Osmanlı Suriyası

Osmanlı Suriyası — Osmanlı İmperiyasının İşğal etdiyi ərazilərin bir hissəsi.

Osmanlı Suriyası, adətən Aralıq dənizinin şərqində, Fərat çayının qərbində, Ərəbistan səhrasının şimalında və Tavr dağlarının cənubunda bölgə olaraq təyin olunan Osmanlı İmperatorluğunun Levant daxilindəki bölünmələrinə aiddir^[1].

Osmanlı Suriyası, XVI əsrin əvvəllərində Məmlüklər tərəfindən fəth edildikdən sonra Osmanlılar tərəfindən Dəməşq əyalətinin bir vilayəti olaraq təşkil edildi. 1534-cü ildə Hələb əyaləti ayrı-ayrı vilayətlərə parçalandı.Trablus əyaleti 1579-cu ildə Dəməşq əyalətindən meydana gəldi və daha sonra Adana əyaleti Hələbdən ayrıldı. 1660-cı ildə Safed əyaləti quruldu və qısa müddət sonra Sidon əyaləti adlandırıldı;1667-ci ildə Dağlıq Livan Əmirliyi Sidon əyaləti daxilində xüsusi muxtariyyət statusu aldı, lakin 1841-ci ildə ləğv edildi və 1861-ci ildə Qüds sancağı olaraq yenidən quruldu. Suriya əyeletləri sonradan 1864-cü ildəki Tənzimat islahatlarından sonra Suriya vilayəti, Hələb vilayəti və Beyrut vilayətinə çevrildi. Nəhayət, 1872-ci ildə Qüds sancağı Suriya vilayətindən xüsusi statusa malik muxtar bir idarəyə ayrıldı.

1516-cı ildən əvvəl Suriya (bölgə) Aşağı Misirdə yerləşən Məmlük imperiyasının bir hissəsi idi. Suriyanın şimalındakı Hələb yaxınlığındakı Mərcidabık döyüşündə Məmlüklərı məğlub etdikdən sonra Osmanlı sultanı I Səlim Suriyanı 1516-cı ildə fəth etdi. I Səlim Məmlüklərə qarşı qələbə çaldı və 1517-ci ildə Ridaniyə döyüşündən sonra Misiri fəth etdi, Məmlük Sultanlığına son verdi.

1516-cı ildə ilk dəfə Suriyanı ələ keçirəndə,I Səlim Məmlük dövrünün inzibati ərazi bölgüsünü dəyişilməz saxladı. 1517-ci ilin iyul ayında Misirdən qayıtdıqdan sonra Suriyanı Şam adlı bir böyük vilayət və ya əyalet olaraq yenidən təşkil etdi ("Suriya" üçün ərəb / türk). Əyalet bir neçə rayona və ya sancağa bölündü.

1549-cu ildə Suriya iki əyalətə çevrildi. Hələbin şimal Sancağı Hələbin yeni Əyalət mərkəzinə çevrildi. Bu zaman iki Suriyalı əyalət aşağıdakı kimi bölündü:

• Hələb əyaləti (ərəb. إيالة حلب‎)
• Hələb sancaqlığı (حلب)
• Əlbistan sancaqlığı (مرعش)
• Adana sancaqlığı (Urfa) (أضنة)
• Birecik sancaqlığı (أورفة)
• Kilis ili sancaqlığı (كلز)
• Məarrat ən-Numan sancaqlığı (معرة النعمان)
• Hama sancaqlığı (حماة)
• Salamiya sancaqlığı (سلمية)
• Humus sancaqlığı (حمص)
• Dəməşq əyaləti (ərəb. إيالة دمشق‎)
• Dəməşq sancaqlığı (دمشق)
• Şam sancaqlığı
• Tripoli sancaqlığı (طرابلس)
• Akka sancaqlığı (عكا)
• Safad sancaqlığı (صفد)
• Nablus sancaqlığı (نابلس)
• Qüds sancaqlığı (القدس)
• Lajjun sancaqlığı (اللجون)
• Salt, Ürdün sancaqlığı (السلط)
• Qəzzə sancaqlığı (غزة)

1579-cu ildə Suriyanın Tripolisi (Turkish:Trablusşam) (Arabic: طرابلس الشام) adı altında Tripoli əyaləti quruldu. Bu zaman əyalətlər belə oldu:

Hələb əyalətinə Hələb, Adana, Maraş, Aintab və Urfanın sancaqları daxil idi.

Hələb əyalətinə Hələb, Adana, Maraş, Aintab və Urfanın Sancaqları daxil idi.

Dəməşq əyalətinə Şam, Beyrut, Sidon, Akre, Səfad, Nablus, Qüds, Qəzzə, Hauran və Maan sancaqları daxil edildi.

1660-cı ildə Sayda əyaləti quruldu. Daha sonra Sidon əyaləti, daha sonra isə Beyrut əyaləti adlandırıldı.

1833-cü il Kütahya anlaşmasına əsasən Suriya əyalətləri Kavalalı Mehmed Əli Paşaya verildi. Firman bildirdiki, "Girit və Misir hökumətləri Kavalalı Mehmed Əli Paşa üçün davam etdirilir. Və xüsusi iddiasına istinad edərək, ona Dəməşq,Suriya Tripolisi, Sidon, Safet, Hələb, Qüds və Nablus bölgələrini, zəvvarların davranışı və əmrləri ilə verdim. Oğlu İbrahim Paşa yenidən Şeyx və Məkkəli Hərəm adlarına və Cədda rayonuna sahib oldu və daha yaxşı olacağına əmin olaraq, onun tələbi ilə Adana bölgəsinin Toros Xəzinədarlığı tərəfindən Mohassil adı ilə idarə edilməsini istədim."^[2]

Bu dövrdə 1839-cu il Uca Porte fərmanları və daha qətiyyətlə, 1856-cı ildə — müsəlman və qeyri-müsəlman subyektlərinin vəziyyətini bərabərləşdirən bir nəticə çıxarıldı

"müsəlmanların xristianlardan kəskin şəkildə yadlaşması. Birincisi, üstünlüyün itirilməsindən narazı qaldı və xristian icmalarına təcavüz olunaraq 1850-ci ildə Hələbdə, 1856-cı ildə Nablusda və 1860-cı ildə Dəməşqdə və Livanda kütləvi şəkildə qətllər törədildi. Bu acı daxili qarşıdurmaların uzunmüddətli nəticələri arasında 1920–1940-cı illərdə xristianların hakim olduğu Livanın meydana gəlməsi və Birinci Dünya Müharibəsindən sonra sionist axını ilə qarşılaşdıqları zaman xristian və müsəlman Fələstin ərəbləri arasında dərin uçurum oldu^[3]."

1860-cı il Livan münaqişəsi zamanı minlərlə xristian mülki vətəndaşın qətlə yetirilməsindən sonra başda Fransada böyüyən Avropanın təzyiqi altında gələn 1861-ci ildə çıxarılan bir Osmanlı qərarı dəyişdirildi, Vətəndaş müharibəsinə səbəb olan dini qaydaya əsaslanan keçmiş rejim "Əl Kaimaqumyatin" Cebeli Lübnan Sancağı, bir mutasarrıf tərəfindən idarə olunan, qanuna görə, livanlı olmayan bir xristian olmalı idi.

Tənzimat islahatlarının bir hissəsi olaraq, 1864-cü ildə qəbul edilmiş bir Osmanlı qanunu,sədrəzam tərəfindən təyin edilmiş, lakin yeni idarəetmə məclisləri ilə bir vali (qubernator) tərəfindən idarə olunan, əyalətlər daha kiçik vilayet halına gətirilərək, imperiya daxilində standart bir əyalət idarəsi təmin edildi.

1872-ci ildə Qüds və ətraf şəhərlər xüsusi bir inzibati status qazanaraq Qüds Sancağı oldu.

1872-ci ildən I Dünya müharibəsinə qədər Osmanlı Suriyasının bölmələri bunlar idi:

• Hələb vilayəti (ərəb. ولاية حلب‎)
• Deyr əz-Zor vilayəti (ərəb. سنجق دير الزور‎)
• Beyrut vilayəti (ərəb. ولاية بيروت‎)
• Suriya vilayəti (ərəb. ولاية سورية‎)
• Cəbəli Lübnan Sancağı (ərəb. متصرفية جبل لبنان‎)
• Qüds Sancağı (ərəb. متصرفية القدس الشريف‎)
• Karak Sancağı(1895-ci il) (ərəb. متصرفية الكرك‎)

Deyr əz-Zor vilayəti və Hələb vilayətinin böyük hissəsi Osmanlı Suriyasına daxil ola bilərdidə,olmayada bilərdi. 1906-cı ildə nəşr olunan Dünyanın coğrafi lüğətində Suriya belə təsvir edilib:

"Türk imperiyasının bir hissəsini təşkil edən Asiyanın cənub-qərb hissəsində bir ölkə. Aralıq dənizindən şərqə, Fərat çayına və Suriya çölünə (Ərəb çölünün şimal tərəfinə uzanan) qədər,Alma-Dağdan (qədim Amanus), Tavr dağları silsilələrindən biri ilə cənubdan Misirin sərhədlərinə qədər (Suez bərzəx) uzanır; 31 ° ilə 37 ° şimal enindəki paralellər arasında yerləşir. Buraya Suriya vilayəti (Suriya) və ya Dəməşq, Beyrut vilayəti, Hələb vilayətinin cənub-qərb hissəsi, Qüds və Livanın sancaqlıqları daxildir.

Fələstin, Qüds sancaqlığı, Beyrut və Suriya vilayətlərinin bir hissəsindən ibarət olan Suriyaya daxil edilmişdir.

Suriya, bəzən Mesopotamiyanın böyük bir hissəsini əhatə edən Hələb vilayətinin və Deyr əz-Zor vilayətinin hamısını daxil etmək üçün geniş mənada istifadə olunur."^[4]

Suriya haqqında 1915-ci ildə bir İngilis bir hesabatında belə deyir:

"O günlərdə Suriya termini ümumiyyətlə bütün coğrafi və tarixi Suriyanı, yəni Hələb vilayətinin bir hissəsindən ibarət olan Tavr dağları ilə Sinay yarımadası arasında uzanan ölkənin hamısını: Beyrut vilayəti, Suriya vilayəti, Livan sancaqlığı və Qüds sancaqlığını ifadə etmək üçün istifadə edilmişdir. Buraya ölkənin Fələstinin səlahiyyətli ərazisini yaratmaq üçün ondan ayrılan hissəsi daxil edildi^[5].

• Suriya tarixi
• Suriya Ərəb Krallığı
• Says-Piko sazişi
• Suriya

• Bayyat, Fadil, The Ottoman State in the Arab Scope (in Arabic; 2007)
• Johann Ludwig Burckhardt, Travels in Syria and the Holy Land, Appendix II: On the Political Divisions of Syria

• Ottoman History Podcast: Osmanlı Suriyasının tarixi (ing.)

Vikianbarda Osmanlı Suriyası ilə əlaqəli mediafayllar var.

	"Osmanlı imperiyası" portalı