Kitab-i Diyarbəkriyyə

Kitab–i Diyarbəkriyyə (fars. کتاب دیاربکریه) — Uzun Həsənin əmri ilə hicri 875–ci (miladi 1470/1471–ci) ildə yazılmağa başlanılmış və onun ölümündən sonra tamamlanmış Ağqoyunlu xanədanlığının tarixi haqqında Əbubəkr Tihrani tərəfindən farsca yazılmış kitab.^[1]

Həsən bəy Rumlu Əhsən ət-təvarix, Qazı Əhməd Qaffari Tarix-i cahan ara, Münəccimbaşı Əhməd Dədə Sahaiful-Əxbar, İskəndər bəy Münşi Tarix-i aləm aray-i Abbasi əsərlərində mənbə olaraq bu kitaba istinad etmişdirlər. Kitabın müasir dövrümüzə gəlib çatmış yeganə (qüsurlu)^{[q 1]} əlyazması hicri 876–cı ilə aid olsa da Həsən bəy Rumlu bu kitaba əsaslanaraq hadisələri miladi 1474–cü ilədək təqdim etdiyindən demək olar ki, yekun əlyazma hicri 878–ci ilə qədərki hadisələrdən bəhs etmişdir.^[1] Kitab həmçinin Qaraqoyunlu Cahanşah və Sultan Şahruxun ölümündən Sultan Hüseyn Bayqaranın hakimiyyətinin bərqərar olmasına qədər Teymurilər xanədanlığı haqqında qiymətli məlumatları əks etdirir.^[1] Əsərdə girişdən sonra Uzun Həsəndən Adəm peyğəmbərə qədər soy ağacı verilir, daha sonra Qara Yuluq Osman bəy ilə oğul və nəvələrinə dair xəbərlər gəlir və bununla da Ağqoyunlu xanədanlığı tarixi başlayır.^[2] Kitabda 1408–1419, 1424–1428, 1429–1433–cü illərə aid hadisələr demək olar ki, işıqlandırılmamış, 1441–1444 və 1446–1450–ci illərə aid hadisələr isə qısa olaraq təsvir edilmişdir.^[3] Əsərin hələlik bəlli olan yeganə əlyazma nüsxəsi İraqda, Bəsrə şəhərində Məhəmməd Əmin bəy adlı bir nəfərin şəxsi kitabxanasında saxlanırmış.^[1][4] Faruq Sümər 1950–ci ildən başlayaraq, əlyazmanın Ankaraya gətirilməsi üçün gərgin çalışmalarda bulunmuş və sonda öz məqsədinə çatmışdır.^[4] Əlyazmanın unikallığını və mənbəşünaslıq dəyərini nəzərə alan Faruq Sümər onu Necati Lugal ilə birlikdə çapa hazırlamış, 1962–1964–cü illərdə əsərin farsca mətnini iki cilddə^{[q 2]} geniş ön sözlə Ankarada nəşr etdirmişdir.^[4] Mövcud əlyazma sondan naqis olduğu, yəni 1473–1474–cü illərdə aid hissəni ehtiva etmədiyi üçün Faruq Sümər Həsən bəy Rumlunun Əhsən ət-təvarix əsərindən həmin illərdən danışan fəsilləri əlavə kimi öz nəşrinin sonunda vermişdir.^[4] Eyni kitablar həmçinin Tehranda da 1977–ci ildən vahid cild kimi çap olunmuşdur.^[5] Əsər Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Rahilə Muxtar qızı Şükürova^[6] tərəfindən farscadan Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş və 1998–ci ildə Bakıda kiril qrafikalı azərbaycan əlifbası ilə nəşr olunmuşdur.

• Kitāb-i Diyārbakriyya des Abū-Bakr Ṭihrānī. — Abū-Bakr Ṭihrānī. Hs. Abschreiben besorgt durch Adnan Sadık Erzi. Istanbul, 1944. (fars.)
• Kitab-i Diyarbakriyya. Ak-Koyunlular tarihi. — Abu Bakr-i Tihrani. Yayınlayanlar: Necati Lugal, Faruk Sümer. Giriş ve notlar: Faruk Sümer. I–II Cüz. Türk Tarih Kurumu yayınları: III Seri, № 7–7a. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1962–1964, 285–358 sayfa. (fars.)
• Abû Bakr-i Tihrânî. Kitâb-i Diyârbakriyya: Ak-Koyunlular tarihi. 1. Cüz. Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1993. ISBN 9751605210. (türk.)
• Abû Bakr-i Tihrânî. Kitâb-i Diyârbakriyya: Ak-Koyunlular tarihi. 2. Cüz. Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1993. ISBN 9751605229. (türk.)
• Kitab-i Diyarbekriyye. — Ebu Bekr-i Tihrani. Çevirmen: Mürsel Öztürk. I Baskı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayanları, 2001, 402 sayfa. ISBN 9751727650 (türk.)
• Şükürova R. M. Əbu Bəkr Tehrani və onun “Kitab–i Diyarbəkriyyə” əsəri. Redaktoru: Oqtay Əfəndiyev. İstanbul: Bayrak Yayınları, 2006, 109 s.
• Ebu Bekr–i Tihranî. Kitab–ı Diyarbekriyye. Çeviren Prof. Dr. Mürsel Öztürk. Türk Tarih Kurumu yayınları., IV/A-2-1.1. dizi ;, sayı 10. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2014, 418 sayfa. ISBN 9751627524 (türk.)

• Kitāb-i Diyārbakrīya: tārīḫ-i Ḥasan Baik Āq Qūyunlū wa aslāf-i ū wa ānčih bidān mutaʻalliq ast az tawārīḫ-i Qarā Qūyunlū wa Čaġātāy. Cüz 1–2 Kitāb-i Diyārbakriyya. — Abū-Bakr Ṭihrānī. Bi-taṣḥīḥ wa ihtimām-i Fārūk Sūmihr wa Niǧātī Lūġāl. Tihrān: Kitābḫāna-i Ṭahūrī 1356h.š. (1977). (fars.)

• Əбубəкр Теhрани. Китаби–Диjарбəкриjjə. Фарс дилиндəн тəрчүмə едəн, өн сөз вə шəрhлəрин мүəллифи Раhилə Шүкүрова. Редактор Октаj Əфəндиjев. Бакы: Элм, 1998, 336 сəh. ISBN 5-8066-0935-9 (azərb.)

• Abu Bekr Tährany. Akgoýunly Türkmenleriniň taryhy: Kitaby Diýarbekriýe. Jilt I-II. Pars dilinden terjime eden we çapa taýýarlan Gurbangözel Kömekowa, redaktor Rahmanberdi Godarow. Türkmenbaşy Adyndaky Türkmenistan Milli Golýazmalar Instituty, Türkmenistanyn̆ milli medeniýet "Miras" merkezi. Aşgabat: Miras, 2005. (türkm.)

• Kitêb-î Diyarbekriye. — Abū-Bakr Ṭihrānī; Selaheddîn Aştî. Slêmanî: Şivan Press, 2007, 604 s. (sorani.)

• Abu Bek'r T'ehranis c'nobebi Sak'art'velosa da Kavkasiis šesaxeb. — Abū-Bakr Ṭihrānī; T'ea J̌anašia; Miriam Maxaraje. T'bilisi: Gamomc'emloba Horosi XXI 2010. ISBN 9941407096 (gürc.)

1. В. История Ирана: (10) Ак-Коюнлу, стр. 845 – 849. // Ч. А. Стори. — Персидская литература. Био-библиографический обзор. В трех частях. Перевел с английского, переработал и дополнил Ю. Э. Брегель. Часть II. История Ирана, Курдистана, Средней Азии, Афганистана, Турции, Кавказа, Арабских стран, Европы и Америки, Китая и Японии. Ответственный редактор Ю.Э. Борщевский. Москва: Главная редакция восточной литературы, 1972, 616 стр. (от 699 до 1314)
2. Введение, стр. 32 – 34; Приложение 2: Узун–Хасан и Мехмед II в борьбе за Трапезунд, стр. 362 – 368. // Великие Комнины и Восток (1204–1461). — Ш. М. Шукуров. Под редакцией С. П. Карпова. Серия "Византийская библиотека. Исследования." Санкт–Петербург: Издательство Алетейя, 2001, 448 стр. ISBN 5-89329-337-1
3. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt XXVI. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, 2002, sayfa 75.
4. Əbu Bəkr Tehrani və onun "Kitab-i Diyarbəkriyyə" əsəri. Müəllif: Rahilə Şükürova; Redaktor: Oqtay Əfəndiyev. İstanbul: Bayrak Yayınları, 2006, 109 səhifə.
5. Türk Tarih Kurumu Yayınları: 2014 Fiyat Kataloğu

• «Китаб-и Дийарбакрийа» («Книга о Дийарбакре») Абу Бакра Тихрани-Исфагани (Текст)
• Kitab-i Diyarbəkriyyə İran ensiklopediyasında  (fars.)