сущ. хронология:
1. последовательность исторических событий во времени
2. вспомогательная историческая наука, которая на основании изучения и сопоставления письменных или археологических источников устанавливает точные даты разных исторических событий. Astronomik xronologiya астрономическая хронология, tarixi xronologiya историческая хронология
Xronologiya
Xronologiya ("zaman elmi"; yun. χρόνος — zaman, λόγος — bilik) — tarixi ardıcıllıq.
Xronologiya, hadisələrin tarixi sıralanması ilə əlaqədar elm sahəsidir. Xronologiya tarix və zamanı öyrənir.
Tarixi xronologiya müxtəlif xalqlar tərəfindən vaxtın ölçülməsi üsullarını, təqvimlərin tarixini öyrənir, müxtəlif hadisələrin tarixini müasir vaxt hesablama sistemi ilə müqayisəli şəkildə müəyyənləşdirir və dəqiqləşdirir.
Azərbaycan tarixi - xronologiya
Azərbaycan tarixinin xronologiyası — Azərbaycanın ən qədim dövrdən müasir dövrə qədərki tarixinin xronologiyası.
== İbtidai icma dövrü ==
== Quldarlıq dövrü ==
== İlkin Feodalizm dövrü ==
== Orta əsrlər ==
=== IX–XVI əsrlər ===
879–941-ci illər – Sacilər dövləti
889-cu il – Məhəmmədin Azərbaycanın hakimi təyin olunması
893-cü ildən başlayaraq – Məhəmmədin Ərməniyəyə yürüşləri
901-ci il – Məhəmmədin vəfatı
914-cü il – Rusların Azərbaycanın Xəzər sahili yaşayış məntəqələrinə basqınları.
919-cu il 16 iyul – Ərdəbil yaxınlığında döyüş
927-ci il 27 dekabr – Kufə şəhəri yaxınlığında döyüş. Yusifin öldürülməsi
942–981-ci illər – Salarilər sülaləsinin hakimiyyəti
944-cü il 24 avqust – Bərdə şəhərinin tutulması
945-ci il 12 avqust – Rusların Bərdəni tərk etməsi
X əsrin II yarısı – Azərbaycanda Şəddadilər dövlətinin meydana gəlməsi
953-cü il – Məzrubanın Ərdəbildə hakimiyyəti ələ keçirməsi
957-ci ilin dekabrı – Məzrubanın ölümü
961–981-ci illər – İbrahimin hakimiyyəti
971-ci il – Şəddadilər dövlətinin fəaliyyətinin başlanması
981-ci il – İbrahimin məğlubiyyəti və Ərdəbilin tutulması
987-ci il – Əbdül-heycanın Ərməniyəyə hücumu
988–1030-cu illər – Sultan I Mahmudun hakimiyyəti
1010–1080-ci illər – Qətran Təbrizi
1020–1059-cu illər – Əbu Mənsur Vəhsudan
1027–1034-cü illər – Şirvanşah Mənuçöhrün hakimiyyəti
1027–1382-ci illər – Kəsranilər sülaləsi
XI əsr. 30–40-cı illəri – Azərbaycanda rusların hücumlarının genişlənməsi
1038–1063-cü illər – Toğrul bəyin hakimiyyəti
1038–1157-ci illər – Səlcuq imperiyası
1042-ci ilin oktyabrı – Təbrizdə zəlzələ
1045-ci il – Həmədanın tutulması
1050-ci il – İsfahanın tutulması
1050–1067-ci illər – Əbdüləsfər Şavurun hakimiyyəti
XI əsr. 50-ci illəri – Səlcuq qoşunlarının Azərbaycana daxil olması
1055-ci ilin yazı – Bağdadın tutulması
1063–1072-ci illər – Alp Arslanın hakimiyyəti
1067-ci il – Alp Arslanın Arrana gəlməsi
XI əsr. 70–80-ci illəri – Şirvanşah Məzyədilər dövlətinin tənəzzülü
1071-ci il – Məlazgird yaxınlığında döyüş
1072–1092-ci illər – Məlikşahın hakimiyyəti
1074–1088-ci illər – III Fəzmunun hakimiyyəti
1088-ci il – Gəncənin tutulması
1089–1125-ci illər – IV Davidin hakimiyyəti
1108–1127-ci illər – Ağsunqurilər sülaləsi
1108–1146-cı illər – Fələki Şirvanı
1117-ci il – Şirvanın tutulması
XII əsr. 20–30-cu illəri – Qafqaziyədə feodal dövlətinin istiqlaliyyət uğrunda mübarizəsi
1120-ci il – Qəbələ, Şəki, Şamaxının tutulması
1120–1160-cı illər – III Mənuçehrin hakimiyyəti
1120–1199-cu illər – Əfzələddin Xaqani (Xaqani Şirvani)
1121–1122-ci illər – IV Davidin Toğrulla müharibələri
1123-cü il – IV Davidin Şirvana gəlməsi
1123-cü il – Gülüstan qalasının tutulması
XII əsr. 30-cu illəri – Azərbaycan Atabəylər dövlətinin meydana gəlməsi
1136–1225-ci illər – Atabəylər-Eldənizlər sülaləsinin hakimiyyəti
1136–1160-cı illər – Azərbaycan Eldənizlər dövlətinin təşəkkülü
1141–1209-cu illər – Nizami Gəncəvi
1160–1234-cü illər – İbn əl-Əsir
1161–1191-ci illər – Azərbaycan Eldənizlər dövlətinin çiçəklənməsi
1161-ci ilin yayı – III Georginin Gəncə və Dəbili qarət etməsi
1163-cü ilin yanvarı – Atabəy Eldənizin Gürcüstana hücumu
1164 və 1166-cı illər – Gürcülərin Azərbaycana hücumu
1174-cü il – Eldənizin Gürcüstana hücumu
1175–1186-cı illər – Atabəy Cahan Pəhləvanın hakimiyyəti
1184–1213-cü illər – Tamaranın hakimiyyəti
1186–1191-ci illər – Qızıl Arslanın hakimiyyəti
1188-ci ilin martı – Həmədan yaxınlığında döyüş
1190–1245-ci illər – Zülfüqar Şirvani
1191–1225-ci illər – Azərbaycan Eldənizlər dövlətinin tənəzzülü
1192-ci il – Şirvanda zəlzələ
1192-ci il – III Toğrulun Təbrizə hücumu
XIII əsr. sonu 1447-ci il – Səfəvilər tarixinin birinci dövrü
1203–1225-ci illər – I Güstasp ibn Fərruxzadın hakimiyyəti
1206–1227-ci illər – Çingiz xanın hakimiyyəti
1210–1225-ci illər – Özbəyin hakimiyyəti
1219-cu il – Xarəzm dövlətinə basqın
1220-ci il – Monqolların Azərbaycana yürüşü
1221-ci il – Monqolların Təbrizə yürüşü
1222-ci il – Monqolların Şamaxını tutması
1224–1244-cü illər – III Fəribürzün Şirvanı idarə etməsi
1225-ci il – Azərbaycanın Xarəzmşah Cəlaləddinin hücumlarına məruz qalması
1225-ci il – Azərbaycanda Atabəylər Eldənizlər dövlətinin süqutu
1231-ci il – Gəncədə xalq üsyanı
1231-ci il – Monqolların ikinci dəfə Azərbaycana soxulması
1235-ci il – Gəncənin tutulması
XIII əsr.
Fotoqrafiya xronologiyası
Fotoqrafiya xronologiyası - Fotoqrafiyanın və kinematoqrafiyanın inkişafında baş vermiş əsas hadisələr, fotoqrafiyanın inkişafına ciddi təsir göstərmiş kəşflər və ideyalar.
X əsr - ərəb fiziki və riyaziyyatçısı İbn əl-Heysəm tərəfindən kamera-obskuranın işləmə prinsipinin ilk dəfə izah olunması.
1727 - Rusiyada Bestujev-Ryumin tərəfindən günəş işığında müxtəlif duz tərkibli məhlulların rənginin dəyişdiyinin aşkar olunması.
1727 - Həkim və anatomiya professoru İohann Henrix Şults tərəfindən ilk dəfə gümüş nitratın işığa həssaslığının müəyyən edilməsi və təcrübə vasitəsilə təsdiq edilməsi.
1777 - Karl Vilhelm Şults tərəfindən mavi və bənövşəyi şüaların qırmızı şüalardan daha təsirli olduğunun sübut olunması.
1800 - Vilyam Gerşel tərəfindən infraqırmızı şüalanmanın mövcudluğunun kəşf olunması.
1816 - Şotlandiyalı Ser Deyvid Bryusterin işığın polyarlaşdırılmasından faydalanaraq kaleydoskop icad etməsi.
1822, 19 iyul - fransız alim Yozef Nisefor Niyepsi (Joseph Niepce) tətəfindən ilk dəfə foto təsvirin alınması.
1831 - Belçikalı alim Yozef Plateyu və Avstriyalı Simon von Stamfer tərəfindən ilk animasiya aləti-fenakistiskop kəşf edilmişdir.
1834 - Alman alimi Yohann Varfolomey Trommsdorff (1770-1837) tərəfindən ilk fotokimya reaksiyasının keçirilməsi.
Futbol xronologiyası
== Tarixöncəsi (e.ə 7000 — b.e.1200) ==
E.ə 7000 — İlk top oyunları meydana çıxdı.
E.ə. III əsr — Çində futbola bənzər "Tsutsyu" oyunu yarandı.
E.ə. 100 — Yunanıstanda "Episkires" oyunu ortaya çıxdı.
600 — Kiotoda futbola bənzər "Kemani" oyunun yaradılması.
X əsr — Türklərin "Təpük" oyununu oynamağa başladı.
1170 — İngiltərə arxivləri ilk dəfə futbol oyunundan bəhs etdi.
== Orta Əsrlər (1200–1863) ==
1314 13 aprel — İngiltərə kralı II Edvard Londonda futbolu qadağan etdi.
1365 — İngiltərə kralı III Eduard futbolu qadağan etdi.
Göytürklərin tarixinin xronologiyası
Bu, Göytürklərin Türk xaqanlığının yaranmasından İkinci Göytürk xaqanlığının sonuna qədər olan tarixinin xronologiyasıdır.
== V əsr ==
== VI əsr ==
== VII əsr ==
== VIII əsr ==
== İstinadlar ==
== Ədədbiyyat ==
Andrade, Tonio, The Gunpowder Age: China, Military Innovation, and the Rise of the West in World History, Princeton University Press, 2016, ISBN 978-0-691-13597-7.
Asimov, M.S., History of civilizations of Central Asia Volume IV The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century Part One The historical, social and economic setting, UNESCO Publishing, 1998
Barfield, Thomas, The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China, Basil Blackwell, 1989
Barrett, Timothy Hugh, The Woman Who Discovered Printing, Great Britain: Yale University Press, 2008, ISBN 978-0-300-12728-7 (alk. paper)
Beckwith, Christopher I, The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the Struggle for Great Power among Tibetans, Turks, Arabs, and Chinese during the Early Middle Ages, Princeton University Press, 1987
Biran, Michal, The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History: Between China and the Islamic World, Cambridge University Press
Bregel, Yuri, An Historical Atlas of Central Asia, Brill, 2003
Drompp, Michael Robert, Tang China And The Collapse Of The Uighur Empire: A Documentary History, Brill, 2005
Golden, Peter B., An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East, OTTO HARRASSOWITZ · WIESBADEN, 1992
Graff, David A., Medieval Chinese Warfare, 300-900, Warfare and History, London: Routledge, 2002, ISBN 0415239559
Graff, David Andrew, The Eurasian Way of War Military Practice in Seventh-Century China and Byzantium, Routledge, 2016, ISBN 978-0-415-46034-7.
Haywood, John, Historical Atlas of the Medieval World, AD 600-1492, Barnes & Noble, 1998
Latourette, Kenneth Scott, The Chinese, their history and culture, Volumes 1-2, Macmillan, 1964
Lorge, Peter A., The Asian Military Revolution: from Gunpowder to the Bomb, Cambridge University Press, 2008, ISBN 978-0-521-60954-8
Millward, James, Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang, Columbia University Press, 2009
Needham, Joseph, Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic, Cambridge University Press, 1986, ISBN 0-521-30358-3
Rong, Xinjiang, Eighteen Lectures on Dunhuang, Brill, 2013
Shaban, M. A., The ʿAbbāsid Revolution, Cambridge: Cambridge University Press, 1979, ISBN 0-521-29534-3
Sima, Guang, Bóyángbǎn Zīzhìtōngjiàn 54 huánghòu shīzōng 柏楊版資治通鑑54皇后失蹤, Yuǎnliú chūbǎnshìyè gǔfèn yǒuxiàn gōngsī, 2015, ISBN 978-957-32-0876-1
Sinor, Denis, The Cambridge History of Early Inner Asia, Cambridge University Press, 1990, ISBN 978-0-521-24304-9
Skaff, Jonathan Karam, Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors: Culture, Power, and Connections, 580-800 (Oxford Studies in Early Empires), Oxford University Press, 2012
Wang, Zhenping, Tang China in Multi-Polar Asia: A History of Diplomacy and War, University of Hawaii Press, 2013
Whiting, Marvin C, Imperial Chinese Military History, Writers Club Press, 2002
Wilkinson, Endymion. Chinese History: A New Manual, 4th edition. Cambridge, MA: Harvard University Asia Center distributed by Harvard University Press. 2015. ISBN 9780674088467.
Mona Liza haqqında uydurma hekayələrin xronologiyası
Aşağıda, İtaliya intibahı dövründə Florensiyada Leonardo da Vinçi tərəfindən çəkilmiş Liza del Cakondonun "Mona Liza" adlı portretinə həsr edilmiş və ya qismən əsərdən bəhs edilən uyruma və yarım-uydurma hekayələrin (filmlər, teleserial seriyaları və ədəbi əsərlər də daxil olmaqla) siyahısı verilmişdir. Əsərlər çıxarıldığı dövrə uyğun olaraq xronoloji ardıcıllıqla göstərilmişdir.
1975 – İkinci xanım Cakonda (ing. The Second Mrs. Giaconda), Elayni Lobl Köniqsburq tərəfindən yazılmış və portretin çəkilməsindən bəhs edən roman.
1979 – "Ölüm şəhəri", "Doktor Kim" teleserialının seriyası, əsas süjet "Mona Liza"nın Luvrdan oğurlanmasından bəhs edir.
1985 – Granada Televiziyasının çəkdiyi "Şerlok Holms" teleseriyasının seriyalarından birində Artur Konan Doylun "Sonuncu problem" romanı əsasında "Mona Liza"nın Luvrdan oğurlanmasından bəhs edilir. Süjet ssenari müəlliflərinin ideyası olmaqla, Konan Doylun 1893-cü ilə aid hekayəsinə tam uyğun deyildir.
2003 – Da Vinçi şifrəsi, Den Braun tərəfindən yazılmış romandır. "Mona Liza" süjetin ayrılmaz hissəsidir və kitabın orijinal nəşrinin üz qabığında istifadə olunub.
Nyu-York şəhərinin xronologiyası
Bu məqalə ABŞ-nin Nyu-York ştatındakı Nyu-York şəhərinin tarixi xronologiyasıdır.
1614 – Niderlandlar Manhetten adasında yerləşdilər.
1623 – Niderlandlar qala tikdi.
1624 – Vest-Hind şirkəti tərəfindən Yeni Amsterdam quruldu.
1650 – Əhalinin sayı təxminən 1000 oldu.
1656 – Şəhərin küçələri düzəldildi.
1664 – 24 sentyabr – Yeni Amsterdamın adı Nyu-York olaraq dəyişdi.
1665
12 iyun: Tomas Uillett şəhərin ilk meri oldu.
Bruklində ilk cinayət baş tutdu.
1666 – Tomas Delavall şəhərin ikinci meri oldu.
Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının xronologiyası
Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının xronologiyası — XVIII əsrin sonuna qədər azərbaycanca ədəbiyyatın ortaya çıxması ilə azərbaycan şeirlər yazan müəlliflərin siyahısıdır. Diqqətə alınmalıdır ki, bəzi şairlər müxtəlif mənbələrdə azərbaycanlı, türk və ya türkmən olaraq göstərilir.
“Dünya dilləri” seriyasında ədəbi Azərbaycan dilinin ortaya çıxması tarixi olaraq XIII əsr hesab edilir. Azərbaycan ədəbiyyatının ortaya çıxması XIII—XIV əsrdə yaşamış İzzəddin Həsənoğlunun adına yazılır. Akademik “Şərqin tarixi” azərbaycan dilində ədəbiyyatın ortaya çıxması tarixi olaraq XIV—XV əsrləri göstərir. Azərbaycan dilində erkən mətnlər həmçinin qədim Osmanlı ədəbiyyatının bir hissəsi hesab edilir. Müstəqil azərbaycan dilinin son şəklinə gəlməsi dövrü XVIII əsr hesab edilir. Azərbaycan dili kimi adlandırılan ilk çap XX əsrin əvvəllərinə aiddir.
Азербайджанская литература. // Краткая литературная энциклопедия.
Qarabağ döyüşlərinin xronologiyası (2020)
Qarabağ döyüşlərinin xronologiyası — 27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Qarabağ döyüşlərinin günlük hadisələri.
Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən Tərtər rayonunun Qapanlı, Ağdam rayonunun Çıraqlı və Orta Qərvənd, Füzuli rayonunun Mirzənağılı, Qazaxlar, Əhmədalılar, Alxanlı, Şükürbəyli və Horadiz şəhəri, Cəbrayıl rayonunun Cocuq Mərcanlı kəndləri 27 sentyabr 2020-ci il saat 06:00 radələrində iriçaplı silahlar, minaatanlar və müxtəlif çaplı artilleriya qurğuları vasitəsilə intensiv atəşə tutulmuşdur. Bunun nəticəsində Azərbaycanın mülki əhalisi arasında həlak olan və yaralananlar olub və mülki infrastruktur obyektlərinə ciddi ziyan dəyib.
Eyni gündə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinə aid şəxsi heyət və tank bölmələrinin raket-artilleriya qoşunlarının bölmələri, cəbhə aviasiyası və pilotsuz uçuş aparatlarının dəstəyi ilə Ermənistan silahlı qüvvələrinin ön xətdə və müdafiənin dərinliyində yerləşən xeyli sayda canlı qüvvəsi, hərbi obyektləri və döyüş texnikası, o cümlədən 12 ədəd "OSA" zenit-raket kompleksi aşkar edilərək məhv edilmişdir. Bundan əlavə Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri cəbhənin Tərtər istiqamətində bir döyüş helikopteri vurmuş, ekipaj üzvləri isə sağ qalmışdır.
Aparılan hərbi əməliyyatlar zamanı Füzuli rayonunun Qaraxanbəyli, Qərvənd, Horadiz, Yuxarı Əbdürrəhmanlı, Aşağı Əbdürrəhmanlı, Cəbrayıl rayonunun Böyük Mərcanlı və Nüzgar kəndləri işğaldan azad edilmiş, o cümlədən qarşı tərəfin Ağdərə rayonu istiqamətində və Murov dağı silsiləsindəki hündürlüklərdə yerləşən postları darmadağın edilərək bir sıra hakim yüksəkliklər (Gamışdağ və Ömər aşırımı) nəzarətə götürülmüşdür. Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin uğurlu əməliyyatı nəticəsində Murovdağ silsiləsindəki Murov zirvəsi işğaldan azad edilmişdir.
Ermənistan silahlı birləşmələrinin dinc Azərbaycan əhalisini hədəfə alması səbəbindən növbəti dəfə toplarla açılmış atəş nəticəsində Naftalan rayonu, Qaşaltı kənd sakini Qurbanov Elbrus İsa oğlu və onun 4 ailə üzvü həlak olmuşdur. Azərbaycan mediasının axşam saatlarında verdiyi məlumata görə Azərbaycan Ordusuna məxsus kamikadze tipli uçan pilotsuz aparatlar Ermənistanın işğal etdiyi ərazilərdə yerləşdirdiyi S-300 zenit-raket sistemini məhv etmişdir. Azərbaycan Müdafiə Nazirliyinin Mətbuat Xidmətinin məlumatlarına görə, Ermənistan ordusuna məxsus silah-sursat anbarı məhv edilmiş və bölgədə güclü partlayış baş vermişdir.
Sovet senzurasının xronologiyası
Sovet senzurasının xronologiyası — 1917-ci ilin oktyabr ayından 1991-ci ilin oktyabr ayına qədər RSFSR və SSRİ-də senzurayla ilə bağlı baş verən hadisələr.
Tarix elmləri doktoru, Rusiya Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin direktoru Tatyan Qoryayeva sovet senzurasının inkişafını iki əsas tarixi mərhələyə ayırır:
1917–1930-cu illər — təşəkkül və bərqərar olma dövrü
1940-cı illər— 1991-ci il — durğunluq dövrü
Daha ətraflı dövrləşdirmə imkanı institusional yanaşmanın istifadəsi zamanı yaranır:
1917–1922 — İnqilabi Hərbi Şura, Çeka, Narkompros zamanı müəssisə senzurası dövrü;
1922–1930 — dövlət senzura sisteminin təşkil edilməsi və təşəkkülü;
1930–1953 — Ədəbiyyat və nəşriyyat məsələləri üzrə baş idarə (Qlavlit) Narkomprosun tərkibində fəaliyyəti (1953-cü ildə Qlavlit qısa müddətə DİN tabeliyində idi);
1953–1966 — müvəqqəti liberallaşdırılma dövrü;
1966–1987 — senzura sisteminin durğunluq dövrü;
1987–1991 — Qlavlitdə islahat aparma cəhdləri fonunda sistemin dağılması;
RSFSR Xalq Komissarları Soveti 1917-ci il oktyabrın 27-də (9 noyabr) (Petroqradda hakimiyyətin ələ keçmirilməsindən 2 gün sonra) "Mətbuat haqqında dekret" çıxartdı Bu dekret əsasında 1917-ci ilin oktyabrından 1918-ci ilin iyununadək 470-dən çox müxalifət qəzetləri ya bağlanıldı yada fəaliyyətini dayandırdı..
1917-ci il noyabrın 4-də (17) Ümumrusiya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi səs çoxluğu ilə bolşevik fraksiyasının Xalq Komissarları Sovetinin mətbuata aid siyasətini dəstəkləyən qətnaməsini qəbul etdi.
1917-ci il noyabrın 8-də Xalq Komissarları Soveti tərəfindən "Elanların çapına monopoliya" dekreti buraxıldı və ona əsasən, ancaq hökumət nəşrləri elanları çap edə bilərdilər.
1918-ci il yanvarın 28-də Xalq Komissarları Soveti "Mətbuatın inqilabi tribunalı haqqında" dekreti qəbul elədi, ona əsasən, "əksinqilabi çıxışlara" görə cərimə və qəzetin bağlanmasından tutmuş azadlıq və ya siyasi hüquqlarından məhrum edilməsinə qədər müxtəlif cəzalar tətbiq oluna bilərdi.
1918-ci il martın 4-də XKS özəl kinematoqrafı sovetlərə tabe edən "Kino müəssisəsi nəzarəti haqqında" qərarı qəbul elədi.
1918-ci ilin iyununda Hərbi İşlər üzrə Xalq komissarlığının operativ şöbəsi nəzdində Hərbi-senzura şöbəsi yaradıldı.
Türk xalqları tarixinin xronologiyası (500-1300)
Aşağıda VI-XIV əsrlər arasındakı Türk xalqları tarixinin müəyyən edilmiş zaman xronologiyası verilmişdir. Anadolu Səlcuqlu dövlətinin xronologiyası bu zaman xronologiyasında yer alsa da, Səlcuqlu Rum sultanlığı üçün daha ətraflı xronologiyaı üçün Anadolu Səlcuqlu dövlətinin xronologiyasına baxın. Çağdaş Türkiyə Respublikasının və qanuni sələfinin xronologiyası üçün Osmanlı imperiyasının xronologiyası və Türkiyə tarixinin xronologiyasına baxın. Bu zaman xronologiyasında qeyd olunanların xaricində, türk xalqları Azərbaycan və Orta Asiya respublikaları ilə yanaşı Rusiya, Çin və İran kimi Osmanlı imperiyası və Türkiyə ərazisindən kənarda yaşamışlar.
Türk xalqlarının xronologiyası (500-1300)
Aşağıda VI-XIV əsrlər arasındakı Türk xalqları tarixinin müəyyən edilmiş zaman xronologiyası verilmişdir. Anadolu Səlcuqlu dövlətinin xronologiyası bu zaman xronologiyasında yer alsa da, Səlcuqlu Rum sultanlığı üçün daha ətraflı xronologiyaı üçün Anadolu Səlcuqlu dövlətinin xronologiyasına baxın. Çağdaş Türkiyə Respublikasının və qanuni sələfinin xronologiyası üçün Osmanlı imperiyasının xronologiyası və Türkiyə tarixinin xronologiyasına baxın. Bu zaman xronologiyasında qeyd olunanların xaricində, türk xalqları Azərbaycan və Orta Asiya respublikaları ilə yanaşı Rusiya, Çin və İran kimi Osmanlı imperiyası və Türkiyə ərazisindən kənarda yaşamışlar.
Təbriz şəhərinin xronologiyası
Aşağıda İranın Şərqi Azərbaycan ostanının mərkəzi olan Təbriz şəhərinin xronologiyası verilmişdir.
e.ə 714-cü il. – Şəhərin adı Assur kralı II Sarqonun epiqrafında qeyd edilmişdir.
Bizim eramız II–VII əsrlər İndiki Təbrizin ən erkən elementlərinin qurulması. Bəzi mənbələrdə eramızın III və IV əsrlərində erkən Sasanilər dövründə, bir digər mənbələrdə isə VII əsrdə tikildiyi iddia edilir.
B. E VIII əsr — Təbriz bazarının inşaasına başlanılır.
858-ci il- Təbrizdə güclü zəlzələ baş verir.
IX əsr — Təbriz Rəvvadi hakimliyinin mərkəzi olur.
981-ci il- Təbriz Rəvvadilər dövlətinin paytaxtı olur. Tədqiqatlar təsdiq edir ki, bu dövrdə Təbriz şəhristanının sahəsi 200 ha-dan artıq, əhalisinin sayı isə 100 min nəfərdən çox idi.
Uzaq gələcəyin xronologiyası
Gələcək heç vaxt tam dəqiqliklə proqnozlaşdırıla bilməsə də, müxtəlif elm sahələrindəki mövcud anlayışlar, yalnız ən geniş kontekstdə olacağı təqdirdə, uzaq gələcəkdə baş verəcək və ya baş vermə ehtimalı olan hadisələrin təxmin edilməsinə imkan verir. Bu sahələrə planetlərin və ulduzların necə meydana gəldiyini, bir-birinə qarşılıqlı təsir etdiyini və ölməsini ortaya qoyan astrofizika, maddə və radiasiya meydana gətirən ən kiçik hissəciklərin təbiətini öyrənən hissəciklər fizikası, zamanla həyatın necə inkişaf edəcəyini proqnozlaşdıran təkamül biologiyası və qitələrin minilliklər boyu necə dəyişdiyini tədqiq edən plitələr tektonikası daxildir.
Yerin, Günəş sisteminin və kainatın gələcəyinə dair bütün proqnozlar entropiya və ya iş üçün lazım olan enerji itkisinin vaxtla artmalı olduğunu ortaya qoyan termodinamikanın ikinci qanununu nəzərə almalıdır. Ulduzlar gec-tez öz hidrogen yanacağını tükəndirəcək və əbədi olaraq sönəcəklər. Cazibə qüvvəsindən asılı olaraq öz ulduz sistemləri ətrafında dövrə vuran planetlər kimi astronomik obyektlər və bu ulduz sistemlərinin içində olduğu qalaktikalar arasında toqquşmalar da qaçınılmazdır.
Fiziklər ən sabit maddələrin də subatom hissəciklərinə parçalandığı bildikləri üçün maddənin nəticədə radioaktiv çürümənin təsiri altında olacağını gözləyirlər. Mövcud elmi araşdırmalar kainatın düz bir həndəsəyə (və ya düzə çox yaxın) sahib olduğuna və bu kainat sona çatdıqdan sonra özündə dağılmayacağına və sonsuz gələcək bir sıra kütləvi qeyri-mümkün hadisələrin baş verməsinə, məsələn, Bolsman beyninin əmələ gələcəyinə işarə edir.
Burada göstərilən vaxt cədvəli XI minilliyin əvvəllərindən gələcək zamanın ən uzaq nöqtələrində baş verəcək və ya baş vermə ehtimalı olan hadisələri əhatə edir. İnsanların məhv olacağı, protonların çürüməsi və Günəşin qırmızı nəhəngə çevrildiyi zaman yerin yaşayıb-yaşamayacağı kimi hələ də həll olunmamış bir sıra alternativ hadisələr cədvəldə verilmişdir.
Əməliyyat sistemlərinin xronologiyası
Bu məqalə 1955-ci ildən bu günümüzədək əməliyyat sistemlərinin yaranması və inkişafı haqqındadır.
Azərbaycan futbol tarixinin xronologiyası
Azərbaycan futbol tarixini xronologiyası. Bu məqalədə Azərbaycan futbolunda baş vermiş önəmli hadisələrin tarixlərini görə bilərsiniz.
== Xronologiya ==
=== 1914-1916 ===
1914 — "Trabonfeld" (Tovuz) futbol klubu yaradıldı.
1916 — "Rote Fahne" (Tovuz) futbol klubu yaradıldı.
=== 1928 - 1930 ===
1928 — "Şahdağ" (Quba) futbol klubu yaradıldı.
1928 — "Proqers-2" (və ya Həmkarlar) (Bakı) futbol klubu Azərbaycan SSRİ çempionu oldu.
1930 — "Rote Fahne" (Tovuz) futbol klubu fəaliyyətini dayandırdı.
=== 1934 - 1940 ===
1934 — "Profsoyuz" (Bakı) futbol klubu Azərbaycan SSRİ çempionu oldu.
1935 — "Cənub İnşaatçısı" (Bakı) futbol klubu Azərbaycan SSRİ çempionu oldu.
1936 — Şahdağ (Quba) futbol klubu müharibə səbəbi ilə fəaliyyətinə ara verdi.
Azərbaycan futbolunun xronologiyası
Azərbaycan futbol tarixini xronologiyası. Bu məqalədə Azərbaycan futbolunda baş vermiş önəmli hadisələrin tarixlərini görə bilərsiniz.
== Xronologiya ==
=== 1914-1916 ===
1914 — "Trabonfeld" (Tovuz) futbol klubu yaradıldı.
1916 — "Rote Fahne" (Tovuz) futbol klubu yaradıldı.
=== 1928 - 1930 ===
1928 — "Şahdağ" (Quba) futbol klubu yaradıldı.
1928 — "Proqers-2" (və ya Həmkarlar) (Bakı) futbol klubu Azərbaycan SSRİ çempionu oldu.
1930 — "Rote Fahne" (Tovuz) futbol klubu fəaliyyətini dayandırdı.
=== 1934 - 1940 ===
1934 — "Profsoyuz" (Bakı) futbol klubu Azərbaycan SSRİ çempionu oldu.
1935 — "Cənub İnşaatçısı" (Bakı) futbol klubu Azərbaycan SSRİ çempionu oldu.
1936 — Şahdağ (Quba) futbol klubu müharibə səbəbi ilə fəaliyyətinə ara verdi.
Kvant hesablamalarının xronologiyası
Kvant hesablamalarının xronologiyası — Kvant hesablama ideyası müstəqil olaraq 1980-ci illərin əvvəllərində Yuri Manin və Riçard Feynman tərəfindən irəli sürülüb. O vaxtdan bəri işləyən kvant kompüterinin qurulması üçün çox böyük işlər görüldü.
== 1960-cı illər ==
Stiven Vizner kodlamasını inkişaf etdirdi.
== 1970-ci illər ==
Ceyms Park ilk məlum istisna teoremini tərtib etdi.
1973 — Alexandr Xolevo, n kubitin eyni sayda klassik bitdən daha çox məlumat daşıya bilməyəcəyini göstərdiyi bir məqalə nəşr etdi (bu nəticə Holevo teoremi və ya Holevo məhdudiyyəti kimi tanınır). Elə həmin il Çarlz H. Bennet kvant hesablamasının tərsinə çevrilə biləcəyini nümayiş etdirdi
1975 — R. P. Poplavski "İnformasiya proseslərinin termodinamik modelləri" (rus dilində) nəşr edir, burada superpozisiya prinsipinə görə klassik kompüterlərdə kvant sistemlərinin simulyasiyasının hesablama qeyri-mümkünlüyünü göstərir.
1976 — Polşalı fizik və riyaziyyatçı Roman Stanislav İnqarden Riyazi-Fizika üzrə Hesabatlar cildində "Kvant İnformasiya Nəzəriyyəsi" adlı məqalə dərc edir. 10, 43–72, 1976 (1975-ci ildə alındı). Bu, kvant məlumat nəzəriyyəsini yaratmaq üçün ilk cəhdlərdən biridir, çünki Şenon klassik məlumat nəzəriyyəsinin sadəcə kvant vəziyyətinə ümumiləşdirilə bilməyəcəyini göstərmişdir. Lakin buna baxmayaraq, belə bir nəzəriyyə qurmaq olar ki, bu, kvant mexanikasının və açıq sistemlərin və kvant müşahidə olunanların formalizmini nəzərə alaraq Şenon nəzəriyyəsinin müəyyən ümumiləşdirilməsi olsun.
Ukrayna dilinin sıxışdırılması xronologiyası
Ukrayna dilinin sıxışdırılması xronologiyası Ukraynada Ukrayna dilinin təsirini və əhəmiyyətini məhdudlaşdırmağa yönəlmiş inzibati tədbirlərin siyahısını təşkil edir.
Rusiya işğalından öncə Ukraynada bir neçə yazı dili mövcud idi. Dini mətnlərdə kilsə slavyan dilinin Ukrayna variantı üstünlük təşkil edirdi. 16–17-ci əsrlərdən bəri idarəetmə dili polyak dili ilə yanaşı, latın dili idi. Ukrayna elitasının əhəmiyyətli dərəcədə polonizasiyası ona gətirib çıxardı ki, polyak dili başqa sahələrdə də istifadə olunurdu və 17-ci əsrdə dini polemikaların əsas dilinə çevrildi. Dil polonizasiyasına məruz qalmayan ukraynalılar yüksək səviyyəli mətnlərdə (liturgik, teoloji, dramatik mətnlər, poeziya) kilsə slavyan dilindən və digər mətnlərdə (nağıllar, şəxsi sənədlər) ruten dilindən (həmçinin köhnə Ukrayna kimi tanınır) istifadə edirdilər. Bu cür formalaşan dil Kazak hetmanlığında idarə dilinə çevrilmiş, ədəbiyyat dili kimi də istifadə olunmağa başlamış, standartlaşmış və danışıq dilindən uzaqlaşmışdır.
18-ci əsrin sonlarında İvan Kotlyarevski (1769–1838) cənub-şərq dialektləri və prostamova əsasında müasir ədəbi Ukrayna dilinin formalaşması prosesini başlatdı. Rusiya hökumətinin tətbiq etdiyi məhdudiyyətlər səbəbindən Ukrayna dilinin inkişafı Qərbi Ukraynada davam edə bildi və bu dildə dəyişikliklərə səbəb oldu.
1620 — Moskva Patriarxı Filaret, Rusiya çarlığında mövcud praktiki olaraq yeganə dünyəvi kitablar olan "Litva çaplı kitablar" (Ukrayna və Belarusiya deməkdir) üzərində əsrin sonuna qədər davam edəcək bir lənət oxudu.