Səttarxan

Səttar xan (başqa yazılışı: Səttarxan; az.-əski. ستارخان‎, fars. ستارخان‎; ləqəbi: Sərdar-e Milli, fars. سردار ملی‎, azərb. Milli komandir‎; 20 oktyabr 1866, Təbriz – 15 noyabr 1914, Tehran) — Məhəmmədəli şah diktaturasına qarşı Məşrutə inqilabının əsas liderlərindən biri və İranın xalq qəhrəmanı.^[1]

Səttar xan
az.-əski. ستارخان‎ fars. ستارخان‎
Şəxsi məlumatlar
Ləqəbləri	Sərdar-e Melli;İran Azərbaycanlısı, Səttar Qaradaği
Doğum tarixi	20 oktyabr 1866(1866-10-20)
Doğum yeri	Təbriz, Təbriz şəhristanı, Şərqi Azərbaycan ostanı, İran
Vəfat tarixi	15 noyabr 1914(1914-11-15) (48 yaşında)
Vəfat yeri	Tehran, Tehran şəhristanı, Tehran ostanı, İran
Vəfat səbəbi	döyüşdə ölüm
Vətəndaşlığı	Qacarlar
Həyat yoldaşı	Fatimə
Uşaqları	Yədulla, Sultan, Məsumə
Atası	Hacı Həsən Bəzzaz
Hərbi fəaliyyəti
Döyüşlər	İran inqilabı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Gənc yaşlarında şah rejiminə qarşı mübarizə aparan rəhbərlərdən birini gizlətdiklərinə görə qardaşı İsmayıl ilə birlikdə həbs olunur. Özü üç aylıq həbs olunsa da qardaşı edam edilir.^[2]

1888-ci ildə yenidən həbs olunaraq Ərdəbildə yerləşən Narın qalaya yerləşdirilir. İki il həbsdə olduqdan sonra orda tanış olduğu şəxsin köməkliyi ilə həbsdən qaçır və bir müddət şahsevən tayfası olan Alarlılar ilə birgə yaşayır.^[2]

1908-ci ildə Məhəmməd Əli şah Qacar Tehranda çevriliş edib Şura Məclisini topa tutduqdan sonra, Təbrizi də ələ keçirməyə çalışırlar. Təbrizdəki bütün məhəllələr ağ bayraq qaldırıb təslim olsalar da Səttar xanın əlində olan Əmirəqız məhəlləsi təslim olmur. Nəticədə güc yenidən məşrutəçilərin əlinə keçir və bütün məhəllələr şah qüvvələrindən təmizlənir. Bu qalibiyyətindən sonra Səttar xana Azərbaycanın əyalət əncüməni tərəfindən "Sərdare-melli" ləqəbi verilir.^[3]

1910-cu il mart ayının 6-da Səttar xan silahdaşı Bağır xan ilə birlikdə 300 nəfər fədai ilə Tehrana yola düşür. 1910-cu ilin 7 avqustunda şah qoşunları və daşnak Yefrem Davidyansın başçılıq etdiyi polis qüvvələri gecə xaincəsinə Atabəy parkına hücum edirlər, Səttar xanın qüvvələrini mühasirəyə alaraq tərkisilah etməyə cəhd göstərirlər. Baş verən silahlı qarşıdurmada Səttar xan ayağından yaralanır. Aldığı güllə yarasından sonra əsir düşən Səttar xana Təbrizə geri dönməyə icazə verilmir. Aldığı yaraya görə uzun müddət yataq xəstəsi olan Səttarxan 1914-cü il noyabrın 16-da Tehranda dünyasını dəyişir.^[4]

Səttar xanın tam doğum tarixi hələ də dəqiq bilinmir.^[2] Doğum tarixini təxmini qeyd edən İ. Əmirxizi bu məlumatı Səttar xanın qohumlarından ala bilib, Səttar xanla bağlı araşdırmalar aparan digər iranlı tədqiqatçılar da öz əsərlərində İ. Əmirxizinin yazdığına əsasən istinad veriblər. İ. Əmirxizinin qeyd etdiyi tarix 1867–1868-ci illər ətrafındadır.^[2] Heç bir əsası olmayan digər bir mənbədə isə Səttar xanın 19 avqust 1868-ci ildə doğulduğu qeyd olunub.^[2]

Qafqazşünas P. Petroviç də 1908-ci ildə yazırdı ki Səttarxanın təxminən 45 yaşı var. O da öz fikrini Səttar xana yaxın Məşrutə hərəkatı iştirakçılarından alınan müsahibəyə əsasən yazmışdır.^[2] Doğum tarixi ilə bağlı bir başqa versiyanı da 1908-ci ildə Təbrizdə Rusiya baş konsulluğunun katibi olan və o dövrdə Səttar xan haqqında məlumat toplayan S. P. Qolubinov vermişdir. Qolubinovun 1920-ci ildə verdiyi hesabata əsasən Səttar xan 1860-cı illərin əvvəlində doğulmuşdur.^[2]

Səttarxan Qaradağ vilayətində azərbaycanlı ailəsində anadan olmuşdur.^[5][6][7] Qaradağ bölgəsindən olmağını ona ləqəb kimi "qaradağlı" deyilməsi sübut edir lakin hansı kənddə doğulması ilə bağlı ortaq yekun bir fikir yoxdur.^[2] Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasına görə o Qaradağ vilayətinin Məmmədxanlı mahalında (hazırda Mincivan) anadan olub.^[8] Alman islamşünas Anya Pistor Hatam isə onun doğum yeri kimi Canəli kəndini göstərir.^[9]

Səttar xan Əhər şəhərinin sakini Hacı Həsən Bəzzazın ikinci oğlu idi.^[2] Hacı Həsən Bəzzaz parça ticarəti ilə məşğul idi.^[10] Səttar xandan başqa dörd qızı və iki oğlu olub.

P. Petroviçə görə Səttar xan kiçik yaşlarında əkin sahələrində işləyib çobanlıqla məşğul olub. Gənc yaşlarında qardaşı İsmayıl ilə birlikdə həbs olunaraq Təbrizə aparılır. Buna səbəb isə şah rejiminə qarşı mübarizə aparan rəhbərlərdən birini gizlətmələri olmuşdur. İ. Əmirxizinin yazdıqlarına görə İsmayılı edam edib, Səttarı isə 3 aylıq həbs edirlər.^[2]

1888-ci ildə Səttarı yenidən həbs edirlər bu dəfə onu Ərdəbildə yerləşən və xüsusi nəzarət olunan məhbusların saxlanıldığı Narın qalaya yerləşdirirlər. Burada o iki ilini keçirir. Həbsxanada tanış olduğu Haşım adlı bir məhbusu gizli yolla azad etməyə gələnlərin köməkliyi ilə zindandan qaçır. Mərəndə gedənə qədər şahsevənlərdən olan yurtiçi və alarlı tayfalarına qoşulur və onlarla birgə yaşayır. Əmirxiziyə görə Səttar xanın həbs olunması və həbsxanada keçirdiyi illər onu şah rejiminə qarşı daha da amansız edir. Sonrakı illərdə Səttar Mərənd-Salmas-Xoy yolunu mühafizə edən dəstədə xidmət edir. Bu işi tərk etdikdən sonra əvvəl Tehrana, sonra isə Xorasana gedir.^[2]

Səttar xanın sonrakı həyatı ilə bağlı fikirlər müxtəlifdir. "Russkie vedomosti" qazetinə görə Səttar xan bir müddət Zaqafqaziyanın sənaye mərkəzlərində, İrəvan dəmir yolunun çəkilməsində, kərpic zavodlarında və beş il müddətində Bakı mədənlərində işləyib.^[11] Bəzi mənbələrə görə isə Məşrutə inqilabına qədər o, Təbrizdə və ətraf bölgələrdə gizli şəkildə yaşayan, rejim əleyhinə, onun yerlərdəki məmurlarının xalqa etdikləri zülm və özbaşınalığına qarşı mübarizə aparan dəstələrə qoşulur. Lakin rus tədqiqatçı P. Petroviçin etirafına görə o özü də 1893–1908-ci illər arasında Səttar xanın fəaliyyəti haqqında dəqiq məlumatlara sahib deyil.^[11]

Səttarxan Təbrizə dönən vaxt artıq Təbriz rejimi əleyhinə ayağa qalxmış və onun bütün siyasi sütunlarını silkələməyə başlamışdı. Məhəmmədəli şah atasının millətə verdiyi vədləri yerinə yetirmək əvəzinə əcnəbi silahına söykənib xalqa divan tutmağa başlayır. Üstəlik İranı nüfuz dairəsinə çevirmək haqda 1907-ci il İngiltərə-Rusiya sövdələşməsinə razı oldu. Bunun ardınca 1908-ci il iyun ayının 23-də xalq elçilərinin toplandığı məclis top atəşinə tutuldu. Ölkədə kütləvi həbslər və təqiblər başlandı.^[12] Məşrutə hərəkatına ağır zərbə endirildiyi, verilmiş nisbi azadlıqların əldən alındığı, Əncümənlərin qapılarına qıfıl vurulduğu ağır günlərdə Azərbaycan, onun baş şəhəri Təbriz ayağa qalxdı. Kütləni mübarizəyə qaldırmaqda və mütəşəkkil hücumu təşkil etməkdə Səttarxan və onun silahdaşları başda olmaqla "Mərkəze-Qeyb"in, Müdafiə Şurasının və Təbriz əncüməninin böyük xidmətləri olmuşdu. Bundan başqa Şimali Azərbaycandan da Məşrutəyə dəstək verilirdi. Milyonçular Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Şəmsi Əsədullayev və digərləri mucahidlərə pul və silah yardımı edirdilər.^[13] Heydər xan Əmioğlu,^[14] Abbas Rzazadə^[15] kimi yüzlərlə fədai məhz Şimali Azərbaycandan əksinqlabçılara qarşı döyüşmək üçün Təbrizə gəlmişdilər.

1908-ci ildə Məhəmməd Əli şah Qacar Tehranda çevriliş edib Şura Məclisini topa tutduqdan sonra, Mir Haşimin başçılığı altında şahın 40 minlik silahlı qüvvələri və tərəfdarları Təbriz şəhərini ələ keçirməyə və mücahidlər, fədailər və əncümənlərlə birdəfəlik haq-hesab çəkmək fikrinə düşdülər. Mir Haşimiyə Mərənd xanı Şüca-Nizamın və Təbrizin qərb hissəsinin-Qaraməlik məhəlləsinin dəstələri də qoşuldular. İrticaçılar əvvəlcə Təbrizin, Səttar xanın fədailərinin əlində olan şimaldaki Əmirəqız məhəlləsindən başqa, şimal-şərq hissəsini — Dəvəçi məhəlləsini, Şeşgilan və Bağmeşə məhəllələrini ələ keçirdilər. Şəhərin cənub-şərq hissəsi Bağır xanın fədailərinin əlində idi, onların əsas bazası Xiyaban məhəlləsi idi. Təbrizdə döyüşlər başlayandan sonra Təbriz əncüməninin mülkədar-liberal kəsimi xarici ölkələrin konsulluqlarında gizləndilər. Əncümən sədri Bəsir əs Səltənə və Əclal əl Mülk rus, Hacı Mehdi Kuzəkünani və Şeyx Səlim Osmanlı, Mirzə Hüseyn Vaiz — fransız konsulluqlarında bəstə oturdular. Əksəriyəti mülkədar, tacirlər və ruhanilərdən ibarət Təbriz əncüməni müvəqqəti olaraq dağıldı. Mürtəce dəstələrə qarşı mübarizəni — Təbriz sosial-demokrat mücahidlər təşkilatlarının başçıları- Əli Müsyo, Davafuruş, eləcə də Səttar xan və Bağır xan davam etdilər.^[3]

Bir çox məhəllələr müqaviməti dayandırıb ağ bayraqları qaldırdı. Təbrizin yalnız bir məhəlləsi ağ bayraq qaldırmadı – Səttar xanın başçılıq etdiyi Əmirəqız məhəlləsi. Şəhərdə qalan mucahidləri bir yerə yığan Səttar xan inqilabın tarixində dönüş yaradan hünər etdi. Kiçik dəstə ilə hücuma keçərək, Təbrizin mərkəzi hissəsində ağ bayraqları inqilab rəmzi qırmızı bayraqla əvəz etdi. Bu addım inqilabçıları ruhlandırdı və Təbrizi Məşrutə inqilabının mərkəzinə çevirdi.

Səttar xanın rəhbərliyi altında Ali Hərbi Şura yaradılır. Ali Şuranın baş komandanı Səttar xan və onun müavini Bağır xan, üzvləri Əli Müsyo, Hacı Əli, Seyid Haşim xan təyin edilirlər. 1909-cu ilin aprel ayına qədər Təbriz üsyanı inqilabçıların verdiyi çoxsaylı itkilərə baxmayaraq düşmənin silahlı qüvvələrini Təbrizdən çıxarmağa nail olur. Bu döyüşdə Səttar xan və Bağır xan nümayiş etdirdikləri qeyri-adi qəhrəmanlıqları müqabilində Azərbaycanın əyalət əncüməni tərəfindən müvafiq olaraq "Sərdari-milli" (Xalq sərkərdəsi) və "Salari-milli" (Xalq rəhbəri) fəxri adlarına layiq görülürlər.^[16]

Təbrizin müdafiəsi Hərbi Şuraya tapşırılır. Üsyançıların bu qələbəsi Azərbaycanın başqa vilayətlərinə və bütün İrana təsir göstərir. Tehran, Qəzvin, Rəşt, İsfahan və başqa şəhərlərdə "Səttar xan" adı altında inqilabi komitələr yaranır. Təbriz əyalət əncüməni özünü Şura Məclisinin elçisi kimi təqdim edir. 1908-ci ilin oktyabr ayına qədər Azərbaycanın bir çox vilayətləri düşmənlərdən təmizlənir. Ölkədə inqilabi hərəkatın güclənməsindən qorxuya düşən şah-irtica qüvvələri Tehranda Şura Məclisinin yenidən açılmasına icazə verməyə məcbur olurlar. 1908-ci ilin dekabr ayında açılan İkinci Şura Məclisi Səttar xan ilə Bağır xanın xidmətlərini dəyərləndirmək məqsədilə adları metal lövhə üzərinə qızıl hərflərlə həkk edilmiş Şərəf Nişanlarının hazırlanması və Məclisin yenidən açılışı zamanı tribunadan asılması haqqında fərman verir.^[17]

Təbriz inqilabının qələbəsindən sonra inqilabi əhval-ruhiyyənin artması şah qüvvələrini, Çar Rusiyası və İngiltərəni təşvişə salır.^[18] Onlar Səttar xanı və silahdaşlarını gözdən salmaq üçün Səttar xan və Bağır xanı silahdaşlarından, Təbrizdən ayırmağa çalışırlar. Təbrizdəki rus konsulu Roxitonov bir neçə dəfə Səttar xanla görüşüb şah dövləti adından ona ali vəzifə və yüksək dövlət məqamlarını tutmağı təklif etsə də, konsulun təklifləri müqabilində Səttarxan bildirmişdi:

Mən Məşrutəyə nə sərvət, nə də məqam üçün yox, azadlıq üçün qoşulmuşam. Bunu ala bilsəm, bir parça torpağı əkib-biçməyim mənə kifayətdir.

Hərəkatın başçısını və "Müdafiə Şurası" üzvlərini ələ almağın, aldatmağın mümkünsüzlüyünü görən çar Rusiyasının Təbrizdəki konsulluğu, onun əlaltıları xəyanətə və hiyləyə əl atdılar. 11 aylıq mühasirə ilə əlaqədar aclıqdan, ərzaq çatışmazlığından dözülməz dərəcədə əziyyət çəkən Təbriz sakinlərinə "kömək" məqsədilə Culfa-Mərənd-Təbriz yolunun silahlı mücahidlərindən təmizlənməsi və "azuqə" gətirən rus hərbçilərinə toxunmamaq haqda Təbriz Müdafiə Şurasından icazə alındı. Bununla Rusiya imperiyasının Cənubi Azərbaycana hərbi müdaxiləsi başlandı. "Azuqə" gətirmək adı altında silahlı 5 minlik rus qoşunu 1909-cu il aprelin 25-də Təbrizə daxil oldu.^[19] İngiltərənin xarici işlər naziri Edvard Karinin bu ölkənin İrandakı səfiri Corc Birliyə göndərdiyi teleqramda (16.3.1910) deyilirdi ki, Səttar xan və Bağır xan tezliklə Təbrizdən çıxarılmalıdır.^[20] Bundan sonra İranın baş naziri, Milli Şura Məclisi işə qarışıb Səttar xan və Bağır xanı Tehrana getməyə məcbur edirlər. 1910-cu il mart ayının 6-da Səttar xan və Bağır xan 300 nəfər silahdaşı ilə Tehrana yola düşür. 1910-cu il aprel ayının 3-də Səttar xan Tehrana çatır. Qurbanlar kəsilir, Tehran əhalisi onu xilaskar kimi qarşılayır.

Səttar xana fədailəri ilə Atabəy parkında yer verilir. 1910-cu ilin 7 avqustunda şah qoşunları və Tehranın milliyətcə erməni olan və əvvələr Səttar xanın qüvvələri ilə birgə şah rejiminə qarşı mübarizə aparmış, daşnak Yefrem Davidyansın başçılıq etdiyi polis qüvvələri gecə xaincəsinə Atabəy parkına hücum edirlər, Səttar xanın qüvvələrini mühasirəyə alaraq tərkisilah etməyə cəhd göstərirlər. Baş verən silahlı qarşıdurmada Səttar xan ayağından yaralanır. Səttar xanın qoşunlarına Tehrandan çıxmağa imkan verilmir. Aldığı güllə yarasından sonra əsir düşən Səttar xana Təbrizə geri dönməyə icazə verilmir. Aldığı yaraya görə uzun müddət yataq xəstəsi olan Səttarxan 1914-cü il noyabrın 16-da Tehranda dünyasını dəyişdi. Onu Tehranın yaxınlığındakı Şah-Əbdüləzim məzarlığında dəfn ediblər.^[2][4]

Səttar xanın məzarına uzun müddət laqeyd yanaşılıb. Məzarın ətrafında dəfələrlə qazıntı işləri aparılıb baş daşına ziyan vurulub. Sonradan isə milli fəallar tərəfindən məzar daşı dəyişdirilib və qəbri yenidən təmir olunub. Bütün bu laqeydliklərə görə dəfələrlə İran hökumətindən məzarın Tehrana köçürülməsi tələb olunub, lakin illərdir hökumət bu istəyə müsbət cavab vermir.^[21] Hər il 13 – 14 noyabr tarixində milli fəallar Səttar xanın məzarı üzərinə yığışıb onu yad edirlər.^[22] Ancaq hər dəfə ziyarətə gələnlər təqib edilib, həbs olunurlar.^[23][24]

Səttar xanın yeganə oğlu Yədulla, 4 yaşında ikən, dövlət qoşunlarının yaratdığı qırğın, Təbrizi top tüfəng atəşinə tutub, adi xalqı güllələyərək öldürmələrinə şahid olmuşdur. Sonra atasıyla birlikdə Tehrana gedib Atabəy parkının kədərli hadisəsində, atasının yaralanmasını görmüş, sonra da Təbrizə göndərilmişdir. 1 il Təbrizdə qaldıqdan sonra Səməd xanın zalımcasına qətliamlarını görüb, əmisi Əzimxanla Təbrizdən Tehrana qaçırılmışdır. Səttarxanın ölümünə qədər iki il yanında qalmışdır. Atası dünyasını dəyişdikdən sonra Təbrizə qayıdıb, iki bacısıyla birgə Hacı Əzimxanın himayəsinə keçmişdir. O, sonralar hərbi təhsil almaq məqsədilə Fransaya gedib hərbi təhsilini başa vurduqdan sonra İran ordusuna daxil olaraq, hərbi prokuror vəzifəsində çalışmışdır. Özündən yüksək rütbəli hərbçilərin tələblərinə baxmayaraq Seyid Cəfər Pişəvərinin yaxını bir hərbçiyə ölüm hökmü yerinə ömürlük həbs hökmü çıxartdığı üçün həbs olunmuş, əleyhinə ölüm hökmü çıxarılmışdı. Ancaq minbaşı Haşimi və Siqqətül-İslamın oğlunun vasitəsilə, habelə Məhmud Cəm ilə qohumluq əlaqələrinə görə bağışlanaraq hərbi rütbəsi endirilmişdir. Təbrizdə vəfat etmiş İmamiyyə məzarlığında dəfn olunmuşdur.^[25]

1909-cu ildə Təbrizə səfər edən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Səttar Xan ilə ilk görüşünü belə təsvir edir^[26]:

Bütün İranı-təmin yolunda tamam dünyaca şöhrət qazanmış olan bu qəhrəmani-millinin ziyarətinə nail oldum... Sərdarın zahirini təsvir еtmək mənə əbəsdir. Zira bu surəti-bеnami tanımayan bir nəfər tapılmaz. Fotoqraf o əksi-millini еynilə bütün aləmə nəşr еtmiş və hər bir kəsə tanıtdırmışdır... Sərdar qayətdə qanı isti bir adam, hərəkəti xеyli cəlddir, danışığı çox ciddidir. Məşrutəpərəstliyi din dərəcəsiddə qəvidir. Bu adam məşrutə tərəfdarı olmaqda fanatizm еdiyor. Bütün hərəkətini, vücudunu, zoru-bazusunu millətə sərf еtmişdir.

1908-ci il sentyabr ayının birində çap olunmuş Aberdin Gündəlik Jurnalında Təbrizdə baş verən hadisələr belə təsvir olunur.^[27]

Tehrandan gələn teleqramda deyilir ki, şahın göstərişinə əsasən Nəsr-əs-Səltənə bazar günü Təbrizə daxil olaraq hərbi parad keçirmişdir. Parad keçirilən zaman Parlamentin liderlərindən biri olan Səttar xanın rəhbərliyi ilə üsyançılar atəş açıblar. Nəticədə 300 kişi ya öldürülüb ya da yaralanıb. Təbrizdəki üsyançılar şaha qarşı çox ciddi tələblər irəli sürüblər, bu tələblərin sırasında öz aralarından nazirlərin seçilməsi, tam amnistiyanın verilməsi və parlamentin dərhal çağırılması da var.

The Scotsman qazetinin 14 aprel 1909-cu il tarixində çap olunmuş sayında Təbrizdəki vəziyyət haqqında bunlar yazılıb:^[28]

Bu gün müsahibəsi zamanı millətçilərin lideri Səttar xan bəyan edib ki, təslim olmaq niyyəti yoxdur çünki onun çoxlu adamı, silah sursatı və pulu var. O hər gün şəhərin qərb tərəfindən köməyin gələcəyini gözləyirdi, əgər maneələr dəf olunsa və bu baş tutsa şəhərə yol açılacaq.

• Təbrizdə Səttar xan və Bağır xanın mübarizəsinin şərəfinə xüsusi gün təsis olunub və iki medal düzəldilib. Medalların ön üzündə onların şəkli arxa üzündə isə 23 iyun 1908-ci il tarixi əks olunub.^[2]
• 1944-cü ildə 44 mütərəqqi qəzeti öz ətrafında birləşdirən "Azadlıq cəbhəsi" qəzeti tərəfindən təşkil edilmiş mitinqdə Seyid Cəfər Pişəvəri Səttar xanın qəbri üstündə nitq söyləyir.
• 1946-cı ildə Azərbaycan Milli Hökumətinin hakimiyyəti dövründə Təbrizdə Rza şah ın abidəsinin yerində Səttar xana abidə qoyulmuş Gülüstan bağının da adı dəyişərək Səttar xan bağı olmuşdur. Milli hökumət süquta uğradıqdan sonra isə abidə dağıdılmış parkın adı dəyişdirilmişdir.^[29]
• Müasir dövrdə Səttar xana Əhərdə və Təbrizdə heykəllər qoyulub.
• Azərbaycanda Lənkəran, Naxçıvan, Şəmkir, Ucar və Bərdədə Səttar xan adına küçələr var.^[30]

• Şair Mirzə Ələkbər Sabir "Səttarxana" adlı şeirini yazıb Molla Nəsrəddin jurnalında yayımlayıb.^[31]
• Aşıq Hüseyin "Səttar xan" dastanını bəstələyib.^[32]
• 1957-ci ildə yazıçı Pənahi Makulu Səttarxana həsr olunmuş "Səttar xan" adlı tarixi bioqrafik roman yazıb.^[33]
• Tarzən Qurban Pirimov müğənni İ. Abdullayevlə birgə S. Ordubadinin sözlərinə "Səttar xan" mahnısını bəstələyib.^[34]

Təbrizdə Ayna teatr qrupu türkcə "Səttar xan" və ya "Atabəy Parkının Faciəsi" tamaşasını,^[35] rejissor Ramin Rasti və ssenarist Nadir Saivərd isə "Səttar xan eposu" tamaşasını hazırlayıblar.^[36] Ayna qrupunun hazırladığı "Atabəy Parkının Faciəsi" tamaşası bir sıra xarici festivallarda iştirak edib.^[35]

• 1972-ci ildə İranda "Səttar xan" adlı sənədli film çəkilib.^[37]
• 2018-ci ildə isə İranda "Səttar xan" adlı 10 hissəli bədii serial çəkilib.^[38] Filmdə Səttar xanın ömrünün son dörd ili əks olunub. Lakin serialda bəzi faktların təhrifə uğraması və ssenarisi azərbaycanlı fəalların etirazlarına səbəb olub.^[39]

• Məşrutə hərəkatı
• Məşrutə Evi
• Məşrutə dövrü mətbuat

• Belova N. K. Саттар-хан и другие деятели Табризского восстания 1908–1909 гг. // Краткие сообщения Института народов Азии. Вып. 73: Труды сессии по вопросам истории и экономики Афганистана, Ирана и Турции. (azərb. Səttarxan və 1908-1909-cu illər Təbriz üsyanının digər nümayəndələri // Asiya Xalqları İnstitutunun qısa məlumatları. 73-cü buraxılış: Əfqanıstanın, İranın və Türkiyənin tarixi və iqtisadiyyatı haqqında sessiyanın işi.‎) — Moskva: Şərq Ədəbiyyatı nəşriyyatı 1963
• Mixail İvanov, V. N. Zaytsev, N. K. Belova Новая история Ирана: хрестоматия (azərb. İranın yeni tarixi: xrestomatiya.‎) — Moskva: "Наука" nəşriyyatı, 1988
• Cəmil Həsənli Güney Azərbaycan: Tehran — Bakı — Moskva arasında. — Bakı: Diplomat nəşriyyatı, 1998.
• Bijan Cəzani İran Meşrutiyet Devrimi (azərb. İran Məşrutə İnqilabı.‎) Kaynak Yayınları nəşriyyatı, 2014.

• Həsən Dəmirçinin Səttarxana həsr etdiyi Səttarxan operası
• Dahilərin divanı verilişi — Səttarxan
• Pənahi Makulunun yazdığı Səttarxan kitabından hissələr
• 1947-ci ildə çəkilmiş "Arazın o tayında" filmi. Filmdə Təbrizdə Səttar xanın büstünün açılışı kadrları da əks olunub.
• Azərbaycan Milli Hökuməti dövründə Səttar Xana həsr olunmuş musiqi
• Alim Qasımovun oxuduğu Səttar Xan mahnısı