Dolma

Mənşəcə bu söz “dolmaq” feilindən düzəlmiş isimdir. “Dol” və “ma” komponentlərindən ibarətdir. Bir çox növləri var. Bütün hallarda “tərəvəzin və ya hər hansı üzüm yarpağının və ya digər yarpağın içərisinə doldurulmuş ət” mənasındadır. Növləri: 1) kələm dolması pörtlədilmiş kələm yarpağının içərisinə göyərti, düyü, ət, yağ və ədviyyatlardan yığılıb bükülür. Bəzi zonalarda həmin dolmanın içərisinə alça və ya gavalı, digərlərində isə şabalıd qoyulur. 2) üzüm tənəklərinin uc yarpaqları yığılır, yuyulur, hər yarpağın içərisinə ayrıca çəkilmiş ət, düyü, yağ, nanə və ədviyyatlar “iç” qoyulur. 3) Badımcan, bibər və pomidorun içərisi təmizlənir, çəkilmiş və ya qiymə ət, ət maşınında çəkilmiş noxud, ədviyyatlar həmin tərəvəzlərin içərisinə doldurulur və öz buxarında bişirilir. Beləliklə, dolma xörək adı ümumtürk mənşəlidir. N. Mustafa, A. Qurbanov, E. Əlilinin yazdıqları “Erməni saxtakarlığı. Yalan üzərində qurulan tarix” kitabında “dolma” haqqında böyük bir etnoqrafik oçerk verilmişdir. Bu tarixi-etimoloji aspektdə işlənən oçerk bizi tam şəkildə qane etdiyindən burada verməyi məqsədəuyğun hesab edirik: “Dolma” (dulma, dalma, durma, tolma, tulma), “dolama”, “sarma” adlı mətbəx nümunələri qiymə ətə əlavə edilmiş ədviyyat, düyü və ya başqa dənli və paxlalılardan ibarət qarışığın yarpaqla, kələmlə sarınmış, tərəvəzlərin içinə doldurulmuş yeməklərin ümumi adlarıdır. Hazırda dünyada bu cür yemək növləri bir çox bölgələrdə yayılmışdır və daha çox “dolma” adı ilə tanınmaqdadır. Buna rəğmən, semantik baxımdan “dolma” və “dolama” sözləri arasında aşkar fərq vardır. Daha çox “dolma” adı ilə tanınan bu yemək növləri hələ orta əsrlərdə Qıpçaq çöllərində, Qafqazda, Orta Asiyada, Anadoluda, Balkanlarda, yəni türklərin yaşadıqları ölkələrdə və mədəni təsir altına aldıqları bütün bölgələrdə yayılmışdı. “Dolma” sözü türk dünyasında geniş yayılmış termindir və bu sözün Krım tatarcasında “tulma”, özbək dilində “dulma” kimi dialektik modifikasiyaları da vardır. Rusiyalı tarixçi, dilçi, rus şərqşünaslığının əsasını qoyan alimlərdən olan İlya Nikolayeviç Berezin (1818-1896-cı illər) “Dağıstana və Zaqafqaziyaya səyahət” (1850-ci il) adlı əsərinin Dərbənddən Bakıyacan olan bölməsində yerli yemək növlərinin bəzilərinin adlarını çəkir. Orada bir neçə cür dolma növünə də toxunur: “Döyülmüş ətlə doldurulmuş almalar: almaların içi təmizlənir, sonra isə yağda qızardılmış qoyun əti ilə doldurulur və yağ əlavə olunaraq qazanda dəmə qoyulur. “Yarpax dolmasi” və ya içi doldurulmuş yarpaq yeməyi də vardır. Qoyun əti, soğan, noxud, istiot və digər ədviyyatlarla doldurulmuş təzə üzüm tənəyindən ibarətdir. Bu dolma növü bütün Şərq aləmində tanınır və Konstantinopolda belə sevilir. “Kalyam dolmasi” və ya içi doldurulmuş kələm yeməyi də vardır. Burada üzüm tənəyini kələm yarpağı əvəzləyir. Bu dolma növünü mən bir neçə dəfə dadmışam və tərifləməyə hazıram. “İlpenek dolmasi” da vardır ki, bu, içi doldurulmuş xiyar yeməyidir... Və ən nəhayət, “badancan dolmasi” vardır. Badancan (badımcan) xiyar ölçüsündə bir tərəvəzdir və Həştərxanda da vardır. Ondan hazırlanan dolma isə bütün Şərqdə yaxşı tanınan və təbii qarşılanan yemək növüdür” (И.Березин. Путеществие по Дагестану и Закавказью. Изд. 2-е. Казань, 1850) Qeyd edək ki, İ.Berezin kabinet alimi deyildi. Türküstanı, Qafqazı, İranı, Yaxın Şərqi, Misiri, Anadolunu gəzərək Şərq xalqlarının adət-ənənələrini, mədəniyyətlərini, dillərini öyrənmiş və səyahətləri zamanı vacib qeydlər etmiş çalışqan bir tədqiqatçı idi. Bir neçə Şərq dilini mükəmməl öyrənmişdi və Şərq xalqlarının mədəniyyətinə yaxşı bələd olan bir mütəxəssis idi. Alimin yuxarıdakı qeydindən də göründüyü kimi, o, türkcə “dolma” sözünü rus dilinə “naçinka” kimi tərcümə edir. Ümumiyyətlə götürdükdə, “dolma” sözünün türk kəlməsi olması heç bir dilçi alim tərəfindən şübhə altına alınmamışdır. Hətta mötəbər erməni dilçiləri də bu sözün türk mənşəli olduğunu qeyd etmişlər. Buna baxmayaraq, bugünkü erməni ideoloqları “dolma” sözü üçün gülünc erməni etimologiyası uydururlar. Və ən acınacaqlısı isə ondan ibarətdir ki, bu günün cetimologiyanı həm də tirajlayırlar. Yəni hər zaman olduğu kimi, ermənilər tərəfindən növbəti yalan uydurulur, sonra bu yalana öz xalqlarını da inandırırlar. Növbəti mərhələdə isə artıq bu yalanı tirajlayaraq digər xalqların nümayəndələrinə də aşılamağa çalışırlar. Türklər arasında çeşidli dolma növləri barədə hələ orta əsrlərdən başlayaraq bir çox avropalı və rus səyahətçi və etnoqraflarının tarixi qeydləri vardır. Alman əsilli rusiyalı ensiklopedist-alim, səyyah Peter Simon Pallasın (1741-1811-ci illər) qeydlərində Krım türklərinin mətbəxinə toxunulmuşdur. O, yazılarında üzüm, ya da quzuqulağı yarpağı ilə dolanmış düyülü ət yeməyinin, həm də qiymə ət ilə doldurulmuş xiyar, heyva, alma, badımcan, qabaq, balqabaqdan hazırlanmış yeməklərin Krım tatarları arasında sevimli süfrə bəzəyi olduğunu bildirmişdir. (Паллас П. Наблюдения, сделанные во время путешествия по южным наместничествам русского государства в 1793-1794 годах. Москва: НАУКА, 1999) Bu gün də Azərbaycanda incə dəriylə sarılan, ya da bağırsağa doldurulan ət yemək növləri mövcuddur. Bəzi bölgələrimizdə bu cür xörəklərə bu gün də “dolma” deyirlər. Dolma adı ilə tanınan yemək növləri türklərlə təmasda olan, onların mədəniyyətindən təsirlənən bir çox xalqların mətbəxinə hələ orta əsrlər dövründə keç-mişdi. Və rus dili ədəbiyyatında da bu sözün “dalma”, “dulma” və “durma” şəklində tələffüzləri mövcud olmuşdu. “Dolma” sözünün bu tələffüzləri Vladimir Dal (1801-1872-ci illər) tərəfindən hazırlanmış rus dilinin ilk izahlı lüğətində yer almışdı. Bu termini o, “üzüm yarpağı ilə dolanmış qoyun əti qiyməsi, ya da kələmə bürünmüş paxlalı ət, balıq” kimi izah edir və Həştərxan tatarlarının yeməyi olduğunu bildirir.451 Ensiklopedist alim olan Vladimir Dal bir çox dilləri bilirdi. Həmçinin, türk dilinə də bələd idi. V.Dal hətta Rusiyanın ilk türkoloqlarından biri sayılır. Yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, bu sözün türk mənşəli olması dilçi alimlər tərəfindən qəbul edilmiş elmif aktdır. Sloven mənşəli avstriyalı dilçi alim Frants Mikloşiç (1813-1891-ci illər) “Şərqi Avropa dillərinə keçmiş türkcə sözlər” adlı ikicildlik sözlüyündə “dolma”, “dulme” sözlərinin türkcədən alman dilinə etimologiyasını “füllsel” “dolma, doldurmaq üçün istifadə olunan ləvazimat”, “sarma” sözünün tərcüməsini isə “Art Pastete mit Weinlaub oder Krautblatt umwickelt” – “üzüm, ya da kələm yarpağına bürünmüş paştet” kimi verir. Alman türkoloqu, məşhur dilçi alim Cerard Derfer (1920–2003-cü illər) də başqa dillərə keçən “dolma” sözünün türkcə olduğunu qeyd etmişdir. Tərtib etdiyi dördcildlik “Fars dilində türkcədən alınma sözlər” lüğətində o, “dolma”, “dulma”, “dolme”, “dalma” və “dolama” kimi transkripsiyalara yer vermişdir. “Dolma” termininin o, türkcədəki “dol” (dolmaq) feili kökündən yarandığını qeyd edir və alman dilində “dolma” sözünün etimologiyasını “füllung” (dolma, doldurulma) kimi göstərir. “Dolama” termininin isə türkcədəki “dola/tola” (dolamaq) feili kökünə dayandığını yazaraq bu feli əsasın da alman dilinə tərcüməsini “umgeben, einwickeln” (dolamaq, sarmaq, sarımaq) kimi qeyd edir. Qeyd edək ki, Y.Şipovanın bu lüğəti aparıcı sovet-rus türkoloqu Andrey Kononovun rəhbərliyi altında redaktə olunmuşdur. Rusiyalı məşhur dilçi alim və dördcildlik “Rus dilinin etimoloji sözlüyü” lüğətinin müəllifi Maks Fasmer də rus dilinə keçmiş bu sözün türk mənşəli olduğunu bildirmiş və onun rus ədəbiyyatına Krım tatarcası və Türkiyə türkcəsi vasitəsilə daxil olduğunu qeyd etmişdir. “Dolma” kimi bir çox digər türkcə mətbəx terminləri erməni dilinə də keçmişdir. Bu terminlərin bir qismini ermənişünas və türkoloq Hraçya Açaryan özünün “Türkcə sözlərin ermənidilinə təsiri” kitabında təqdim etmişdi. H.Açaryan “dolma” sözünün türk mənşəli olduğunu və ermənicə լիցք (ličk) “dolma”, “doldurma” mənasını verdiyini qeyd etmişdir. Onu da əlavə edək ki, Açaryan “dolma” sözünün erməni dili və ədəbiyyatında iki “dolma” (դoլմա) və “tolma” (տոլմա) transkripsiyalarını da göstərmişdir. Göründüyü kimi, Şərqdə doğranmış qiymə ətlə doldurulmuş badımcan, qabaq, xiyar, alma, heyva, pomidor, bibər kimi tərəvəzlər, ya da üzüm, kələm və digər növ yarpaqlarla sarınmış, dolanmış yemək növlərinin ümumi adı “dolma” deyilir. Bu cür yeməklərin bəzilərinin adı tarixi ədəbiyyatda həm də “dolama” (dolanmış, sarılmış) kimi də qeyd olunmuşdur. Bu gün isə bu termin arxaikləşmişdir. Məsələn, orta əsr çağatay mətnlərində yarpaqlarla sarılmış, dolanmış qiymə ət yeməyinin adı “dolma” kimi deyil, “dolama” kimi göstərilir. Erməni leksikası “dolama” termini ilə tanış deyil. Və yalnız “dolma” sözünü bilir. Bu da onu göstərir ki, “dolma” sözü erməni leksikasına Azərbaycan türkcəsindən son dönəmdə keçmişdir. Çünki yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, Türkiyədə yarpaq və kələm dolması “sarma”, bəzi bölgələrdə isə “dolama” adlandırılır. Azərbaycan leksikasında isə “dolama” termini “dolma” ilə əvəzlənmiş və ermənilər sırf Azərbaycanda yarpaq və kələm dolması üçün işlənən söz variantını mənimsəmişlər. Maraqlıdır ki, yaxın zamanlara qədər erməni mətbəxi yalnız yarpaq dolması ilə tanış idi. Bu səbəbdən də “dolma” sözünü guya ermənicə üzüm yarpağı, ya da saplağı mənasına gələn “toli” sözü ilə bağlamağa çalışırlar. Digər dolma növləri isə erməni mətbəxinə yaxın zamanlarda keçmişdir. Təbii ki, yenə də qonşuları türklərdən. Bütün bu aşkar faktlara baxmayaraq, erməni tərəfi yarpaq dolması yeməyinin mənşəyi barədə yalan məlumatlar yayır, bu yemək növünün tarixən ermənilərə məxsus olduğunu iddia edir və qonşu türklərə də guya onlardan keçdiyi barədə dezinformativ məlumatlar tirajlayır. Və adı türkcə olan bir çox yemək növləri də dolma kimi sırf erməni mənşəli mətbəx nümunəsi elan edilir. Halbuki, bu yeməklərin heç birinin adı ermənicə deyildir. Bəzən də bu yemək adları üçün heç bir dil qanununa uyğun gəlməyən ermənicə yalan, saxta etimologiyalar uydurulur. Çünki bu gün xarici ölkələrdə erməni dilini araşdıran çox az dilçi alim vardır. Qonşu Rusiyada isə yox dərəcəsindədir. Bu amildən istifadə edən erməni ideoloqları erməni dili və ermənicə terminlər barədə hər növ yalanı digər xalqların nümayəndələrinə aşılamaqla məşğuldurlar. Ən maraqlısı da budur ki, bu saxta etimologiyaların heç bir elmi əsaslara dayanmadığını da görmək istəmirlər. Bu gün erməni “mətbəx ideoloqları” “dolma” sözünü guya ermənicə “üzüm yarpağı”, ya da “saplağı” mənasına gələn “toli” (տոլի) sözüylə əlaqələndirir və bu xörəyin adını da “tolma” şəklində yazıya alırlar. Bu da çox gülünc görünür. Özləri də bilmədən bu terminin Azərbaycan transkripsiyasından “qurtulub” onun tatar transkripsiyasından yapışıblar. Lakin Stepan Malxazyants kimi ermənişünasın tərtib etdiyi və 1944-cü ildə nəşr edilən “Erməni dilinin izahlı lüğəti” sözlüyündə bu söz “tolma” kimi deyil, “dolma” şəklində verilmişdir. H.Açaryandan sonra tanınmış ikinci ermənişünas, dilçi alim Malxazyants da bu sözün türk mənşəli olduğunu öz elmi əsərində vurğulamışdır. Bütün bu məlumatlara rəğmən, bu gün erməni ideoloqları dolma xörək növünü erməniləşdirir və bu söz üçün saxta etimologiyalar uydururlar. Məsələn, onların iddialarına əsasən, “dolma”/”tolma” sözü guya Urartu dilində mövcud olmuş “uduli” “üzüm” sözündən yaranmışdır. Bununla da həm erməni dilini, həm də “erməni mətbəxini” Urartu dönəminə aparıb çıxarırlar. Əvvəla, dolmanın çeşidləri çoxdur və təkcə üzüm yarpağından hazırlanmır. İkincisi isə, Urartu dilində “uduli” sözü yox idi. Bu da erməni saxtakarlarının tirajladığı yeni yalandır. Çünki Urartu leksikasında, “üzümlük” anlamını verən “uldi” və ya “ulde” sözü vardır.