyov, Abdulla bəy Əfəndiyev, Aygül xanım Usubbəyova, Behbud xan Cavanşir, Nemətulla bəy Şahtaxtınski,^[b] Səməndər Axundov və AXC XİN nümayəndəsi iştirak edirdi. İclasda iştirak edənlərdən biri də Bakı Müsəlman Tələbələr Komitəsinin rəhbəri Məmmədqulu Hacınski idi.^[8]

Təbələrin göndərilməsini və yerləşdirilməsini təşkil etmək üçün komissiya yaradıldı.^[8] Hətta parlamentin tələbələri oxumaq üçün xaricə göndərilməsi üçün qərar qəbul etməsindən əvvəl parlamentin Əhrar və İttihad fraksiyaları tarix, ədəbiyyat, təbiət elmləri, fizika və riyaziyyat fənnləri üzrə oxumaq üçün xaricə tələbələrin göndərilməsini və geri döndükdən sonra onlardan orta məktəb müəllimi kimi yararlanılmasını təklif etmişdi.^[6] Təbələr gönfərilərkən ixtisaslar üzrə bu cür bölünmüşdü: təbiət elmləri – 8, tibb – 8, mədənçilik – 7, mexanika – 11, kimya – 3, elektrik mühəndisliyi – 8, memarlıq – 4, aviasiya – 2, kənd təsərrüfatı – 3, iqtisadiyyat – 5, tarix və filologiya – 5, fəlsəfə – 7, hüquq elmləri – 6, siyasi elmlər – 3. Həmin vaxta qədər komissiyaya 280 müraciət daxil olmuşdu. Seçimdə Azərbaycan dilini (o vaxtkı terminologiyada türk dilini) və tələbənin göndərildiyi ölkənin dilini bilənlərə, yüksək balla attestatları olanlara, həmçinin yoxsul təbəqəyə aid olanlara üstünlük verilirdi.^[8]

Xaricə göndərilənlər göndərişin təşkilində komissiyaya kömək etmək üçün 5 nəfərdən ibarət büro seçdilər. Teymur Aslanov komissiyanın sədri seçildi, o, Şahtaxtinski ilə birlikdə lazımi vəsiqələri almaq üçün Tiflisə və Batumiyə getdi. Təbələrin təminatı üçün büro AXC Ticarət və Maliyyə Nazirliyinin qarşısında vəsatət qaldırmış və hər bir tələbəyə 2 min rubl pul məbləğində 40 arşın (28.4 metr) kətanın, iki cüt çarşağın, iki cüt dəsmalın və yarım düz yaylıq verilməsini tələb etmişdir. Tələblər içində çay və şəkər də var idi. Maliyyə və Ticarət Nazirliyi bu vəsatəti təmin etmişdir.^[8]

Beləliklə, 1919-cu il dekabrın 12-də komissiya 100 nəfərin dövlət təqaüdçüləri siyahısına daxil edilməsi haqqında qərar qəbul etdi. İnflyasiya ilə əlaqədar olaraq 400 frank əvəzinə 500 frank, həmçinin formaların alınması üçün 200 frank verilməsi qərara alındı. Maliyyə Nazirliyi oxumaq üçün xaricə yollanan hər bir tələbəyə 2600 frank pul verdi.^[9]

Tələbələrin ilk qrupu 14 yanvar 1920-ci ildə qatarla Bakıdan yola salındılar. Parlamentin bəzi üzvləri onları yola salmaq üçün gəlmişdi. Bunlara Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, İbrahim Əbilov, Səməd bəy Ağamalıoğlu, Aslan bəy Səfikürdski, Abbasqulu Kazımzadə, Əhməd bəy Pepinov daxil idi. Rəsulzadə Müsavat Partiyası adından, Əbilov Sosial Demokrat Partiyası adından, Səfikürdski Xalqçı Sosial İnqilabçılar adından vida nitqi söylədilər. Həmçinin Səməd bəy də, Piri Mürsəlzadə də, Abbasqulu Kazımzadə də vida mərasimində çıxış edənlər sırasında idilər. Nitqlə çıxış edənlər ümumi şəkildə xaricə yollananlara uğur arzulamaq və yaxşı təhsil almağı tapşırmaqla birlikdə, onlardan geri döndükdən sonra xaricdə öyrəndiklərini yaxşı mütəxəsisə ehtiyac duyan öz vətənlərində də tətbiq etməyi gözlədiklərini bildirirdilər. Kənd Təsərrüfatı naziri Əhməd bəy Pepinov hökumət adından danışaraq tələbələri əmin etdi ki, hökumət xaricdə təhsil almaq üçün tələb olunan heç bir xərci dayandırmayacaq.^[9]

Bundan sonra tələbələr bəzədilmiş və qapıları üzərinə Azərbaycan bayraqları düzülmüş qatar vaqonlarına təmtəraqlı şəkildə mindirilirlər. Onların yola salınması mərasimi şən şəraitdə təşkil edilmiş və Seygah muğamı sədaları altında həyata keçirilmişdir. Vaqon hərəkət etməyə başladığı zaman isə hər bir kəs "Yaşasın Azərbaycan" qışqırmağa başlamışdır.^[9]

Qatarın yol boyu durmalı olduğu stansiyalarda – Kürdəmirdə, Hacıqabulda, Yevlaxda, Gəncədə və digər qəsəbələrdə insanlar qatarı mərasimlə qarşılamış və xaricə yollanan tələbələrə uğurlar arzulamışdır. Tələbələr Tiflisə çatdıqdan sonra onlara Batumiyə getmək üçün xüsusi vaqon verilmişdir. Batumidən İstanbula gələn azərbaycanlı tələbələrə buradakı Azərbaycan səfirliyi tərəfindən ziyafət verilmişdir. İstanbuldan çıxan tələbələr Romaya yollanmış və onları burada Gürcüstan səfirliyinin işçiləri qarşılamışdır. Nəhayət, səyahətin sonu olaraq 11 fevral 1920-ci ildə 78 tələbə Parisin Lyon vağzalına gəlmişdir. Digər tələbələr isə təhsil almaq üçün Rusiya və Türkiyəyə göndərilmişdi.^[1]

Tələbələrin yolu Bakı-Batumi-İstanbul-Trento-Roma-Paris-Bazel-Berlin marşrutu üzrə keçib, lakin arxiv materiallarında abituriyentlərin səyahətinin planlaşdırıldığı ölkələrin siyahısı ziddiyyət təşkil edir. Belə ki, 1919-cu ilin mənbələrinə görə (gedməzdən əvvəl) parlament 100 abituriyentin xaricə oxumağa göndərilməsi haqqında qanun qəbul etmişdi. 10 tələbənin İngiltərəyə, 23 tələbənin İtaliyaya, 45 tələbənin Fransaya, 9 tələbənin Türkiyəyə və 13 tələbənin Rusiyaya göndərilməsi planlanmışdı, lakin 1930-cu illərdə həbs edilən Almaniya universitetlərinin keçmiş məzunlarının dindirilməsinin qeydləri göstərir ki, tələbələrin təhsil aldıqları ölkələr sırasında Rusiya və Böyük Britaniya yoxdur.^[c] Onların bir çoxuna "Müsavat hökumətinin göndərdiyi tələbələr hansı ölkələrdə və neçə nəfər olmaqla oxuyub" sualı verilib. Rusiya və Böyük Britaniyadan başqa, tamamilə hamı yuxarıda sadalanan ölkələrin adını çəkmişdir. Dindirmə protokollarından belə çıxır ki, dövlətlər üzrə insanların sayı belədir: Türkiyədə 10 nəfər, İtaliyada 20 nəfər, Fransada 20 nəfər, Almaniyada 50 nəfər.^[2]

Müvafiq sənədlərin icrasını Fransada abituriyentləri qəbul edən Əlimərdan bəy Topçubaşov təşkil edib. Bundan sonra tələbələrin bir hissəsi Fransanın ali təhsil müəssisələrinə paylanıb, qalanları isə Almaniyaya gedib. Beləliklə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti tərəfindən xaricə təhsil almağa göndərilənlərin yarıdan çoxu Berlinə gəldi. Belə ki, NKVD-də dindirilərkən AXC-in nümayəndələrindən biri olan Əşrəf Əliyev demişdi:

Almaniyada bizi aşağıdakı kimi dağıtmışdılar. Berlində 10-12 nəfər, Baden hersoqluğunda 13-15 nəfər, mənimlə birlikdə 7 nəfər də Frayburqa gəlmişdi.[2]

1920-ci il fevralın 29-da Xalq Maarif Nazirliyi Azərbaycan Cümhuriyyətinin İstanbuldakı diplomatik nümayəndəsinə əlavə olaraq 25.200 frank, həmçinin Parisdə sülh konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin sədri olan Əlimərdan bəy Topçubaşova 172.732 frank göndərdi. Əlimərdan bəy bu göndərilnə pulla 1920-ci ilin sentyabr ayının birinə qədər tələbələrin təqaüdünü qarşılamalı idi.^[9] Tələbələrin Parisə çatmasından qısa müddət sonra Əlimərdan Bakıdakı hökumətə tələbələrin Avropaya, daha dəqiq desək, Parisə çatması barədə məlumat göndərdi.^[10] Lakin Avropadakı tələbələrin vəziyyəti heç də yaxşı deyildi. Təqaüd az olduğundan və çox zaman da vaxtında verilmədiyindən tələbələr maddi ehtiyaclarını tam qarşılaya bilmir və işləməyə məcbur olurdular, lakin maddi çətinliklərə baxmayaraq xaricə göndərilən tələbələrin bir çoxu təhsil kursunu müvəffəqiyyətlə başa vuraraq ixtisaslı mütəxəssis kimi Vətənə qayıtdılar.^[10]

Almaniyaya göndərilmiş azərbaycanlı tələbələr elə ilk dönəmdən etibarən öz təşkilatlarını qurdular. Bu təşkilatın mərkəzi Berlində yerləşsə də, Darmştadt, Frayburq, Leypsiq və s. kimi şəhərlərdə filialları mövcud idi. Təşkilatın adı isə "Almaniya Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqı" idi.^[2]

Tələbələr xaricdə bir neçə ay oxuduqda sonra Bakıdan AXC-nin bolşeviklər tərəfindən işğal edilməsi barədə xəbər aldılar. Bu xəbər onların narahatlıq və mənəvi sarsıntı keçirməsi ilə birlikdə təqaüdlərin verilməsinin davam etdirilməsi ilə bağlı düşünmələrinə səbəb oldu. Çünki bu, AXC parlamentinin yaratdığı xüsusi fonddan təqaüdlərin dayandırılması demək idi. Bu məsələni yeni hökumət ilə müzakirə etmək üçün Avropadakı tələbələr Almaniyada Frayburq şəhərində mədənçilik üzrə təhsil alan Əşrəf Əliyevi öz nümayəndələri kimi Bakıya göndərdilər. O, tələbələr adından yeni hökumət ilə təqaüdün verilib-verilməməsi məsələsini müzakirə etməli idi. Əşrəf Əliyev 1921-ci ilin may ayında Bakıya gəldi.^[2]

Aparılan danışıqlar nəticəsində yeni bolşevik hökuməti təqaüdlərin verilməsinin davam etdirilməsini qəbul etsə də, tələbələrdən Sovet vətəndaşlığını qəbul etməyi tələb etdi. Təqaüdlər Berlindəki Sovet səfirliyi tərəfindən veriləcəkdi və təqaüd Azərbaycan SSR-nın büdcəsindən təmin ediləcək idi. Verilməsi nəzərdə tutulan təqaüdün miqdarı 30 dollar idi və əvvəlki ilə müqayisədə az idi.^[2] Lakin bu, problemləri həll etmədi. Çünki pulların verilməsi sistemli şəkildə aparılmırdı və tələbələrin razılığa gəldiyi lider olan Nəriman Nərimanovun Moskvaya getməsi ilə birlikdə vəziyyət daha da pisləşir. Çünki Nərimanovun yerinə gələn yeni rəhbərlər təqaüd alan tələbələri etibarlı və ya etibarsız deyə iki kateqoriyaya ayırmış və təqaüdün verilməsini də bu psinsipləri altında davam etdirmişdilər.^[2] Bütün bunlar tələbələrin təhsil prosesinə mənfi təsir göstərmiş və onları təhsillə paralel şəkildə işləməyə də məcbur etmişdir. Əşrəf Əliyev tərcümeyi-halında həyatının bu dövrü haqqında yazırdı:

Boş vaxtlarımda (tətil günlərində) Saksoniyada, Hannover əyalətində, Rurda, Reyn və Elzasda mədənlərdə, ticarət və fabriklərdə (təxminən 18 ay) işləmişəm.[2]

Parisdə təhsil almış Əjdər bəy Axundov Fransada mühacirətdə yaşamış, Parisdə Azərbaycan nümayəndə heyətinin keçmiş üzvü olan azərbaycanlı publisist Ceyhun Hacıbəyliyə yazırdı:^[1]

Hörmətli Ceyhun bəy! Belə çətin anda mənə göstərdiyiniz diqqətə görə sizə səmimi təşəkkürümü ifadə belə edə bilmərəm...Artıq iki aydır ki, sahiblərin yanında xidmətə girmişəm. Amma iyulun 1-nə kimi Parisdə işlədim, orada iş daha asan idi, mən də dözdüm, amma onlar bura (Fransada kurort olan Dinard) yay üçün öz villalarına gəldilər və mənim işim 10 dəfə artdı, çünki burada səhər 6-da durub süd üçün şəhərin mərkəzinə getməlisən. Bu villadan təxminən 2,5 verst məsafədədir və mənim belə bir sağlamlığımla nələrə dözdüyümü təsəvvür edə bilərsiniz. Saat 8-də evə çatır, iş başlayır, 14 otaqlı bir mənzili təmizləyirəm, təmizləyənə qədər, əlbəttə, yorğunluqdan və zəiflikdən ayaqlarım titrəyir, əlavə olaraq mətbəxdə kömək etməliyəm...axşam saat 10-a qədər. Allah xatirinə bağışlayın ki, indi ağlayıram və yazmağa davam edə bilmirəm... Allah xatirinə, məni xilas edin, qorxumdan dəli olacağam... - Əjdər bəy.

Tələbələrdən ikisi – Şıxzamanov və İsmail Əliyev borclarını ödəmədiyi üçün həbsxanaya düşüblər. Gəmiqayırma fakültəsinin tələbəsi Əbdülhüseyn Dadaşov Almaniyadan Ceyhun Hacıbəyliyə yazırdı ki, hökumət onu bir neçə tələbə ilə birlikdə siyahıdan çıxarıb. Dadaşov buna səbəb kimi "fikirləri onun fikirləri ilə üst-üstə düşməyən yerli yoldaşları" göstərirdi.^[1]

1919-cu ildə xaricdə təhsil alan azərbaycanlı tələbələr üzrə məsul şəxs təyin edilən Dr. Bəhram bəy Axundov 1922-ci ilin 21 iyulunda İstanbulda olarkən Parisdə yaşayan Ceyhun bəy Hacıbəyliyə oradakı tələbələrin vəziyyəti barədə məktub yazmışdı. Yazdığı məktubda Bəhram bəy Bakıda olarkən 2 aydan çox tələbələr üçün çalışdğını, öz əlləri ilə 200 almaz düzəltdiyini, bu almazları Moskvadan keçməklə iki tələbə vasitəsilə göndərdiyini bildirmişdir. Bunun sonrakı taleyi barədə məlumatsız olduğunu bildirən Bəhram bəy bildirmişdir ki, Nərimanov bu barədə Berlin nümayəndəliyinə məktub yazıb. Bəhram bəy onu da yazıb ki, Nərimanovun olmadığı üçün tələbələrin mövqeyi tamamilə dəyişib:^[1]

Əziz Ceyhun! Tələbələrdən çox nigaranam. İki aydan da bir az artıq müddətdə Bakıda çox çalışdım. Öz əllərimlə 200 brilyant seçib tələbələrlə yola saldım. Sata bildilər, ya yox, məlumatım yoxdu. Nərimanov bu barədə Berlin nümayəndəliyinə sorğu göndərmişdi. Nərimanın Moskvaya gedişi ilə hər şey alt-üst olub. Sabah nə olacaq deyə bilmərəm. Məchulluqla üz-üzə dayanmışıq. Mən onları unutmuram, unutmayacağam da. Bakıya qayıdan kimi yenə onlara yardım etməyə çalışacam. Təki oxusunlar, bizim bu uşaqlara ehtiyacımız var.

Tələbələrin əksəriyyəti təhsilini bitirdikdən sonra Azərbaycana dönmüş və vətən uğrunda çalışmışlar. Azərbaycanda məzunlar görüşlərini davam etdirmiş, sevinclərini və uğursuzluqlar bölüşürdülər. Tədqiqatçı Məmməd Cəfərov qeyd edir ki, zamanla, bu insanlar müstəqil Azərbaycanı tərk edib, Avropada 5–10 il yaşadılar və kapitalist idarə üsullarını sovet ilə müqayisə edirdilər. Məzunlar mövcud sistemə passiv və ya aktiv mübarizə ehtiyacının fikrinə gəlmişdilər.

Bəzi tələbələr təhsillərini başa vurduqdan sonra Sovet Azərbaycanına gəlmək istəmədilər və mühacir həyatı yaşamağı seçdilər. Onların arasınd Hilal Münşizadə də var idi. O, vaxtı ilə AXC hökuməti tərəfindən Almaniyada təhsil almağa göndərilmişdi.^[11] 1928-ci ildə o, Azərbaycan mühacirətinin hakim təşkilatlarının göstərişi ilə təşkilatçılıq işləri görməyə başladı. 1930-cu ildən etibarən o, əvvəlcə "İstiqlal", daha sonra isə "Qurtuluş" qəzetlərində texniki redaktor olaraq çalışdı. O, 1930-cu ildə alman dilində Azərbaycan haqqında broşür hazırlamışdır.^[12][13] O, həmçinin ədəbi və publisistik sahələrdəki şəxslərlə də əlaqələr formalaşdırmışdı.^[12]

AXC tərəfindən Paris Universitetində təhsil almağa göndərilmiş şəxslərdən biri də Versal sülh konfransında AXC-nin nümayəndəliyinin rəhbəri olmuş Əlimərdan bəy Topçubaşovun oğlu Rəşid bəy Topçubaşov idi. Azərbaycan bolşeviklər tərəfindən işğal edildikdən sonra Rəşid bəy Bolşevik Azərbaycanının təqaüdündən imtina etmişdi.^[14] Parisdəki nümayəndəliyin şəxsi katibi olan Rəşid bəy 1926-cı ildə hələ 26 yaşında ikən Parisdəvəfat etmiş və orada da dəfn edilmişdir.^[15][16]

Xaricə göndərilmiş şəxslərdən biri də Abbas bəy Atamalıbəyov idi. Paris Universitetində gəmiqayırma üzrə təhsil alan Atamalıbəyov həmçinin Parisdəki Azərbaycan nümayəndəliyində katib olaraq da çalışmışdır. Təhsilini bitirdikdən sonra Parisdəki siyasi fəaliyyətini davam etdirmiş və Paris Siyasi Araşdırmalar İnstitutunda təhsilini tamamlamışdır. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin qrupuna daxil olan Atamalıbəyov Fransadakı Azərbaycan mühacirətinin rəhbəri olan Əlimərdan bəy Topçubaşovun 1934-cü ildə vəfat etməsindən sonra onun yerinə keçmişdir. Fransanın Almaniya tərəfindən işğalından sonra Berlinə köçmüş və Beynəlxalq Qırmızı Xaç Cəmiyyətində işləməyə başlamışdır. Onun İkinci Dünya müharibəsi zamanı əsir düşən azərbaycanlıları əsirlikdən azad edilməsində mühüm rolu olmuşdur. O, Əbdürrəhman bəy Fətəlibəyli və F. Əmircanlı ilə birlikdə Azərbaycan legionunun fəaliyyətində yaxından iştirak etmişdir. İkinci Dünya müharibəsinin bitməsindən sonra Çilidə yaşamış, 1967-ci ildə ABŞ-yə köçmüş və 1971-ci ildə orada vəfat etmişdir.^[17] Almaniyanın Leypsiq Universitetinə tibb təhsili almaq üçün göndərilən Adil Muğanlı da təhsilini tamamladıqdan sonra Sovet Azərbaycanına geri dönməmək qərarı verənlərdən biri olmuşdur.^[18]

Xaricə göndərilmiş tələbələrin bir çoxu təhsillərini başa vurduqdan sonra geri döndülər və öz ölkələrində çalışmağa başladılar. Öz vətənlərində onların taleyləri müxtəlif cür cərəyan etməkdə idi. Azərbaycanı müstəqil ikən tərk edən və Avropada 5–10 il arası yaşayan keçmiş tələbələr Sovet sistemində çalışdıqdan sonra onun idarəetməsi ilə Avropanı müqayisə etməyə başladılar. Araşdırmaçı Məmməd Cəfərovun bildirdiyinə görə, bu müqayisə onları açıq və ya gizli şəkildə ölkələrində olan sistemlə mübarizə aparmağa sövq etdi.^[2]

Vətənə qayıdan Avropa universitetlərinin məzunları öz əməyi və bilikləri ilə böyük uğurlar qazanıblar. Bəziləri zavodların direktoru, bəziləri neft mədənlərinin rəhbərləri və rəhbər işçiləri oldu. Onların arasında fəaliyyətlərindəki fərqlənməyə görə Lenin ordeni ilə mükafatlandırılanlar da olmuşdur.^[2]

Məsələn, Drezden Politexnik İnstitutunun məzunu Yusif Ağasıbəyli 1931-ci ildən Gəncədə yağ-piy zavodunda baş mexanik işləyirdi. Frayburq Dağ-Mədən İnstitutunun məzunu olan Əşrəf Əliyev "Kaqanoviçneft" trestinin qazma kontorunun direktoru olur və 1932-ci ildə "Lenin" ordeni ilə təltif edilir. Kotbus şəhərinin Prussiya Ali Tekstil İnstitutunu bitirmiş Teymur Aslanov Gəncədə Tekstil Kombinatının direktoru olmuşdur.^[2] Frayburq Dağ-Mədən İnstitutunu da bitirmiş Səməndər Axundov Azərbaycan SSR Dövlət Planlama Komitəsinin ağır sənaye bölməsində məsul icraçı işləyib. Frayburq Dağ-Mədən İnstitutunun da məzunu olan Dinarə Kazımova Azərbaycana qayıtdıqdan sonra ölkə sənayesi bölməsində çalışmışdır.^[18]

1925-ci ildə Bakıya qayıdan Paris Dağ-Mədən İnstitutunun məzunu Aslan Vəzirzadə Azərbaycan Politexnik İnstitutunda dərs demiş, burada kristalloqrafiya, mineralogiya və petroqrafiya kafedrasının müdiri olmuş, daha sonra Azərbaycan SSR-in əməkdar elm xadimi adına layiq görülmüşdür.^[19]

Darmştadt şəhər Texniki İnstitutunu bitirmiş Bəhram Hüseynzadə Gəncədə toxuculuq fabrikinin Elektrik qurğularının rəisi, sonralar Bakıda Azərbaycan SSR Milli Səhiyyə Komissiyası yanında "Azselelektro" sektoruna rəhbərlik etmişdir.^[18] 1925-ci ildə Leypsiq Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmiş, 1927-ci ildə Azərbaycana qayıdan Əsildar bəy Ağabababəyov-Muğanlinski 1930–1933-cü illərdə məsləhətçi, daha sonra isə Azərbaycan Dövlət Bankında kassa planı qrupunun rəhbəri vəzifələrində çalışmışdır. Darmştadt Texniki İnstitutunu bitirmiş Məhiş Səfərov 1926-cı ildə Azərbaycana qayıtmış və Xalq Maarif Komissarlığının Pedaqoji Texnikumunda alman dili müəllimi işləmişdir.^[18] 1929-cu ildə Şarlottenburq Politexnik İnstitutunu bitirib, İskəndər bəy Sultanov 1933-cü ildə SSRİ-yə qayıtmış və "Azneft Elektrorazvedka" trestinə işə düzəlmişdir.^[18]

Xaricdə təhsilini tammalamışlar arasında Azərbaycana geri dönüb burada bir neçə il yaşadıqdan sonra yenidən xaricə köçənlər də var idi. Bunlar arasında Darmştadt Texniki Universitetini bitirən Hüseyn Şıxıyev və Məmməd Əfəndiyev də var idi. Onlar 1927-ci ildə Bakıya gəlmiş və 1930-cu ildə SSRİ-ni tərk etmişdir. Almaniyadakı təhsilini başa vurduqdan sonra Bakıya geri dönmüş, bir müddət Bakı Tramvay İdarəsində baş mühəndis olaraq çalışmış Mir İsmayıl Seyidzadə ^[d] 1934-cü ildə öz arvadı ilə birlikdə Almaniyaya geri dönmüşdür.^[18]

Tələbələrdən biri olan Əhməd Rəcəbli İtaliyanın Peruca şəhərində Ali Kraliyyət Eksperinmental Aqrar İnistitutunu bitirdikdən sonra öz vətəninə geri dönmüş, Zaqataladakı Kənd Təsərrüfatı Texnikumunun rəhbəri kimi çalışmışdır. O, fəaliyyəti dövründə kənd təsərrüfatı stansiyasının yaradılmasını təşkil etmiş və bu iki müəssisə arasında əlaqənin formalaşmasına nail olmuşdur. 1931-ci ildən 1934-cü ilə qədər Azərbaycan Aqrar İnistitutunun cənub torpaqları üzrə bölməsinin rəhbəri olan Əhməd Rəcəbli 1935-ci ildə Moskvadan gələn Ali Atestasiya Komitəsi tərəfindən professor ünvanı ilə mükafatlandırılmışdır. Bundan sonra o, Ümum İttifaq Kənd Təsərrüfatı Akademiyasının subtropik kənd təsərrüfatı üzrə bölməsinin üzvü seçilmiş, bir qədər sonra akademik adı ilə təltif edilmiş və Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyası şurasının üzvü olmuşdur.^[23]

Azərbaycanın tanınmış rəssamları olan Toğrul ^[e] və Vidadi Nərimanbəyovların atası Fərman Nərimanbəyov Tuluz Universitetinin energetika fakültəsini bitirdikdən sonra 1929-cu ildə Azərbaycana geri dönmüş və Mingəçevir SES-in tikintisin başlanğıcında çalışmışdır.^[24]

Əsas məqalə: Azərbaycanda Stalin repressiyaları

1930-cu illərdən etibarən bütün Sovet İttifaqı dövlətlərində Stalin tərəfindən repressiyalar başladıldı. Tarixi ədəbiyyatda Böyük təmizləmə ^[25][f] və ya Böyük Repressiya kimi adlandırılan bu proses AXC tərəfindən xaricə oxumaq üçün göndərilmiş tələbələrdən də yan keçmədi.^[2]

Yusif bəy Ağasıbəyli, Əşrəf Əliyev və Teymur bəy Aslanovun həbsdə çəkilmiş şəkli.

Vətənə qayıdan Qərb universitetlərinin məzunlarının çoxu 1930-cu illərdə NKVD GPU tərəfindən alman "casusları" və Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpasının tərəfdarları kimi həbs edilmişdilər.^[2] Repressiyaya məruz qalanlarla bağlı arxiv materiallarının təhlilinə əsasən bəlli olur ki, 1930-cu illərdə respublika vətəndaşları Almaniya ilə müəyyən dərəcədə bağlı olan və ya Azərbaycanda ən azı bir alman millətindən olan şəxslə tanış olan şəxslər müxalif fikir və casusluqda şübhəli bilinirdilər. Bütün istintaq işlərində, yəni NKVD-nin sənədlərində ADR və ya AXC illərində Almaniyada oxumaq artıq cinayət kimi səslənir:

Onu Müsavat hökuməti Almaniyaya oxumağa göndərib.[18]

1937-ci ildə Yusif Ağasıbəyli antisovet üsyan hərəkatının üzvü kimi həbs edilir.^[g] 1936-cı ildə NKVD tərəfindən həbs edilən Əşrəf Əliyev Almaniyaya casusluqda və antisovet bəyanatlarında ittiham olunurdu.^[34] 1937-ci ildə Azərbaycanda sovet hakimiyyətini devirmək və SSRİ-dən ayırmaq məqsədi daşıyan üsyançı təşkilatın fəal iştirakçısı kimi o, işə cəlb olunub. 18 oktyabr 1937-ci ildə həbs edilən Teymur Aslanov antisovet və millətçi hərəkatın üzvü olmaqda, Almaniya lehinə casusluq etməkdə ittiham edilirdi.^[h] O, bu iddialar əsasında təqsirkar bilindi və Sibirdəki düşərgəyə göndərildi. Səməndər Axundov 1933-cü ildə NKVD tərəfindən həbs edildi.^[18] Həyat yoldaşı alman təbəəsi olan və 1938-ci ildə vətənə qayıtmaq məcburiyyətində qalan Bəhram Hüseynzadə 1941-ci ildə SSRİ Ali Məhkəməsi tərəfindən millətçi üsyançı təşkilatın üzvü və alman kəşfiyyatının casusu kimi 15 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib. 1956-cı ildə cinayət tərkibi olmadığı üçün hökm ləğv edildi. Həbs edilmiş Almaniya universitetləri məzunlarından bəziləri tələbəlik illəri zamanı Əslidar Muğanlının evində alman dilində mahnılar oxuduqlarını bildirmişdilər. İstintaq zamanı hətta bu da cinayət əməli hesab edilmişdi. Dindirmə zamanı NKVD müstəntiqinin Muğanlının mənzilində alman dilində mahnılar oxunduğunu hakimiyyət orqanlarının bildiyi barədə sualına Məhiş Səfərov belə cavab verib:

Bəli, bəzən biz alman mahnıları oxuyardıq, amma onlar siyasi deyildi.[18]

Səməndər Axundov, Bəhram Hüseynzadə və Əsildar bəy Ağabababəyov-Muğanlinskinin həbsdə çəkilmiş şəkli.

Əsildar Muğanlı ilk dəfə 1933-cü ildə həbs edilmiş, lakin 1934-cü ildən Bakıdakı ali məktəblərdə alman dili müəllimi kimi çalışmışdır. 1935-ci ildə ikinci dəfə həbs edilmiş^[i] və Qazaxıstanın Qaraqanda bölgəsinə sürgünə göndərilmişdir. Məhiş Səfərov NKVD tərəfindən 1936-cı ildə həbs edilmiş, 1957-ci ildə işə baxılması xahişi ilə SSRİ Ali Məhkəməsinə müraciət etdikdən sonra təqsirsiz olduğu elan edilərək azadlığa buraxılmışdır. 1935-ci ildə İsgəndər bəy Sultanov da NKVD tərəfindən həbs edilmişdir.^[18]

Bolşeviklər təkcə ADR hökumətinin Almaniyaya oxumağa göndərdiyi şəxsləri deyil, sovetləşmənin ilk illərində elə Sovet hökuməti tərəfindən Almaniyaya ezam edilmiş vətəndaşları da repressiyaya məruz qoyurlar. Onların arasında Leypsiq Universitetini bitirmiş, 1925-ci ildə vətənə qayıtdıqdan sonra Azərbaycan Tibb İnstitutunun mamalıq və ginekologiya kafedrasının dosenti vəzifəsindən professor və kafedra müdiri vəzifəsinə qədər yüksəlmiş Əlirza Atayev də var idi. Bundan əvvəl o, Azərbaycan Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunun mama-ginekoloji poliklinikasının müdiri olmuş, 1929-cu ildə tibb elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almışdı.^[18][j]

Repressiyaya məruz qalan şəxslərdən biri də Fərman Nərimanbəyov idi. O, Mingəçevir SES-in tiintisində çalışdığı zaman elə iş sahəsindəcə NKVD tərəfindən həbs edilmişdi. Qondarma ittihamlarla təqsirkar elan edilən Fərman Nərimanbəyli Sibirə sürgünə göndərilmişdir. Sürgündən qayıtdıqdan sonra Mingəçevirdə yaşamış və işləmiş, 1977-ci ildə orada vəfat etmişdir.^[24][37] Həbs edilənlərdən biri də kənd təsərrüfatı üzrə mütəxəsis, professor və seleksiyaçı alim Əhməd Rəcəbli idi. Sibirdə yerləşən çoxsaylı QULAQ düşərgələrindən biri olan Maqadana göndərilən Rəcəbli orada güclü şaxtaya davam gətirə bilən tərəvəz övləri yaratmış və inkişaf etdirmişdir. 1946-cı ildə Bakıya geri dönmüş və araşdırmalarına yenidən davam etmişdir.^[1]

Tələbələrdən Türkiyə və Qərbi Avropada oxumuş 40 nəfər Azərbaycana geri döndükdən sonra repressiyaya məruz qalmışdır,^[k] Rusiyada təhsil alması planlanan iki nəfər^[l] də həmçinin bu repressiyalardan yayına bilməmişdir. Azərbaycana geri dönənlər arasında yalnız 16 tələbə repressiyalardan yayınmağı bacarmışdır.^[m] Deməli, Türkiyə və Qərbi Avropada oxumuş 89 Cümhuriyyət tələbəsindən yalnız 56-sı Azərbaycana dönüb və onların da 40-ı repressiyaya məruz qalıb. 56 nəfərdən başqa, aşağıdakı 6 nəfər də yurda dönüb,^[n] ancaq bir necə ildən sonra kommunist rejiminin zülmünə dözməyərək ölkəni tərk etməyə və ömrünü mühacirətdə keçirməyə məcbur olub.^[38][39]

Foto	Adı və soyadı	Təhsil müəssisəsi	Qeydlər
Almaniya
	Abbas bəy Əliyev	Berlin Kommersiya İnstitutu	Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarına əsasən Berlin Kommersiya İnstitutuna göndərilmişdir. Təhsilini başa vurduqdan sonra (1925) Azərbaycana qayıtmış, 1928-ci ilədək burada işləmiş, sonra Moskvaya köçmüşdür. 1938-ci ildə həbs olunaraq, Bakıya gətirilmiş, 6 aydan sonra həbsdən buraxılmışdır. Moskvaya qayıdan Abbas Əliyev İkinci dünya müharibəsinin (1939–1945) iştirakçısı olmuşdur. Azərbaycanın Moskvadakı nümayəndəliyinin göndərişi ilə "Bakı" restoranında inzibatçı, direktor müavini işləmişdir.
	Abdulla Əfəndiyev	Berlin Kommersiya İnstitutu	Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarına əsasən Berlin Kommersiya İnstitutuna göndərilmişdir. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin vəziyyətini öyrənən Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–25 illər üçün məlumatında onun təhsilinin bitməsinə 6 ay qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Abdulla Rəhimzadə	Berlin Universiteti	Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarına əsasən təhsilini elektrotexnika sahəsində davam etdirmək üçün Berlin Universitetinə göndərilmişdir. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin vəziyyətini öyrənən Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–25-ci illər üçün məlumatında onun təhsilinin bitməsinə 2 il qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Adil bəy Ağabababəyov-Muğanlinski	Leypsiq Universiteti	Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarına əsasən hüquq sahəsində təhsil almaq üçün Leyspiq Universitetinə göndərilmişdir. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin vəziyyətini öyrənən Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–25-ci illər üçün məlumatında Ağabbabəyovun təhsilinin bitməsinə il yarım qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Ağacəfər Əbdürrəhmanov	Berlin Universiteti	Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarına əsasən təhsilini kimya sahəsində davam etdirmək üçün Berlin Universitetinə göndərilmişdi. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin vəziyyətini öyrənən Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–1925-ci illər üçün məlumatında onun təhsilinin bitməsinə 1 il qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat yoxdur.
	Ağahəsən Mustafayev	Berlin Politexnik İnstitutu	Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarına əsasən təhsilini gəmiqayırma sahəsində davam etdirmək üçün Berlin Universitetinə göndərilmişdir. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin vəziyyətini öyrənən Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–25-ci illər üçün məlumatında onun təhsilinin bitməsinə 2 il qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Ağalar İskəndərov	Berlin Universiteti	Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarına əsasən təhsilini kimya sahəsində davam etdirmək üçün Berlin Universitetinə göndərilmişdir. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin vəziyyətini öyrənən Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–1925-ci illər üçün məlumatında onun təhsilinin bitməsinə 1 il qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Behbudəli Zeynalov	Berlin Ali Kənd Təsərrüfatı Məktəbi	Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarına əsasən təhsilini nəqliyyat sahəsində davam etdirmək üçün Berlin Universitetinə göndərilmişdir. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin vəziyyətini öyrənən Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–25-ci illər üçün məlumatında onun təhsilinin bitməsinə 2 il qaldığı göstərilirdi.
	Bəhram Abdinov	Bonn Universiteti	Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarına əsasən kənd təsərrüfatı sahəsində təhsilini davam etdirmək üçün Almaniyanın Bonn şəhərinə göndərilmişdir. Azərbaycanda sovet hakımıyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin vəziyyətini öyrənən Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–25-ci illər üçün məlumatında Bəhram Abdinovun təhsilinin bitməsinə 6 ay qaldığı göstərilirdi.
	Bəhram Hüseynov	Darmştadt Ali Texniki Məktəbi	Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarına əsasən təhsilini elektrotexnika sahəsində davam etdirmək üçün Darmştadt Ali Texniki Məktəbinə göndərilmişdi. Bəhram Hüseynzadə təhsilini başa vurduqdan sonra 1926-cı ildə Azərbaycana qayıtmış, Gəncə toxuculuq kombinatında elektrik təsərrüfatının rəisi işləmiş, Azərbaycan SSR Xalq Torpaq Komissarlığında "Azərkəndelektrik" bölməsinin rəhbəri olmuşdur. 1941-ci ildə repressiyaya məruz qalmış, 15 il azadlıqdan məhrum edilmişdir. 1956-cı ildə bəraət almışdır.
	Cavad bəy Almuradov	Frayberq Dağ-Mədən Akademiyası	Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarına əsasən təhsilini dağ-mədən mühəndisi ixtisası üzrə Frayberq Dağ Mədən Akademiyasına gödərilmişdir. 21 mart 1923-cü il tarixli Frayberq ali məktəbinin verdiyi sənədlə onun burada 9 semestrlik ilkin təhsil pilləsini Dağ-mədən mühəndisi ixtisası üzrə uğurla başa vurduğu təsdiqlənir. Təhslini 19 dekabr 1924-cü ildə uğurla başa vuraraq Dağ mühəndisi üzrə diplom almışdır. Neft mühəndisi vəzifəsində çalışmışdı.
	Cəfər Kazımov	Frayberq Dağ-Mədən Akademiyası	1920-ci ildə Almaniyaya təhsil almağa göndərilmiş, ilkin olaraq Darmstad texniki ali məktəbində oxumağa başlayır. Sonra təhsilini Frayberq Dağ-mədən Akademiyasında davam etdirir. 27 noyabr 1925-ci ildə təhsilini Dağ-mədən mühəndisi kimi başa vuraraq mühəndis dərəcəsinə yiyələnmişdir. "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni ilə mükafatlandırılmışdır. Repressiyaya məruz qalmış, 1940-cı ildə Cəfər Uxta şəhərində yerləşən Qütb düşərgəsinə göndərilib. Sonra Kazımov Uxta Kombinatının Mərkəzi elmi-tədqiqat laboratoriyasına elmi əməkdaş kimi cəlb olunub və 1945-ci ilə kimi orada işləyib. Həmin il Kazımov ilk dəfə tundra ekspedisiyasında geoloji axtarış işlərində iştirak edib. 1947-ci ildə ekspedisiya Qütb yaxınlığında ilk sovet uranı yatağını kəşf edib. Bu kəşfin əsas müəllifi Kazımov hesab edilirdi.[40][41]
	Əbdülhəmid ağa Cavanşir	Nansi Universiteti	Təhsilini aqronomluq sahəsində davam etdirmək üçün Fransanın Nansi Universitetinə göndərilmişdir. Universiteti bitirəndən sonra Gəncə şəhərində Zaqafqaziya Maşınsınaqdançıxarma Stansiyasında direktor vəzifəsində çalışmışdı. Repressiyaya məruz qalmışdır.[42]
	Əbdürrəhman Tağıyev	İstanbul Dəmiryol İnstitu	Hacı Zeynalabdin Tağıyevin nəvəsi olmuş, 1926-cı ildə İstanbul Dəmiryol İnstitunun inşaat fakültəsini bitirmişdir. Həmin illərdə bolşevik hökumətinin Tağıyevlər ailəsinə qarşı olan təzyiqlər səbəbi ilə ölkəyə qayıtmamışdır. 1995-ci ildə Türkiyədə vəfat etmiş və oradakı soyadı Taki olmuşdur.[43]
	Ələkbər bəy Əliyev	Berlin Kənd Təsərrüfatı İnstitutu	Almaniyaya oxumağa göndərilmişdi. Berlin Kənd təsərrüfatı İnstitutunda oxumuşdu. Azərbaycana döndükdən sonra müxtəlif yerlərdə çalışmışdır. 1941-ci ildən ta 1967-ci ilə qədər o, Azərbaycan Dövlət Universitetində Qərbi Avropa dilləri üzrə kafedra müdiri və müəllim kimi fəliyyət göstərmişdir.[44]
	Əlibala Xudaverdiyev	Bonn Ali Kənd Təsərrüfatı Məktəbi	Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin vəziyyətini öyrənən Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–1925-ci illər üçün məlumatında onun təhsilinin bitməsinə 6 ay qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi haqqında məlumat aşkar olunmamışdır.[45]
	Əlihüseyn Hüseynov	Rostok Universiteti	Əlihüseyn Hüseynov Almaniyaya təhsil almaq üçün getsə də, orada ağır şəkildə xəstələnmiş və buradan təhsilini yarım qoyaraq doğulduğu Salyan rayonuna geri dönmüş, elə burada da 25 yaşında vəfat etmişdir.[46]
	Əliyusif Cəfərov	Bonn Ali Kənd Təsərrüfatı Məktəbi	Təhsil alıb vətəninə geri döndükdən sonra Stalinin repressiya illərində həbs edilmişdir. SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyanın Səyyar Sessiyası tərəfindən 03.01.1938-ci il tarixli qərarına əsasən əks-inqilabi-millətçilik fəaliyyətinə görə I kateqoriya ilə güllələnməyə məhkum edilmişdir.[47]
	Əsildar bəy Ağabababəyov-Muğanlinski	Leypsiq Universiteti	İrəvanda dünyaya gəlmişdir. Hüquq sahəsində təhsil almaq üçün Almaniyanın Leypsiq Universitetinə göndərilmişdir. Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının üzvü, təhsil illərində isə rəhbəri olmuşdur. 930–1933-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Bankında məsləhətçi, qrup rəhbəri işləmişdir. 1933-cü ildə həbs olunmuşdur. 1934-cü ildə Bakının ali məktəblərində alman dilini tədris etmişdir. 1935-ci ildə yenidən repressiyaya məruz qalmış, Qaraqanda vilayətinə sürgün edilmişdir. Sonrakı taleyi naməlumdur.[48]
	Əşrəf Əliyev	Frayberq Dağ-Mədən Akademiyası	Əşrəf Əliyev 30 yanvar 1925-ci ildə universiteti geodeziya fakültəsi üzrə bitirərək mühəndis ixtisasına yiyələnmişdir. Təxminən 1937-ci ildə repressiyaya məruz qalmışdır.[49]
	Firudin Əliyev	Karispuye Politexnik İnstitutu	Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–1925-ci illər üçün məlumatında Firidun Əliyevin təhsilinin bitməsinə 1 il qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Həmid Məmmədxəlil	Münhen Universiteti	Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin vəziyyətini öyrənən Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–1925-ci illər üçün məlumatında onun təhsilinin bitməsinə 2 il qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.[50]
	Hənifə Pirverdiyev	Berlin Politexnik İnstitutu	Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin vəziyyətini öyrənən Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–25 illər üçün məlumatında onun təhsilinin bitməsinə il yarım qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.[50]
	Hilal Münşizadə	Berlin Universiteti	1920-ci ildə Azərbaycan rus qoşunları tərəfindən işğal olunduğu üçün bir universiteti oxuyub bitirdikdən sonra bir daha vətənə dönməmiş Almaniyada qalmışdır. Azərbaycan mühacirləri içərisində fəal siyasi iş aparmış, 1924-cü ildə Almaniyada təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin yaratdığı "Azərbaycan İstiqlal Komitəsi"-nə sonralar sədrlik etmişdir. Onun rəhbərliyi ilə bu təşkilat uzun müddət Avropa ictimaiyyətinin və dövlətlərinin diqqətini Azərbaycanın müstəqilliyi məsələsinə cəlb edə bilmişdi. . İkinci dünya müharibəsi başlayanda Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə birlikdə Berlində Milli Azərbaycan Komitəsini yaratmış müharibədə əsir düşən azərbaycanlıları xilas etmişdir.[51]
	Hüseyn Nağıyev	Berlin Universiteti	Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–1925-ci illər üçün məlumatında təhsilinin bitməsinə 6 ay qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.[52]
	Hüseyn Şıxıyev	Berlin Universiteti	Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–1925-ci illər üçün məlumatında onun təhsilinin bitməsinə il yarım qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi haqqında məlumat aşkar olunmamışdır.[53]
	Hüseynbala Məmmədov	Bonn Ali Kənd Təsərrüfatı Məktəbi	Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–1925-ci illər üçün məlumatında onun təhsilinin bitməsinə 6 ay qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	İskəndər Rzazadə	Darmştad Ali Texniki Məktəbi	Azərbaycanın ilk enerjetikidir.[54] Təhsilini alıb geri döndükdən sonra İsgəndər Rzazadə 5 oktyabr 1937-ci ildə repressiyaya uğrayıb.[55]
	İskəndər bəy Sultanov	Berlin Politexnik İnstitutu	İsgəndər bəy 1935-ci ildə Almaniyadan qayıtmışdı. Həmin il tutularaq 10 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilmişdi. 1942-ci ildə Özbəkistanda sürgündə vəfat etmişdir.[56]
	İsmayıl Axundov	Berlin Politexnik İnstitutu	Hamburq Tropik Xəstəliklər İnstitutunun məşhur epidemioloq alimi, professor Erik Martininin nəzərindən yayınmamış və o, İsmayıla öz yanında işləməyi təklif etmişdir. İ. Axundov bu təklifi qəbul etmişdir. Almaniyada olduğu müddətdə o, malyariyanın epidemiologiyasına, kimyəvi profilaktikasına və keçiricilərinə aid bir sıra maraqlı tədqiqat işləri aparmış, elmi məqalələr dərc etdirmişdir. Bunun nəticəsi olaraq 1928-ci ildə Almaniyada böyük uğurla doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. Onun Almaniyada çap etdirdiyi əsərlərdən, elmi işlərdən Yaponiya, Hollandiya, bir sıra Amerika və Afrika ölkələri alimləri də xəbərdar idi və bu işlərin surətinin göndərilməsi barədə ona müraciət etmişdilər. Həmin illərdə onu yoluxucu xəstəliklərin tüğyan etdiyi Konqo, Əlcəzair, Tunis, Nigeriya kimi Afrika ölkələrində epidemiyaya qarşı mübarizə aparmağa göndərirlər. 1927-ci ildə Bernard Nohth adına Hamburq Tropik Xəstəliklər İnstitutunda namizədlik dissertasiyası müdafiə edən İsmayıl Axundov ilk azərbaycanlı epidemioloq olur. Onun Afrikada əldə etdiyi uğurlu nəticələri və ümumən parazitologiya sahəsindəki böyük potensialını görən Yaponiya və İtaliya universitetlərində işləmək üçün İsmayıl Axundova dəvətlər gəlir. 1952-ci ildə Moskvada vəfat etmişdir.[57]
	Qəhrəman Məmmədov	Berlin Universiteti	Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–1925-ci illər üçün məlumatında təhsilini bitirməsinə 2 il qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Lətif Qədimi	Almaniya Ali Texniki Məktəbi	SSRİ-yə qayıdandan sonra Nərimanov adına texnikumunda və b. yerlərdə işləmişdi. Repressiya olunub. 1941-ci ildə həbsdə vəfat edib.[58]
	Məhiş bəy Səfərov	Berlin Universiteti	Məhiş Səfərov NKVD tərəfindən 1936-cı ildə həbs edilmiş, 1957-ci ildə işə baxılması xahişi ilə SSRİ Ali Məhkəməsinə müraciət etdikdən sonra təqsirsiz olduğu elan edilərək azadlığa buraxılmışdır.[59]
	Mir İsmayıl Seyidzadə	Berlin Universiteti	Bir müddət Azərbaycanda çalışmış, daha sonra Almaniyada və Türkiyədə yaşamışdır. Oğlu Nuri Saryal Türkiyənin məşhur mühəndislərindən olmuş, ODTÜ-nün rektoru kimi çalışmışdır.[60]
	Mir Məmmədrza Seyidəliyev	Berlin Universiteti	Mir Məmmədrza Seyidəliyev Ali təhsilini bitirdikdən sonra SSRİ-yə qayıtmayıb. 1923-cü ildə Türkiyəyə qaynatası Ələsgər bəy Mahmudbəyovun yanına getmiş və orada yaşamağa başlamışdır.[61]
	Mir Sadıq Sadıqov	Frayberq Dağ-Mədən Akademiyası	27 noyabr 1925-ci ildə təhsilini tamamlamışdır. Sonrakı taleyi bəlli deyil.
	Mirzə Hacızadə	Berlin Politexnik İnstitutu	Təhsilini başa vurduqdan sonra Hacızadə bütün cəhdlərinə baxmarayaq, sovet işğalına məruz qalmış Azərbaycana dönə bilməmişdir. Bir müddət Almaniyada seleksiyaçı alim kimi fəaliyyət göstərdikdən sonra Türkiyəyə dəvət olunmuş, 1961-ci ilədək İstanbulun Halkalı toxumçuluq stansiyasında işləmış, ali məktəblərdə dərs demişdir. Hacızadənin ali məktəb tələbələri üçün dərslik kimi istifadə olunan 34 kitabı, həmçinin 300-dək elmi məqaləsi çap olunmuşdur. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Adil xan Ziyadxanov, Cahangir bəy Kazımbəyli, Mustafa Vəkilov, Nağı Şeyxzamanlı və Türkiyədə yaşayan başqa azərbaycanlı mühacirlərlə dostluq etmişdir.[62]
	Mirzəhüseyn Quliyev	Berlin Universiteti	Avropaya getdikdən sonrakı fəaliyyəti barədə məlumat yoxdur.
	Məhəmməd Ağarəhimov	Berlin Universiteti	Avropaya getdikdən sonrakı fəaliyyəti barədə məlumat yoxdur.
	Məmməd bəy Hacıyev	Berlin Universiteti	Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin vəziyyətini öyrənən Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–25-ci illər üçün məlumatında onun təhsilinin bitməsinə il yarım qaldığı göstərilirdi. Sonra Türkiyəyə getmiş, Qaratekin soyadını qəbul etmişdi.[63]
	Məmmədəli Rəhimli	Darmştadt Ali Texniki Məktəbi	Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–1925-ci illər üçün məlumatında onun təhsilinin bitməsinə 1 il qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Məmmədəmin Əfəndiyev	Darmştadt Ali Texniki Məktəbi	Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–25 illər üçün məlumatında M. Əfəndiyevin təhsilinin bitməsinə 1 il qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Murad Teymurxanov	Karlsruhe Universiteti	Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–1925-ci illər üçün məlumatında Temurxanovun təhsilinin bitməsinə il yarım qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Mürsəl bəy Şahsuvarov	Münhen Universiteti	Bakalavr təhsilini aldıqdan sonra orada magistr və doktorantura təhsili də almış, evləndiyi alman Marqarita ilə birlikdə 1930-cu illərdə Bakıya gəlmişdir. 1937-ci ildə həbs edilmiş və 10 il müddətinə Maqadana sürgün edilmişdir. Sürgündən geri döndükdən sonra Bakıdakı Fuad Əfəndiyev adına 4 saylı Şəhər Klinik Xəstəxanasına işə qəbul edilmişdir. 1971-ci il aprel ayının 21-də vəfat edib. Şahsuvarovlar nəslinə mənsubdur.[64]
	Nüsrət Rzayev	Berlin Universiteti	Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–1925-ci illər üçün məlumatında onun təhsilinin bitməsinə il yarım qaldığı göstərilirdi. Tibb elmləri üzrə təhsil almışdır. Sonrakı taleyi haqqında məlumat əldə olunmamışdır.
	Rzaqulu Həsənov	Frayberq Dağ-Mədən Akademiyası	"Neftçala" trestində mədən rəisi işləyib. 23 avqust 1937-ci ildə 5 il iş alaraq həbs edilib. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.[65]
	Salman Hüseynov	Firtsburq İnstitutu	Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–25-ci illər üçün məlumatında onun təhsilinin bitməsinə 2 il qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.[66]
	Səməndər Axundzadə	Frayberq Dağ-Mədən Akademiyası	24 oktyabr 1924-cü ildə ali təhsilini burada başa vuraraq Dağ-mədən mühəndisi üzrə diplom almışdır. Təhsilini başa vurduqdan sonra vətənə dönmüş, Azərbaycan SSR Dövlət Plan Komitəsində ağır sənaye bölməsində işləmişdir. Repressiya olunmuşdur.[67]
	Surxay bəy Şahsuvarov	Frayberq Dağ-Mədən Akademiyası	1925-ci ilin iyun ayında Bakıya qayıdan qayıtmış, "Azərneft" rəhbərliyinin sərəncamı ilə Bibiheybət Qazma kontorunda mühəndis işləmişdir. 1927-ci il oktyabrın 1-də elmi-pedaqoji fəaliyyətdə məşğul olmaq məqsədilə Nəriman Nərimanov adına Texnikumda dərs deməyə başladı. Paralel olaraq Azərbaycan Sənaye Institunun Ümumi Geologiya kafedrasında da çalışmışdır. Pedaqoji fəaliyyəti elmi işlə əlaqələndirən geoloq "Xəzər dənizinin müxtəlif dövrlərdə su balansı" mövzusunda dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə edərək, geologiya-minerologiya elmləri namizədi adını almışdır.
	Yusif bəy Ağasıbəyli	Drezden Politexnik İnstitutu	Təhsilini başa vurduqdan sonra Almaniyada qalıb işləmişdir. Ağasıbəyli 1931-ci ildə Gəncəyə qayıtmış, yağ emalı zavodunda baş mexanik vəzifəsində işləmişdir. 1937-ildə həbs edilmiş, 1956-ildə bəraət almışdır.[68]
	Yusif Salahov	Münhen Universiteti	Təhsilini tamamladıqda sonra bir müddət Almaniyada qalmış, 1928-ci ildə Azərbaycana geri dönmüşdür. Sonradan İstanbula köçmüş, 1973-cü ildə orada vəfat etmişdir. Üzeyir Hacıbəyovun xalası oğlu olmuşdur.[69]
	Zal Məmmədov	Drezden Politexnik İnstitutu	Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–1925-ci illər üçün məlumatında təhsilini bitirməsinə il yarım qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Zəkəriyyə Xiromanov	Firtsburq İnstitutu	Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–25-ci illər üçün məlumatında onun təhsilinin bitməsinə il yarım qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi haqqında məlumat aşkar olunmamışdır.
Fransa
	Abbas Atamalıbəyov	Paris Universiteti	Gəmiqayırma sahəsində təhsil almışdır. Bolşevik işğalına görə geri dönə bilməmiş, Parisdə qiymətli daşlar üzrə ekspert kimi işləməyə başlamışdır, lakin buna baxmayaraq, siyasi fəallığını davam etdirirdi. Siyasi fəaliyyətini davam etdirmiş Atamalıbəyov mühacirət dairələrində tanınan siyasətçilərdən olmuşdur. Fransa hökumətinin SSRİ-yə qarşı siyasətinin mühacirlər üçün yaratdığı əlverişli imkanlardan istifadə edərək Parisdə Siyasi Elmlər Məktəbini bitirmişdir. Azərbaycan mühacirətində Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə müxalif olan qrupa mənsub idi. Qərargahı Cenevrədə olan Millətlər Cəmiyyətinin siyasi tədbir və müzakirələrində vaxtaşırı iştirak etmişdir. 1934-cü il Əlimərdan bəy Topçubaşovun vəfatından sonra Parisdə cəmləşən Azərbaycan mühacirətinin rəhbəri idi. Əməkdaşlıq etdiyi "Revyu de Prometey", "O" jurnallarında Cənubi Qafqaza dair məqalələri dərc olunmuşdur. Fransa almanlar tərəfindən işğal olunduqdan sonra Berlində yaşamış, orada Qırmızı Xaç Komitəsində çalışmış, azərbaycanlı əsirləri xilas etmək üçün böyük işlər görmüşdür. Siyasi fəaliyyətini burada da davam etdirən Atamalıbəyov Azərbaycan legionu ilə Hitlerin ordu qərargahı arasında əlaqə saxlayan üç nəfərdən ibarət qrupa (Ə. Fətəlibəyli-Düdənginski və F. Əmircanla birlikdə) daxil olmuşdur. 1944-cü ilin oktyabrında Qafqaz Şurasının yaradılmasının təşəbbüsçülərindən olmuş, Şuranın 1947-ci ildə Lozannada keçirilən toplantısında iştirak etmişdir. Sonralar bir müddət Çilidə, MƏR-də, 1967-ci ildən isə ABŞ-də yaşamışdır. Ömrünün sonunadək Azərbaycanın istiqlalı uğrunda mübarizə aparmış, vətəninə qovuşacağına inamını itirməmişdir.[17][70][71]
	Abbas bəy Muradov	Paris Universiteti	Tibb sahəsində təhsil almışdır. Abbas bəy Muradov 1929-cu ildə Paris Universitetində "Oynaq revmatizmi hallarında natrium salisilatının terapevtik dəyərinin öyrənilməsinə təcrübi töhfə" adlı dissertasiyanı müdafiə etmiş və sonralar həkim kimi işləmişdir. Qabriel Busenqo (1910–2007) ilə ailə qurmuşdu. Onların Jak və Münir adlı iki oğlu və Lezli adlı qızı var idi. Abbas bəy Muradov 1991-ci ildə vəfat edib.[72]
	Aslan bəy Vəzirov	Paris Universiteti	1925-ci ildə Aslan bəy Vəzirzadə Bakıya geri dönür. Azneft kontorunda geoloji kəşfiyyat işləri ilə yanaşı o həm də 1920-ci ildə Bakı Texniki Məktəbinin əsasında yaradılmış Azərbaycan Politexnik İnstitutunda (indiki Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti) dərs deməyə başlayır. Bu universitetdə o ömrünün sonuna qədər dərs deyir. 1930-cu ildə professor elmi adı alaraq institutun kristalloqrafiya, mineralogiya və petroqrafiya kafedrasına rəhbərlik edib. İnstitut iki müstəqil ali məktəbə bölünəndə ixtisası üzrə Azərbaycan Sənaye İnstitutunda neft və kimya üzrə ixtisası üzrə pedaqoji fəaliyyətini davam etdirdi. Bir neçə nəsil yüksəkixtisaslı mütəxəssislərin, elmlər doktorunun, akademiklərin yetişməsində böyük rol oynayıb. SSRİ orden və medalları ilə təltif edilib. 1 aprel 1984-cü ildə dünyasını dəyişib.[73][74]
		Nansi Universiteti	Geologiya
	Balağa Ağayev	Paris Universiteti	Taleyi naməlumdur.
	Bayram Hacıyev	Paris Universiteti	Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–1925-ci illər üçün məlumatında onun təhsilinin bitməsinə 6 ay qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Cəbrayıl Rəhimov	Paris Universiteti	Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–1925-ci illər üçün məlumatında onun təhsilinin bitməsinə 6 ay qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Ələkbər Cabbarov	Nansi Universiteti	Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–1925-ci illər üçün məlumatında onun təhsilinin bitməsinə 6 ay qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Əli Yusif	Paris Ali Siyasi Elmlər Akademiyası	8 dildə danışmağı və yazmağı bacarmışdır. Təhsilini bitirdikdən sonra Azərbaycana geri dönmüşdür. 1926-cı ilin fevral-mart aylarında Bakıda keçirilən Ümumittifaq Birinci Türkoloji Qurultayda Əli Yusifzadə katib, atası Mirzə Cəlal tərcüməçi kimi iştirak edib. Qurulyat başa çatandan üç gün sonra, yəni martın 8-də Azərbaycan Fovqəladə Komissiyasının (KQB) əməkdaşı Vasinin əmri ilə Əhməd Hacınski, Dadaş Həsənov və Əli Yusifzadə evlərində axtarış aparılmaqla həbs ediliblər. İstintaq sonunda güllələnmə qərarı verilsə də, sonradan bu qərar 10 illik həbslə əvəz edilib. Solovkiyə, Şimal Buzlu okeandakı Ağ dənizin Oneqa körfəzindəki adalardakı həbs düşərgəsinə göndərilmişdir. Əli Yusifzadə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqında ilk dəfə siyasi məhbuslarının aclıq aksiyasının təşkil edənlərdən olub. 1927-ci ildə keçirilən aclığın 53-cü günü hərbçi, gəncəli İbrahim Axundzadə, Qori Müəllimlər Seminariyasının məzunu, şəkili Əlövsər (Əfsər) Nəcəfov aclıq zamanı, hərbçi Xasay Kərimzadə, həkim Cahangir Ağayev aclığın doğurduğu xəstəlikdən dünyasını dəyişib. Şəhid olan dustaqların vəsiyyəti ilə aclıq aksiyası 56-cı gün dayandırılıb.1935-ci ilin yanvarında Əli Yusifzadə həbsdən azad edilib, lakin onun Azərbaycana dönməsinə icazə verilməyib. O, Özbəkistana sürgün edilib. 1937-ci ildə Əli Yusifzadə Daşkənddə yenidən həbs edilib. Uzun və işgəncəli istintaqdan sonra, yəni 1937-ci ilin avqustun 18-də həbsxanada güllələnib və cəsədi də gizlədilib. Əli Yusifə bəraət ölümündən 54 il sonra –1992-ci ilin mayında verilmişdir.[75]
	Əliyar Əmircan	Nansi Universiteti	Sonrakı taleyi naməlumdur.
	Əhməd Şahnəzərov	Nansi Ali Toxuculuq məktəbi	1921–1922-ci illərdə Xalq Komissarları Sovetinin sədri Nəriman Nərimanovun tapşırığı ilə xaricə ezam olunmuş xüsusi nümayəndənin məlumatında Əhməd Şahnəzərovun 2-ci kursa keçdiyi göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Əjdər bəy Axundov	Paris Universiteti	Atası İsgəndər bəy Axundov İttihad fraksiyasından deputat olmuşdur. Parisdə təhsil almış və Ceyhun bəyə yazdığı məktublardan iqtisadi çətinliklər yaşadığı bəllidir. Taleyi barədə məlumat yoxdur.
	Fərman bəy Nərimanbəyli	Haisi Politexnik institutu	Azərbaycan Dövlət Plan Komitəsində elektrikləşdirmə bölməsinin rəisi işləmişdir. 1937-ci ildə həbs olunmuş və sürgünə göndərilmişdir. Sürgündən qayıtdıqdan sonra Mingəçevirdə yaşamış və işləmiş, 1977-ci ildə orada vəfat etmişdir.[76]
	Xaspolad bəy Hacıyev	Paris Universiteti	Taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.[77]
	İsrafil Əşrəfov	Paris Universiteti	Taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Məmmədrəşid Bosnalızadə	Paris Universiteti	Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–1925-ci illər üçün məlumatında Bosnalızadənin təhsilinin bitməsinə 6 ay qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Miri bəy Vəzirov	Paris Universiteti	Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin qardaşı olmuş və 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini Krımda təmsil etmişdir. Təhsilini bitirdikdən sonra geri dönməmiş, 1925-ci ildə Parisdə vəfat etmişdir.[78]
	Mirzə Mənsur Umudov	Paris Universiteti	Taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Mirzeynalabdin Mirqasımzadə	Paris Universiteti	Müsavat partiyasının üzvü olmuş, Aprel işğalından sonra vətənə geri dönə bilməmiş və Fransada intihar etmişdir.[79]
	Mustafa Mustafayev	Tuluza Ali Texniki Məktəbi	Tuluza İnstitutunda təhsilini başa vurduqdan sonra ona "Reno" şirkətində mühəndis yerini tutmaq təklif edilmişdi. Fransada ailə həyatı quran Mustafayev 1927-ci ildə ildə Azərbaycana qayıtmış, sənayeləşmə illərində mühəndis-energetik kimi 15 il bir sıra elektrik stansiyalarını və Bakı tramvay xəttinin tikintisində çalışmışdır. İkinci dünya müharibəsi başlayanda fransız həyat yoldaşı Səmərqənd şəhərinə (Özbəkistan), Mustafayev özü isə Şimali Qazaxıstana sürgün edilmişdir (1942). O, 1943-cü ilin noyabrında azad edilərək, Səmərqəndə gəlmiş, 1961-ci ilədək burada ixtisası üzrə işləmişdir. Bakıya qayıtdıqdan sonra Bakı Dövlət Universitetində və Sənaye İnstitutunda riyaziyyat və fransız dili fənlərindən dərs demişdir.[80]
	Mustafa ağa Vəkilov	Paris Universiteti	Mustafa ağa Vəkilov Azərbaycanın ilk hüquq professorudur. Vəkilov 1924–1927-ci illərdə Azərbaycanın ədliyyə orqanları, 1927–1937-ci illərdə ali məktəblərində çalışmış, həmçinin elmi-tədqiqat, tərcümə və redaktə işi ilə məşğul olmuşdur. Mustafa ağa Vəkilov iki iri elmi əsərin müəllifidir: "İnqilabdan əvvəlki Azərbaycanda nikah münasibətləri", "Hüquq və əxlaq". Hüquqi mövzularda əsərlər, həmçinin mülki hüquqdan qısa dərslik yazmış, "Rusca-Azərbaycanca lüğət" (Bakı, 1938) tərtib etmişdir. . 1941-ci ilin yanvarın 25-də XDİK yanında Xüsusi Müşavirədə Mustafa Vəkilova "antisovet-millətçi təşkilatda iştirakına görə" cəzasını islah-əmək düşərgəsində çəkməklə 5 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib. Vəkilov 1943-cü il aprelin 30-da sürgündə vəfat edib.[81]
	Rəşid bəy Topçubaşov	Paris Universiteti	Aprel işğalından sonra geri dönməmişdir. 1925-ci ildə Parisdə yaradılmış "Fransadakı Azərbaycanlılar Cəmiyyəti"-ndə (FAC) fəaliyyət göstərib. Fransadakı Azərbaycanlılar Cəmiyyətinin katibi olub. Vərəm xəstəliyindən 17 dekabr 1927-ci ildə vəfat etmiş, Parisin ətrafında yerləşən Sen-Klu məzarlığında dəfn edilmişdir.[82][83][83]
	Süleyman Muxarski	Lion Universiteti	Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Tağı Rzayev	Paris Universiteti	1924-cü ildə Bakıya qayidıb və "Yoldaş Vladimir İlyiç Lenin" (indiki H. Z. Tağıyev) adına toxuculuq kombinatında əvvəl mühəndis, sonra isə direktor vəzifəsində işləyib. 1952–1958-ci illərdə Az SSR Toxuculuq Sənayesi Komissarlığında şöbə rəisinin müavini olub. 1959-cu ildə vəfat edib.[84]
	Teymur bəy Aslanov	Paris Universiteti	1925-ci ildə Bakıya qayıtmış və toxuculuq fabrikində çalışmağa başlamışdır. Teymur bəy Aslanov da 1937-ci ilin oktyabr ayının 18-də verilən məhkəmə qərarına görə əks-inqilabi təşkilatın üzvü kimi 12 il müddətinə azaldıqdan məhrum edildi və Qazaxıstanın Karaqanda vilayətinin Cezkazqan şəhərinə sürgünə göndərilmişdir. Sürgündə ölmüşdür.[18]
	Zaur bəy Daqirov	Paris Universiteti	Azərbaycana geri dönməmiş və taleyi barədə məlumat aşkar edilməmişdir.
	Zeynalabdin Hüseynov	Paris Universiteti	Sonrakı taleyi barədə məlumat yoxdur.[66]
İngiltərə
	Ağa Abdulla Dadaşov

Foto	Adı və soyadı	Təhsil müəssisəsi	Qeydlər
Almaniya
İtaliya
	Ağaəli Abdullayev	Roma Ali Eksperimental Aqrar Kral İnstitutu	Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Əhməd Rəcəbli	Roma Ali Eksperimental Aqrar Kral İnstitutu	1923-cü ildə İtaliyanın Peruçi şəhərində Ali Kral Eksperimental Aqrar İnstitutunu bitirib. Fəaliyyəti dövründə kənd təsərrüfatı stansiyasının yaradılmasını təşkil etmiş və bu iki müəssisə arasında əlaqənin formalaşmasına nail olmuşdur. 1931-ci ildən 1934-cü ilə qədər Azərbaycan Aqrar İnistitutunun cənub torpaqları üzrə bölməsinin rəhbəri olan Əhməd Rəcəbli 1935-ci ildə Moskvadan gələn Ali Atestasiya Komitəsi tərəfindən professor ünvanı ilə mükafatlandırılmışdır. Bundan sonra o, Ümum İttifaq Kənd Təsərrüfatı Akademiyasının subtropik kənd təsərrüfatı üzrə bölməsinin üzvü seçilmiş, bir qədər sonra akademik adı ilə təltif edilmiş və Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyası şurasının üzvü olmuşdur.[23] Stalin repressiyaları zamanı Sibirdə yerləşən çoxsaylı QULAQ düşərgələrindən biri olan Maqadana göndərilən Rəcəbli orada güclü şaxtaya davam gətirə bilən tərəvəz övləri yaratmış və inkişaf etdirmişdir. 1946-cı ildə Bakıya geri dönmüş və araşdırmalarına yenidən davam etmişdir.[1]
	İskəndər Vəliyev	Peruça Universiteti	1923=cü ildə Azərbaycana geri döndükdən sonra Gəncə Kənd Təsərrüfatı Texnikumuna müəllim təyin olunmuş, 1925-ci ildə isə yeni yaradılan Pambıqçılıq Elmi-Tədqiqat İnstitutunda işləməyə başlamışdır. 1926-cı ildə isə o, Nuxa Kənd Təsərrüfatı Texnikumuna direktor və müəllim təyin olunmuşdur. 1931-ci ildə isə o, öz istəyi ilə yenidən Pambıqçılıq Elmi-Tədqiqat İnstitutundakı işinə bərpa olunmuşdur. İsgəndər Vəliyev orada əvvəlcə seleksiyaçı alim olaraq çalışmış, 1948-ci ildən isə pambıqçılıq seleksiyası şöbəsinin müdiri olmuşdur. 1954-cü ildə Azərbaycan Kommunist Partiyasına daxil olmuş, bir müddət sonra Azərbaycan SSR Ali Soveti IV çağırış deputatı seçilmişdir.[85]
	Məmməd bəy Muradov	Roma Universiteti	1920 ildə Həyat dəftərimdən bir parça rubrikasında Mart hadiseyi-əliməsi adı ilə hökumət mətbəəsində kitabça halında çap etdirmişdir (kitabça 1996 ildə kiril əlifbası ilə yenidən nəşr olunmuşdur). Ailəsinin başına gətirilən müsibətlərdən, atasının qohum və tanışlarının güllələnməsindən, həmin hadisələr zamanı kiçik qardaşı ilə qonşu yəhudinin evində gizlənməsindən danışan, şahidi olduğu acınacaqlı mənzərəni təsvir etmişdir. Məmməd Muradzadənin sonrakı taleyi haqqında məlumat əldə olunmamışdır.[86]
	Zeynal bəy Əlizadə	Roma Kral Rəssamlıq Akademiyası	Azərbaycanın ilk peşəkar heykəltaraşıdır. Bolşevik işğalından sonra geri dönə bilməmiş, Türkiyə və ABŞ-də yaşamışdır. 1934-cü ildə Türkiyədə "Heykəltəraş Zeynal A. Saray" təxəllüsü ilə "Azərbaycanın incəsənət əsərləri haqqında" məqaləsi dərc olunur. 1954-cü ildə "Zeynal Akkoç" təxəllüsü ilə "Azərbaycan zərdüştlərinin ziyarətgahlarının tarixi" məqaləsi dərc edilmişdir. AXC-nin müxtəlif orden və döş nişanlarını dizayn etmişdir.[87][88]
	Zeynalabdin Əliyev	Roma Krallıq Rəsm Akademiyası	Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
Rusiya
	Ağasəfər Mustafayev	Novoçerkask Universiteti	Rusiyaya göndəriləcək tələbələrin siyahısına daxil edilmişdir, lakin Vətəndaş müharibəsi ilə əlaqədar yaranmış mürəkkəb vəziyyətdə oraya tələbə göndərmək mümkün olmamışdır. Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Baxşəli bəy Sultanov	Novoçerkassk Politexnik İnstitutu	1933-də Lökbatanda neft yatağı kəşf edib və buna görə Stalin ona şəxsən avtomobil hədiyyə edib; 1937-də "NKVD" onu həbs edib, 4 illik istintaqdan sonra buraxıb; ADU-da dərs deyib: 1949–52; 50-dən artıq elmi əsərin müəllifidir. 1962-ci ildə professor olmuş, 1964-cü ildə SSRİ-nin fəxri neftçisi adını almışdır. Əhməd Rəcəblinin bacısı ilə evli olmuşdur.
Türkiyə
	Abdulla Tahirzadə	İstanbul Universiteti	1923-cü ildə vətənə qayıdan Abdulla Tahirzadə Azərbaycanın orta ixtisas və ali məktəblərində müəllim kimi fəaliyyət göstərmişdir. Abdulla Tahirzadə 1949-cu ildə repressiyaya məruz qalmışdır. O, 1949-cu ilin may ayında Xüsusi Müşavirənin qərarı ilə yalançı ittihamlarla həbs edilərək Orta Asiyaya sürgünə göndərilmişdir. Beş il müddətinə islah-əmək düşərgəsində sürgündə olan Abdulla Tahirzadə 1953-cü ildə azad edilmişdir. O, iki il Cambulda (Qazaxıstan) müəllim işləmişdir. Yalnız 1955-ci ildə bəraət almışdır. Bəraətdən sonra ailəsi ilə birgə Bakıya qayıtmışdır. Həmin ildən etibarən Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunda (indiki Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti) dərs demişdir. Abdulla Tahirzadə 1978-ci ildə Bakı şəhərində vəfat etmişdir.[89]
	Cəmil bəy Musayev	İstanbul Universiteti	İstanbula bədii sahə üzrə təhsil almağa göndərilmiş, sonrakı taleyi barədə məlumat aşkarlanmamışdır.
	Əbdül Əbdülzadə	İstanbul Universiteti	Hüquq təhsili almaq üçün İstanbula göndərilsə də, təhsilini Azərbaycanda tamamlamışdır. Nərimanov adına texnikumda müəllim işləyən Ə. Əbdülzadə 18 yanvar 1927-də həbs edilib və 1922–1924-də "Müsavat" partiyasının gizli təşkilatında iştirakına görə 8 il iş verilərək 1928-in yayında Solovki adasına sürgünə göndərilib. 1934-də sürgündən qayıdıb, ancaq Bakıda yaşamağa icazə verilmədiyinə görə Gəncəyə gedib. 1934–1936-cı illərdə orada Gəncə Sənaye Politexnik Texnikumunda, Gəncə dəmiryol inşaatı texnikumunda və Fəhlə fakültəsində dərs deyib. 9 nəfər köhnə məhbus yoldaşıyla birgə 24 dekabr 1936-də yenidən gizli müsavatçılıq fəaliyyəti üstündə həbs edilərək 28 iyul 1937-də onlarla birgə güllələnib.[90]
	Əlimuxtar Həsənov	İstanbul Universiteti	Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Hacı Səədi	İstanbul Universiteti	Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Məmməd bəy Xələfbəyov	İstanbul Universiteti	1930-cu illərdə Semaşko adına xəstəxananın cərrahiyyə şöbəsində professor M. Ə. Mirqasımovun yanında işləmişdir. 1930-cu illərin sonlarında repressiyaya məruz qalmış, Kolıma (Rusiya, Maqadan vilayəti) həbs düşərgəsinə göndərilmiş, düşərgə xəstəxanasında həkim işləmişdir. Ölümündən sonra bəraət almışdır.[91]
	Məmmədzəki Dursunzadə	İstanbul Universiteti	Təhsilini başa vurduqdan sonra Bakıya qayıtmış, qadın müəllimlər seminariyasında və yer quruluşu texnikumunda müəllimlik etmişdir. 1937-ci ilin 28 yanvarında doğma kəndinə getmiş, orada həbs olunaraq güllələnmişdir.[92]
Ukrayna
	Abdulla Bağırlı	Kiyev Kommersiya İnstitutu	Taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Ağabala Məmmədov	Xarkov Texnologiya İnstitutu	Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Əbdülsəməd Məmmədyarov	Xarkov Texnologiya institutu	Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Hüseynqulu Səlimov	Xarkov Texnologiya İnstitutu	Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	İsmayıl Yüzbaşov	Xarkov Universiteti	Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Mahmud Nəbiyev	Xarkov Universiteti	Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Məcid bəy Qaracaəmirli	Xarkov Universiteti	Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Nəbi Məmmədov	Kiyev Dövlət Kommersiya İnstitutu	Sonrakı taleyi barədə məlumat aşkar olunmamışdır.
	Teymur bəy Vəkilov	Xarkov Tibb İnstitutu	Siyasi vəziyyətin dəyişməsi nəticəsində təhsil almağı baş tutmamışdır. Sovet hakimiyyəti dövründə pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmuşdur. 1942–1943-cü illərdə Qazaxıstanda sürgündə olmuş, xəstə olduğundan tez buraxılmışdır. Müharibədən sonra da həbs edilmişdir.
	Umbay Əmirov	Xarkov Tibb İnstitutu	Azərbaycan SSR-nin səhiyyə nazirinin müavini vəzifəsində çalışmışdır.[93]
Bilinmir
	Əli Kərimov	?	Tarix-filologiya
	Məhəmməd Ağaoğlu	Moskva və İstanbul universitetlərində təhsil almışdır. İstanbulda çalışdıqdan sonra ABŞ-yə köçmüş, Detroit İncəsənət İnistitutunda işləmiş, Miçiqan Universitetinin ilk İslam İncəsənəti bölməsinin rəhbəri kimi çalışmışdır. O, ABŞ-nin İslam incəsənəti tarixi sahəsində ilk professorudur.[94]