Xəzərilər

Həzaralar
*fars.* هزاره‎
	Faiz Məhəmməd Qatib Həzara · Sultan Əli Kəştmand · Həbibə Sarabi
Ümumi sayı
	7–8 milyon
Yaşadığı ərazilər
Dili
	Fars dili (Həzara dialekti)
Dini
	İslam; Şiə çoxluğu və Sünni azlığı

Həzaralar (fars. هزاره‎) — Əfqanıstan əhalisinin 18%^[5]-9%-ni təşkil edən, farsdilli Türk-Monqol xalq.^[6] Əfqanıstan İslam Respublikasında kompakt halda, az sayda Pakistanda, İranda, Tacikistanda və digər ölkələrdə yaşayırlar. Sayları təxminən 2,913 milyon^[7] nəfərdən – 5,828 milyon^[8] nəfərə qədərdir.

Dinləri islam, məzhəbləri islam dininin şiə məzhəbidir. Həzaraların azlığı Sünni dininə etiqad edir.^[4] dari dilində danışırlar. Kabil-Herat-Həzaracat bölgələrində yaşayırlar. Qismən Qəndəhar, Nəngərhar və Bədəxşan bölgələrində də yayılmışlar.

Tayfaları

Şeyxəli
- Tirələri: əlicam, kəriməli, qara, dövlətbəy, türkmən, parsa, mənsur, şadiuşağı, aşxoca, pəncqavl
Besut
- Tirələri: çoban, abdal, pəhləvan, dövlətbay, qənbərəli, xaliqdad, poladi, mart, paxlun, dehqan, dehmərdəqan, sekpa, demarda, dərbəli, dərviş
Dayzəngi
Dayzeynət
Daykundi
- Tirələri: dövlətbəy, rövşənbəy, heydərbəy, qauş, barat
Qavi
Caquri
Dayçoban
Daymirdad
Çura
Uruzqan
Poladi
Daya
Zavali
Mirodina
Sultanəhməd

Azərbaycanca adı	Həzaraca adı	Tayfa quruluşu	Kökəni
Alçin			Elcigin?
Attarvala
Baça Qulam
Bəxrin			Baarin
Barlas			Barlaslar
Baymaut			Bayatlar (monqollar)
Besut	بهسود		Besud
Bolağiçi			Buryatlar
Borcigay^[9]			Borucigin
Çilciut			Salciud?
Dahla
Day-Berkə			Berh (bərk)^[10]; Berhe:in Middle Mongol language; (Berke-khagan of Golden Horde)
Day Çoban	دای چوپان	Uruzgani	Çobanilər sülaləsi
Day Xitay		Uruzgani	Xitaylar
Daykundi	دای کندی
Day Mirək	دای میرک
Day Mirdad	دای میرداد
Dayzəngi	دای زنگی		Zəngilər
Dayzinyət
Dala Pas Kindi	داله
Qurlat
Cağori ^[11]	جاغوری
Calair			Cəlayır eli
Cəmşidi	جمشیدی
Ciid			Uciid?
Cirğai
Kerait			Kereitlər
Xalaut
Kalugi
Kirigu		Daizangi	(Monqol dilindən?): Xar Xiruge — Çingiz Xanın oyrat generalı^[12]
Merket			Merkitlər
Maska	مسکه
Məhəmmad Xacə	محمد خواجه
Navi	بابه
Nayman			Naymanlar
Nekpay	نیک پای
Nikudari	نیکوداری		Neguder
Ongut			Onqutlar
Poladha	پولادا
Paşi	پشی
Qələndər	قلندر
Qarabaği	قرباغی		Əfşarlar dövründə Qarabağdan indiki Əfqanıstana köçürülmüş əhalinin nəticələri
Qara Baator	قره باتور		Monqolca: Xar Baatar (qara bahadur)
Qarluk		Uruzgani	Qarluqlar
Qarqin	قرقین		Xarçin
Qatağan	قطغن		Xataqin
Qazak			Qazaxlar
Qipçak			Qıpçaqlar
Qirğiz			Qırğızlar
Qul Bars			Qul: monqol/türk sözü; Bars: leopard (monqolca və türkcə)
Şebərtu
Şeyx Əli
Şibərgi
Şirdağ
Təməki	تمکی
Tənuli
Tatar			Tatarlar (orta əsr monqol tayfa birliyi)
Təyməni Həzara
Teleu			Telelər
Tulay Xaan Həzara			Tului
Tumay
Türkməni Həzara			Türkmənlər, Oğuz türkləri
Uruzgani	اروزگانی
Uyğur			Uyğurlar
Uyşun			Usunlar / Vusunlar, uuşin (monqol tayfası), uysın (qazax tayfası)
Uyrat			Oyratlar
Voqi	اوقی
Yamud			Yamaat (monqol tayfası), yomut (türkmən tayfası)

İstinadlar

↑ Islamic Republic of Afghanistan Central Statistics Organization Arxivləşdirilib 2010-01-28 at the Wayback Machine Əfqanıstan İslam Respublikasının Mərkəzi Statistika Komitəsinin məlumatlarına əsasən 2009 – cu ildə ölkə əhalisinin cəmi sayı 23993.5 min nəfərdir
↑ ¹ ² Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), 2005. Ethnologue|Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International. Online version: http://www.ethnologue.com/ Arxivləşdirilib 2007-12-27 at the Wayback Machine.
↑ Census of Afghans in Pakistan Arxivləşdirilib 2018-10-03 at the Wayback Machine, United Nations High Commissioner for Refugees Statistical Summary Report (retrieved December 27, 2007)
↑ ¹ ² "Arxivlənmiş surət". 2021-10-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-09.
↑ Library of Congress Country Studies Arxivləşdirilib 2012-07-14 at Archive.today-"Ethnic Groups of Afghanistan"In 1996, approximately 40 percent of Afghans were Pashtun, 11.4 of whom are of the Durrani tribal group and 13.8 percent of the Ghilzai group. Tajiks make up the second largest ethnic group with 25.3 percent of the population, followed by Hazaras, 18 percent; Uzbeks, 6.3 percent; Turkmen, 2.5 percent; Qizilbash, 1.0 percent; 6.9 percent other .
↑ Hazara home: Who are the Hazara? Arxivləşdirilib 2009-02-21 at the Wayback Machine...The Hazara are of predominantly turkic ethnic stock. They look like turks and East Asians, but they share a cultural heritage with many of the Turkic peoples of Central Asia. Some scholars speculate that the Hazara are descendants of the warriors that flooded into Central Asia under the command of the infamous and brilliant leader, Ghengis Khan.Most Hazara speak Hazaragi, a variant of the more widely used trade langauge, Dari.
↑ "Joshua Project – Unreached Peoples of the World: Hazara". 2008-10-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-05-07.
↑ "peoplegroups.org : Hazaragi". 2021-06-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-07-26.
↑ "Muhammad Owtadoiajam, A SOCIOLOGICAL STUDY OF THE HAZARA TRIBE IN BALUCHISTAN (AN ANALYSIS OF SOCIO-CULTURAL CHANGE), 1976". 2013-11-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-03-23.
↑ Ishaq Mohammadi, A Short History of Hazaras in Iran http://www.hazara.net/downloads/docs/hazaras_in_iran.pdf Arxivləşdirilib 2022-03-07 at the Wayback Machine
↑ Elizabeth E. Bacon. "History of Hazaras". 2011-03-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-12-13.
↑ The Secret History of the Mongols, chapter V

Xarici keçidlər

Encyclopædia Iranica :HAZĀRA iv. Hazāragi dialect
Official Web Site of Hazara Union Denmark Arxivləşdirilib 2009-04-16 at the Wayback Machine
Hazara home Arxivləşdirilib 2009-02-21 at the Wayback Machine
Official Web Site of Hazaras
Hazaralar’ın Tarihi ve Etnolojik Yapısı
Hazara Türklerinde Karşılaştırmalı Halk İnançları
Türk xalqları Arxivləşdirilib 2010-09-18 at the Wayback Machine

[1] Islamic Republic of Afghanistan Central Statistics Organization Arxivləşdirilib 2010-01-28 at the Wayback Machine Əfqanıstan İslam Respublikasının Mərkəzi Statistika Komitəsinin məlumatlarına əsasən 2009 – cu ildə ölkə əhalisinin cəmi sayı 23993.5 min nəfərdir

[Ethnologue-2] ¹ ² Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), 2005. Ethnologue|Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International. Online version: http://www.ethnologue.com/ Arxivləşdirilib 2007-12-27 at the Wayback Machine.

[UNHCR-3] Census of Afghans in Pakistan Arxivləşdirilib 2018-10-03 at the Wayback Machine, United Nations High Commissioner for Refugees Statistical Summary Report (retrieved December 27, 2007)

[:0-4] ¹ ² "Arxivlənmiş surət". 2021-10-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-09.

[5] Library of Congress Country Studies Arxivləşdirilib 2012-07-14 at Archive.today-"Ethnic Groups of Afghanistan"In 1996, approximately 40 percent of Afghans were Pashtun, 11.4 of whom are of the Durrani tribal group and 13.8 percent of the Ghilzai group. Tajiks make up the second largest ethnic group with 25.3 percent of the population, followed by Hazaras, 18 percent; Uzbeks, 6.3 percent; Turkmen, 2.5 percent; Qizilbash, 1.0 percent; 6.9 percent other .

[6] Hazara home: Who are the Hazara? Arxivləşdirilib 2009-02-21 at the Wayback Machine...The Hazara are of predominantly turkic ethnic stock. They look like turks and East Asians, but they share a cultural heritage with many of the Turkic peoples of Central Asia. Some scholars speculate that the Hazara are descendants of the warriors that flooded into Central Asia under the command of the infamous and brilliant leader, Ghengis Khan.Most Hazara speak Hazaragi, a variant of the more widely used trade langauge, Dari.

[7] "Joshua Project – Unreached Peoples of the World: Hazara". 2008-10-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-05-07.

[8] "peoplegroups.org : Hazaragi". 2021-06-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-07-26.

[9] "Muhammad Owtadoiajam, A SOCIOLOGICAL STUDY OF THE HAZARA TRIBE IN BALUCHISTAN (AN ANALYSIS OF SOCIO-CULTURAL CHANGE), 1976". 2013-11-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-03-23.

[10] Ishaq Mohammadi, A Short History of Hazaras in Iran http://www.hazara.net/downloads/docs/hazaras_in_iran.pdf Arxivləşdirilib 2022-03-07 at the Wayback Machine

[11] Elizabeth E. Bacon. "History of Hazaras". 2011-03-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-12-13.

[12] The Secret History of the Mongols, chapter V

[5]

[6]

[7]

[8]

[1]

[2]

[3]

[4]

[9]

[10]

[11]

[12]

Monqol tayfa və xalqları
Protomonqollar	Dunhu qrupu — Jujanlar \| Kidanlar (Xitaylar) \| Tatabılar \| Syanbilər (Muyunlar, Tabğaclar) \| Tufalar \| Tuyxunlar \| Sifular \| Uxuan \| Xi \| Şiveylər
Tarixi	Nirun-Monqollar qrupu — Barlaslar \| Borucigin \| Tayciutlar \| Çonoslar \| Besutlar Darlekin-Monqollar qrupu — Unqiratlar \| Olxonutlar \| Uryanxatlar başqaları — Barqutlar \| Cəlairlər \| Kereitlər \| Manqıtlar \| Merkitlər \| Naymanlar \| Oyratlar \| Tumatlar \| Onqutlar \| Tatarlar \| Xataginlər
Buryatlar	Əsas Buryatlar — Bulaqatlar \| Xonqodorlar \| Xorinslər \| Exiritlər \|\| etnoərazi qrupları — Agin \| Alar \| Balaqan \| Barquzin \| Verxolen \| Zakamen \| İdin \| Kudarin \| Kudin \| Aşağı udin \| Okin \| Olxon \| Onon \| Tunkin \| Selingin Barqutlar¹ \|\| xalxa/buryatlar — Sartullar \| Sonqollar \|\| buryatdilli qeyri-monqollar — Soyotlar
Şimal monqolları	Dariqanqa \| Xalxalar \| Xotoqoytlar \| Eljiginlər
Cənub monqolları	Avqa \| Avqanarlar \| Aoxinlər \| Aruxorçinlər \| Baarinlər¹ \| Qorloslar \| Darxanlar \| Calaytlar \| Carutlar¹ \| Durben-xuxetlər \| Durbetlər \| İx-myanqanlar \| Mataylar \| Mu-myanqatlar \| Naymanlar \| Onnyutlar¹ \| Ordosslar \| Sunnilər¹ \| Tumetlər¹ \| Uzumçinlər¹ \| Uratlar \| Xarçinlər¹ \| Xeşiqtenlər¹ \| Xorçinlər¹ \| Xuçitlər¹ \| Çaxarlar \| Çipçinlər
Qərb monqolları (Oyrotlar)	Bayatlar \| Buzavlar \| Dörbətlər¹ \| Zaxçinlər \| Kalmıklar \| Myanqatlar \| Ölətlər¹ \| Sart-Kalmaklar \| Soqvo-ariglər \| Turqutlar¹ \| Xoytlar \| Xoşutlar (Kukunor xoşutları / Deed monqol¹) \| Çoroslar oyrotdilli qeyri-monqollar — Darxatlar \| Uryanxayslar \| Xotonlar \| Saatanlar
Baoan \| Sarı uyğurlar \| Daurlar \| Dunsyanlar \| Sıçuan monqolları \| Moğollar \| Monqorlar \| Xamniqanlar
Katso / Yunnan monqolları¹ \| İrandillilər — Həzaralar \| Moğollar \| Çaroymaqlar (Cəmşidilər, Taymanilər, Teymurilər, Firuzkuhilər) ¹ bir hissəsi və ya bütünlüklə Çində yaşayan və "Çin monqolları" adı altında birləşdirilən etnoslar.