Qars vilayəti

Qars vilayəti (rus. Карсская область) — Cənubi Qafqazda, 3 mart (19 fevral ^{Yuli təqvimi})  1878 – 14 sentyabr (1 sentyabr ^{Yuli təqvimi})  1917-ci illərdə Rusiya imperiyası, 14 sentyabr (1 sentyabr ^{Yuli təqvimi}) – 7 noyabr (25 oktyabr ^{Yuli təqvimi}) 1917-ci ildə Rusiya Respublikası, 22 aprel (9 aprel ^{Yuli təqvimi}) – 26 may 1918-ci ildə Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının tərkibində inzibati ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi Qars şəhəri idi. Hazırda bu ərazi Türkiyə Respublikasının əsasən Ərdəhan və Qars illərinə, qismən isə Ərzurum ilinə və Ermənistan Respublikasının Şirak mərzinə daxildir. Erməni müəllif Bədəlyan 1953-cü ildə nəşr edilmiş "Rusiya tərəfindən birləşdirilməsindən günümüzədək Ermənistan əhalisi" adlı məqaləsində qeyd edir ki, "1886-cı ilin ailələr üzrə siyahılarından götürülmüş, Zaqafqaziya diyarının əhalisi haqqında statistik məlumatların yekunu"na əsasən yaşayanların sayına görə Qars vilayətinin Qars dairəsinin 14,70%–i (Ağbaba şöbəsi tamamən; Şuragel şöbəsindən Qaraməmməd və Molla Musa kənd cəmiyyətləri, həmçinin Baş Şuragel kənd cəmiyyətindən Aralıq kəndi) Ermənistan SSR–in hazırkı (1953-cü il) sərhədlərinə daxil olmuşdur.^[3]

Qars vilayəti
Gerb
40°36′24″ şm. e. 43°05′35″ ş. u.HGYO
Ölkə	Rusiya İmperiyası
İnzibati mərkəz	Qars
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	1878
Ləğv edilib	1918
Sahəsi	18.469 km²
Əhalisi
Əhalisi	162.979 nəfər (1882)
Rəsmi dili	Türk dilləri – 35.94 %[q 1] Erməni dili – 25.26 % Kürd dili – 14.78 % Yunan dili – 11.21 % Rus dili – 7.68 % Malorus dili – 1.82 % Polyak dili – 1.12 % Digər – 2.19 % (1897 sa.)[1][2]
Ardıcıllıq ← Rusiya İmperiyası
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

"Divanü Lüğat-it-Türk"ə görə^[4] dəvə və ya qoyun yunundan toxunan paltara Kars (قرس) deyilirdi.^[5][6] Dərisindən gözəl kürk tikilən bozqır tülküsü isə Karsak (قرساق) adlanırdı.^[6][7] Əl çalmaqdan çıxan səsə isə Kars – kars (قرس قرس) deyilirdi.^[5][6] Britaniyalı şərqşünas, türk dillərinin tədqiqatçısı Ser Cerard Lesli Meykins Klousnun (ing. Sir Gerard Leslie Makins Clauson) "XIII əsrə qədərki türkcənin etimoloji lüğəti" kitabına əsasən hər üç söz türk mənşəlidir.^[8]

Əsas məqalələr: Rusiya-Osmanlı müharibəsi (1877-1878) və Birinci Dünya Müharibəsi

24 aprel (12 aprel ^{Yuli təqvimi}) 1877-ci il Rusiya İmperiyası Osmanlı İmperiyasına müharibə elan etdi, Balkan yarmadasında və Şərqi Anadolu ilə sərhəddə cəmlənən Rusiya ordusu bütün sərhədləri boyu hərbi əməliyyatlara başladı. Aprelin 30^{[q 2]}-unda Bəyazid (hazırda Doğubəyazid)^{[q 3]}, mayın 17^{[q 4]}-sində Ərdahan, iyunun 4^{[q 5]}-ündə Qarakilsə (hazırda Ağrı)^{[K 1]}, noyabrın 18^{[q 6]}-ində Qars, dekabrın 17^{[q 7]}-sində Ardanuç, 20^{[q 8]}-sində Xınısqala (hazırda Xınıs)^{[q 9]}, 1878-ci ilin yanvar ayının 9^{[q 10]}-unda Malazgird şəhərləri işğal olundu, yanvarın 11^{[q 11]}-ində Ərzurum şəhəri mühasirəyə alındı.^[10] Güclü müqavimət rusları şəhərə həlledici hücumdan çəkindirdi. 14 dekabr (2 dekabr ^{Yuli təqvimi}) 1877-ci ildən 1878-ci ilin yanvar ayının sonunadək daha fəal hərbi əməliyyatlar keçirərək bəzi məntəqələri və bir-neçə yaxınlıqdakı kəndləri tuta bilən rus ordusu Batumu ələ keçirə bilməmişdi. 1878-ci ilin fevral ayının 1^{[q 12]}-ində Osmanlı – Rusiya razılaşmasına əsasən bütün cəbhələrdə hərbi əməliyyatları dayandırmaq haqqında atəşkəs elan olundu, atəşkəsin şərtinə görə Osmanlı ordusu fevralın 22^{[q 13]}-sində Ərzurum şəhərindən çəkildi və ruslar şəhərə daxil oldular.^[11] 3 mart (19 fevral ^{Yuli təqvimi}) 1878-ci ildə Osmanlı ilə Rusiya arasında müharibəni sonlandıran San-Stefano sülhü imzalandı. 29 maddəlik sülhün 19-cu maddəsinə əsasən Erzurum vilayətinin Qars, Bəyazid, Çıldır sancaqları və Trabzon vilayətinin Batum sancağı Rusiyaya verilirdi.^[12][13] Qriqori təqvimi ilə 24 aprel 1877–3 mart 1878-ci illərdə baş vermiş Osmanlı-Rusiya müharibəsini yekunlaşdıran və 13 iyul (1 iyul ^{Yuli təqvimi}) 1878-ci ildə imzalanmış^[14] Berlin traktatının 58-ci (LVIII)^[15] maddəsinə əsasən Rusiya İmperiyasına verilmiş Osmanlı İmperiyasının Ərzurum vilayətinin Qars və Çıldır (qismən) sancaqları əsasında, 1878-ci ildə Qars vilayəti yaradıldı.^[16][17][18] Bununla bərabər Ərzurum vilayətinin Ərzurum sancağının Aşağı Pasin (Pasin-i Süfla) qəzasının bir-neçə kəndi yeni yaradılan Qars vilayətinə daxil edilmiş, Çıldır sancağının Oltu qəzasından bəzi kəndlər isə Osmanlıya verilmişdi.^[16] 28 iyul (15 iyul ^{Yuli təqvimi}) 1914-cü ildə Avstriya–Macarıstan İmperiyasının Sebiya Krallığına müharibə elan etməsi ilə Birinci Dünya Müharibəsi başladı. Həmin ilin 1 noyabr (19 oktyabr ^{Yuli təqvimi}) tarixində Rusiya İmperiyası, 2 noyabr (20 oktyabr ^{Yuli təqvimi}) tarixində Serbiya Krallığı, 3 noyabr (21 oktyabr ^{Yuli təqvimi}) tarixində Monteneqro Krallığı, 5 noyabr (23 oktyabr ^{Yuli təqvimi}) tarixində Britaniya İmperiyası və Üçüncü Fransa Respublikası, 1915-ci ilin 21 avqust (8 avqust ^{Yuli təqvimi}) tarixində İtaliya Krallığı, 2 iyul (19 iyun ^{Yuli təqvimi}) 1917-ci ildə isə Yunanıstan Krallığı Osmanlı İmperiyasına müharibə elan etdi. 3 mart (18 fevral ^{Yuli təqvimi}) 1918-ci ildə imzalanmış Brest sülhünə əsasən vilayətin ərazisi yenidən Osmanlı İmperiyasına qaytarılmış (aprel, 1918 – noyabr, 1918), ancaq həmin ilin 30 oktyabrında bağlanılmış 25 maddəlik Mudros müqaviləsinin (osman. Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye ile Düvel-i Îtilâfiyye Beyninde Mün'akit Mütarekenâme – 30 Teşrinievvel 1334 senesi) XI maddəsinə əsasən Osmanlı İmperiyasının Cənubi Qafqazdakı şimali-şərq sərhədləri I Dünya Müharibəsindən öncəki vəziyyətinə qaytarılacaqdı.^[19] 1 dekabr 1918-ci ildə Qars vilayətini də əhatə edən Cənub-Qərbi Qafqaz Demokratik Respublikasının yaradıldığı elan olundu. 4 dekabr 1918-ci ildə Osmanlı ordusu (Qars vilayəti istisna olmaqla; onlar burda daha iki ay qaldılar) bütün Zaqafqaziyadan çəkildi. 19 aprel 1919-cu ildə Britaniya ordusunun Cənubi Qafqazdakı hissələri Qarsı işğal edərək Cənub-Qərbi Qafqaz Demokratik Respublikasını ləğv etdilər və onun ərazisini Ermənistan Demokratik Respublikasına verdilər.^[20] TBMM Hökumətinin əmri ilə səfərbər edilən Türk ordusu Kazım Qarabəkir paşanın komandalığı altında hərbi əməliyyatlara başlayaraq 1920-ci ilin sentaybr ayının 29–unda Sarıqamışı, 30–unda Göləni, oktaybrın 5–ində Kağızman və Qulpu, 22–sində Diqoru, 30–unda Qarsı, noyabrın 3–ündə Zaruşadı və dekabrın 3–ündə imzalanan Gümrü müqaviləsiylə də İğdır bölgəsini erməni işğalından azad etdi; Türkiyə və GDR arasında aparılmış sülh danışıqlarına uyğun 1921-ci ilin fevral ayının 23–ünədək gürcü qoşunları Çıldır, Ərdahan və Posxovu tərk etdi.^[21]

K. Sadovskiy 1883-cü ildə vilayətin sərhədlərini belə təsvir edir: Qars vilayəti şimalda və şimali-şərqdə Tiflis quberniyasının Axalsıx və Axalkələk qəzaları, şərqdə və cənubi-şərqdə İrəvan quberniyasının Aleksandropol və Sürməli qəzaları, cənubda Osmanlı İmperiyasının Ərzurum vilayətinin Bəyazid sancağının Qarakilsə və Eleşgird qəzaları, cənub-qərbdə Ərzurum sancağının Pasinlər qəzası, qərbdə isə Rusiya İmperiyasının keçmiş^{[q 14]} Batum vilayəti ilə həmsərhəddir.^[16]

"Qafqazın yerlərinin və tayfalarının təsviri üçün materiallar toplusu"nun 1883-cü ildə Tiflisdə nəşr edilmiş III buraxılışında K. Sadovskiy İeronim Stebnitskiyin hesablamalarına əsaslanaraq vilayətin sahəsini 16229 verst² (18468.93 km²)^{[q 15]} olaraq göstərmişdir.^[22]

Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğətində İvan Strelbitskiyin hesablamalarına əsaslanılaraq vilayətin sahəsi (səthlərinin ümumi sahəsi 118.6 verst² olan göllər daxil olmaqla) 16384.8 verst² və ya 18646.6 km² olaraq göstərilmişdir.^[23]

"1901–1903-cü illər üçün hazırlanmış Qafqaz təqvimləri"nə əsasən vilayətin ümumi ərazisi 16869.17 verst² (19197.46 km²), həmçinin ayrıca olaraq Ərdahan dairəsinin ərazisi 5030.53 verst² (5724.85 km²), Kağızman dairəsinin ərazisi 3938.32 verst² (4481.89 km²), Qars dairəsinin ərazisi 5218.97 verst² (5939.29 km²), Oltu dairəsinin ərazisi isə 2681.35 verst² (3051.43 km²) idi.^[24][25][26] Yenə həmin mənbəyə əsasən Ərdahan dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Ərdahan şöbəsi 1631.76 verst² (1856.98 km²), Gölə şöbəsi 1893.65 verst² (2155.01 km²), Posxov şöbəsi 516.39 verst² (587.67 km²), Çıldır şöbəsi 988.73 verst² (1125.19 km²) ərazini; Kağızman dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Kağızman şöbəsi 1264.75 verst² (1439.31 km²), Naxçıvan şöbəsi 1194.13 verst², Xorasan 1448.57 verst² (1648.5 km²) ərazini; Qars dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Qars şöbəsi 1387.91 verst² (1579.47 km²), Soğanlıq şöbəsi 1077.17 verst² (1225.84 km²), Şuragel şöbəsi 1037.91 verst² (1181.16 km²), Zaruşad şöbəsi 1132.58 verst² (1288.9 km²), Ağbaba şöbəsi 583.4 verst² (663.92 km²) ərazini; Oltu dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Oltu şöbəsi 1932.17 verst² (2198.85 km²), Tavuskər şöbəsi 749.18 verst² (852.58 km²) ərazini əhatə edirdi.^[24][25][26]

"1904–1905-ci illər üçün hazırlanmış Qafqaz təqvimləri"nə əsasən vilayətin ümumi ərazisi 16473.15 verst², həmçinin ayrıca olaraq Ərdahan dairəsinin ərazisi 4924.90 verst², Kağızman dairəsinin ərazisi 3843.17 verst², Qars dairəsinin ərazisi 5083.81 verst², Oltu dairəsinin ərazisi isə 2621.27 verst² idi.^[27][28] Yenə həmin mənbəyə əsasən Ərdahan dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Ərdahan şöbəsi 1599.75 verst², Gölə şöbəsi 1849.68 verst², Posxov şöbəsi 506.45 verst², Çıldır şöbəsi 969.02 verst² ərazini; Kağızman dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Kağızman şöbəsi 1233.8 verst², Naxçıvan şöbəsi 1194.13 verst², Xorasan 1415.24 verst² ərazini; Qars dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Qars şöbəsi 1352.94 verst², Soğanlıq şöbəsi 1044.04 verst², Şuragel şöbəsi 1011.76 verst², Zaruşad şöbəsi 1104.11 verst², Ağbaba şöbəsi 570.96 verst² ərazini; Oltu dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Oltu şöbəsi 1888.85 verst², Tavuskər şöbəsi 732.42 verst² ərazini əhatə edirdi.^[27][28]

"1907–1908-ci illər üçün hazırlanılmış Qafqaz təqvimləri"ndə polkovnik – leytenant (rus. подполковник) Vinnikovun Qafqazın 5 verstlik topoqrafik xəritəsinə əsaslanaraq hazırladığı "Qafqaz diyarının sahəsinin hesablanılması" (rus. "Вычисленiе площади Кавказскаго края". Спб. 1905) işinə əsasən vilayətin ümumi ərazisi 16475.15 verst² (18756.97 km²), həmçinin ayrıca olaraq Ərdahan dairəsinin ərazisi 4924.90 verst², Kağızman dairəsinin ərazisi 3843.17 verst², Qars dairəsinin ərazisi 5083.81 verst², Oltu dairəsinin ərazisi isə 2623.27 verst² olaraq göstərilib. Həmin hesablamara əsasən Ərdahan dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Ərdahan şöbəsi 1599.75 verst², Gölə şöbəsi 1849.68 verst², Posxov şöbəsi 506.45 verst², Çıldır şöbəsi 969.02 verst² ərazini; Kağızman dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Kağızman şöbəsi 1233.8 verst², Naxçıvan şöbəsi 1194.13 verst², Xorasan 1415.24 verst² ərazini; Qars dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Qars şöbəsi 1352.94 verst², Soğanlıq şöbəsi 1044.04 verst², Şuragel şöbəsi 1011.76 verst², Zaruşad şöbəsi 1104.11 verst², Ağbaba şöbəsi 570.96 verst² ərazini; Oltu dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Oltu şöbəsi 1888.85 verst², Tavuskər şöbəsi 734.42 verst² ərazini əhatə edirdi.^[29][30] Vinnikov diyarın inzibati vahidlərinin sahələrini hesablayarkən 5 verstlik xəritədə göstərilmiş gölləri də nəzərə almışdır.^[31][32] Onun hesablamalarına əsasən vilayətin ümumi sahəsinin 138.113 verst²–i göllərin (Ərdahan dairəsindəki göllər: Çıldır – 114.754 verst², Lavaş – 0.41 verst², Xozapin – 11.475 verst²; Kağızman dairəsindəki göllər: Çanqlı – 1.229 verst²; Qars dairəsindəki göllər: Aygör – 3.893 verst², Arpa – 4.098 verst², Cana – 0.41 verst², Kevard – 0.205 verst², Xarqali – 1.024 verst²; Oltu dairəsindəki göllər: Kirəşli – 0.615 verst²) payına düşürdü.^[33][34]

"1910, 1912–1917-ci illər üçün hazırlanılmış Qafqaz təqvimləri"ndə qəza rəhbərliyinin məlumatlarına əsaslanılaraq 1908 və 1911–1916-cı illərdə vilayətin ümumi ərazisi 16466.15 verst² (18746.72 km²), həmçinin ayrıca olaraq Ərdahan dairəsinin ərazisi 4917.90 verst² (5604.62 km²), Kağızman dairəsinin ərazisi 3843.17 verst² (4373.58 km²), Qars dairəsinin ərazisi 5083.81 verst² (5785.46 km²), Oltu dairəsinin ərazisi isə 2621.27 verst² (2983.06 km²) olaraq göstərilib.^{[35][36][37][38][39][40][41]}

"1910-cu və 1912-ci il üçün Qafqaz təqvimi"nə əsasən Ərdahan dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Ərdahan şöbəsi 1599.75 verst² (1820.54 km²), Gölə şöbəsi 1849.68 verst² (2104.97 km²), Posxov şöbəsi 506.45 verst² (576.35 km²), Çıldır şöbəsi 962.02 verst² (1102.76 km²) ərazini; Kağızman dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Kağızman şöbəsi 1233.8 verst² (1404.08 km²), Naxçıvan şöbəsi 1194.13 verst² (1358.93 km²), Xorasan 1415.24 verst² (1610.57 km²) ərazini; Qars dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Qars şöbəsi 1352.94 verst² (1539.67 km²), Soğanlıq şöbəsi 1044.04 verst² (1188.13 km²), Şuragel şöbəsi 1011.76 verst² (1151.41 km²), Zaruşad şöbəsi 1104.11 verst² (1256.49 km²), Ağbaba şöbəsi 570.96 verst² (649.76 km²) ərazini; Oltu dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Oltu şöbəsi 1888.85 verst² (2149.55 km²), Tavuskər şöbəsi 732.42 verst² (833.51 km²) ərazini əhatə edirdi.^[35][36]

Fabrik–zavod sənayesi çox aşağı inkişaf səviyyəsində idi və əsasən Qars şəhərində cəmlənmişdi; bundan əlavə kiçik və sadə quruluşlu su dəyirmanları (800–dək), camışlarla hərəkətə gətirilən ibtidai yağ zavodları, bir neçə kərpic, boyama və buna bənzər müəssisələr var idi.^[42] Kustar sənətkarlıqla – yun emal etmək, çadır və paltar istehsalı üçün parçalar hazırlamaq, xalça, keçə, palaz toxumaq və ip düzəltmək üçün sap əyirilməsi və bu kimi başqa işlərlə əsasən kürd əhali məşğul olurdu.^[42]

Qars vilayəti faydalı qazıntılarla kifayət qədər zəngin idi; buna baxmayaraq əhali üçün vacib önəmə sahib olan yalnız daş duzun hasilatı və emalı həyata keçirilirdi; daş duz Kağızman qəsəbəsi yaxınlığında və Oltu qəsəbəsindən 18 verst uzaqlıqda çıxarılırdı; 1891-ci ildə qeyd edilən birinci yerdə 186.210 pud, ikinci yerdə isə 69.109 pud duz çıxarılmışdı.^[42]

Əhalinin əsas məşğuliyyəti taxılçılıq idi, daha çox buğda və (çoxu yazlıq) arpa becərilirdi.^[43] 1892-ci ilə olan məlumata əsasən vilayətdə ümumilikdə 80.798 desyatin torpaq sahəsi becərilmişdi; ümumi sahənin 2%-ində çovdar, 58%-ində yazlıq və qışlıq buğda, 38%-ində arpa, 1%-ində qarğıdalı, qalan 1%-ində isə digər (darı, kartof, mərcimək, kətan, lobya və sairə) bitkilər əkilmişdi.^[43] 1889–1891-ci illəri əhatə edən üç illik dövrdə orta hesabla 327.829 pud buğda, 291.914 pud arpa səpilmiş məhsul yığımı zamanı isə 1.535.640 pud buğda, 1.290.075 pud arpa yığılmışdı.^[44] Dağlıq yaylalarda demək olar ki, yalnız buğda, nisbətən daha hündür ərazilərdə isə arpa əkilirdi.^[42] Məhsul ümumən qənaətbəxş alınırdı, ancaq bəzən erkən və ya gec (bəzən iyul ayında) donvurmadan, ildırım düşməsindən və başqa hadisələrdən əziyyət çəkirdi.^[42] Az miqdarda pambıq, düyü, tütün, yonca və gənəgərçək istehsal edən digər əkinçilik təsərrüfatı sahələri yalnız çayların isti vadilərində cəmlənmişdi.^[42] Vilayətdə taxıl artıqlığı elə də böyük deyildi; daha hündür və sərt iqlimə malik yerlərdə taxıl çatışmır və o vilayətdə daha çox istehsal olunan yerlərdən gətirilirdi.^[42]

Yem bolluğu səbəbi ilə vilayətdə maldarlıq inkişaf etmişdi, maldarlıqla əsasən kürdlər, türkmənlər və rus miqrantlar məşğul olurdu.^[42] Sonuncular əsasən iribuynuzlu mal–qara və qoşqu atları saxlayırdılar.^[42] İlin böyük hissəsini çöldə otarılan mal–qaranın saxlanılması və ona qulluq ümumən primitiv idi və qaneedici deyildi, nəticədə uzun davam edən qış zamanı kəm yemlənməkdən çox sayda mal–qara tələf olurdu; mal–qaranın cinsi bəstə boylu və az dəyərli, ancaq dözümlü idi.^[42] Rus miqrantların (molokan) maldarlıq təsərrüfatları daha yaxşı vəziyyətdə idi.^[42] 1891-ci ildə vilayət hüdudları daxilində 29.846 at, 7.125 eşşək və qatır, 240.230 baş iribuynuzlu mal–qara, 408.473 baş qoyun və keçi var idi.^[42] Heyvandalıqdan alınan məhsullar demək olaraki tamamiylə yerli vilayət əhalisi tərəfindən istehlak olunurdu; yağ və pendir ibtidai üsullarla hazırlanır, məhsullar keyfiyyətsiz alınırdı.^[42] Əldə olunan yundan aşağı keyfiyyətli parça, xalça, kilim və sairə hazırlanırdı.^[42]

Vilayətdə ümumən bağçılıq iqlimlə əlaqəli səbəblərdən dolayı zəif inkişaf etmişdi və yalnız Araz, Oltu və Posxov^{[K 2]} çaylarının vadilərində cəmlənmiş olan bağlarda alma, armud, ərik, gavalı, qoz, tut, şaftalı, üzüm yetişdirilirdi.^[42] Bütün bağlar ümumən 2 min desyatinə qədər torpaq sahəsini əhatə edirdi.^[42] Təzə və qurudulmuş meyvələr olduqca canlı ticarətin obyekti olurdular.^[42]

Vilayətdə bostançılıq xüsusi əhəmiyyətə malik deyildi; daha isti yerlərdə Avropa Rusiyasının şimal zolağı üçün xarakterik olan bostan bitkilərinə pomidor, bibər, badımcan, qovun və qarpız əlavə olunurdu.^[42]

Araz və Oltuçay vadilərində tut plantasiyalarının bolluğuna baxmayaraq ipəkçilik zəif inkişaf etmişdi; arıçılıqla önəmli ölçüdə Qars, Ərdahan və Oltu dairələrinin əhalisi məşğul olurdu.^[42]

Vilayətin daxili ticarəti elə də böyük deyildi; daha çox şəhər yerlərində və əsasən ermənilərin, qismən isə farsların əlində cəmlənmiş, Baş Qərargahın yerləşdiyi Sarıqamışda inkişaf etmişdi.^[42] Təməl ehtiyac məhsullarından başqa xüsusən duz və meyvələr ticari mübadilə obyekti idi.^[42] Vilayət hüdudlarından kənara və qismən Türkiyəyə kiçik və iri baş mal–qara, yun və dəri aparılırdı.^[42]

1878-ci ildə Qars sancağının bütün inzibati sərhədləri daxilindəki ərazi və yaşayış məntəqələri Rusiya İmperiyasına verildi.^[46] Osmanlıya qalan 19 kənd istisna olmaqla Çıldır sancağı bütünlüklə Rusiya nəzarətinə keçdi.^[47] Çıldır sancağının Ardanuç qəzası və Şavşit nahiyyəsi^{[q 16]} yeni təşkil edilmiş Batum vilayətinin tərkibinə qatılmış, qalan əraziləri isə Qars sancağı ilə birlikdə Qars vilayətini təşkil etmişdi.^[47] 8 fevral (27 yanvar ^{Yuli təqvimi}) 1879-cu ildə Osmanlı ilə Rusiya arasında bağlanılmış İstanbul sülh müqaviləsinin 7-ci maddəsinə əsasən Rusiyaya güzəştə gedilmiş Osmanlı torpaqlarında yaşayan keçmiş Osmanlı təbəələrindən Rusiyaya təbəəsi olmaq istəməyən kəslər müqavilə qüvvəyə mindiyi tarixdən 3 il ərazində öz mülklərini satıb Osmanlıya köçə bilərdilər, bu vaxt bitdikdən sonra isə onlar həmişəlik Rusiya təbəəsi olacaqdılar.^[48] Rus mənbələrinə əsasən Qars vilayətini təşkil edən ərazilərdən 7 sentyabr (26 avqust ^{Yuli təqvimi}) 1878-ci ildən 13 avqust (1 avqust ^{Yuli təqvimi}) 1881-ci ilədək 7.874 həyət və ya 82.760 nəfər müsəlman (əsasən türklər)^[49] Rusiya təbəəliyini qəbul etməyərək Osmanlının tabeliyində olan ərazilərə köç etmişdir.^[49][50][51] Müharibənin sona çatması ilə Osmanlı tabeliyində olan ərazilərdən ayrılan təxminən 50.000 erməni və 40.000 yunan Qars vilayətinin türklərdən boşalmış ərazilərində yerləşdilər.^[52] Nəticədə vilayətə daxil olan ərazilərdən böyük sayda türk–müsəlman əhalinin köçməsinə baxmayaraq vilayətin ümumi əhalisi artmışdı: daimi əhalinin sayı 1878-ci ilin sonuna 101.306^[53] nəfər idisə^{[q 17]}, 1880-ci ilin kameral təsvirinə əsasən 114.282 nəfər olmuş, 1881-ci ilin kameral təsvirinə əsasən isə yenə də artaraq 125.634^[54] nəfər təşkil etmişdi.

Əsas məqalə: Qars vilayətinin yaşayış yerlərinin siyahısı

XIX əsrin 70-ci illərinin sonuna yaxın zamanda Rus İmperiyası tərəfindən zəbt edilən və Qars vilayətinə çevrilmiş ərazilər XIX əsrin 20-ci və 30-cu illərində ayrıca mövcud olan Qars və Çıldır əyalətlərinə daxil idilər, Rusiya İmperiyası ilə yeni yaranmış Qafqazdakı sərhədlərin bu əyalətlərlə qonşu olması bölgədə əhalinin kəskin yerdəyişməsinə səbəb olmuşdu.

1828-ci ilin "Qot almanaxı"nda Osmanlı İmperiyası əhalisi hər iki cinsdən cəmi 25.664 milyon (10.6 milyonu Avropada, 11.064 milyonu Asiyada, 4 milyonu Afrikada) nəfər təxmin edilib.^[56] "Qafqaz arxasındakı Rusiya mülklərinin statistik, etnoqrafik, topoqrafik və iqtisadi münasibətlərinin icmalı" kitabının IV hissəsində Çıldır əyalətinin təsvirini verən Vasili Leqkobışevin məlumatlarına əsasən, 1828–1829-cu illərdəki Rusiya – Osmanlı müharibəsindən öncə Çıldır əyaləti 24 sancaqdan ibarət idi.^[57] Çıldır əyalətini bəylərbəyi (paşa titullu), sancaqları isə bu hakimin təyin etdiyi bəylər idarə edirdi.^[57] Rus zəbtindən öncə əyalətdə 34.200-dən çox ailə, bu ailələrdə kişi cinsindən 136.000 nəfər olduğu təxmin edilirdi.^[58] Əyalətin inzibati mərkəzi Ahısqa şəhər idi, 1828-ci ildə bu şəhərin əhalisi hər iki cinsdən cəmi 50.000 nəfərə çatırdı.^[59] Əyalətin əhalisini türklər, lazlar, acarlar, gürcülər, ermənilər, yəhudilər və kürdlərin, qarapapaqların və türkmənlərin köçəri həyat sürən tayfaları təşkil edirdi.^[60] Onlardan ermənilər və yəhudilər istisna olmaqla qalanları müsəlman idi.^[60] Ermənilərin çoxu katolik qalanı isə erməni inancına sahib idi.^[61]

26 aprel (14 aprel ^{Yuli təqvimi}) 1828-ci ildə Rusiyanın Osmanlıya müharibə elan etməsi ilə başlayan hərbi əməliyyatlar 22 avqust (10 avqust ^{Yuli təqvimi}) 1829-cu ildə dayandırıldı. 30 avqust (18 avqust ^{Yuli təqvimi}) tarixində başlayan sülh danışıqları 14 sentyabr (2 sentyabr ^{Yuli təqvimi}) tarixində Ədirnədə sülh müqaviləsinin imzalanması ilə yekunlaşdı. Müqavilənin IV maddəsinə əsasən Ahısqa şəhəri və Ahalkələk qalası daxil olmaqla Çıldır əyalətinin bir hissəsi Rusiya İmperiyasına güzəştə gedildi.^[64] Ədirnə sülhündən sonra müqavilənin XIII^[65] maddəsi əsasında 1830-cu ilin may – noyabr aylarında ümumən Ərzurum^{[q 19]}, Ərdahan^{[q 20]}, Qars^{[q 21]} və Bəyaziddən^{[q 22]} Cənubi Qafqaza köçürülmüş 14.044 ailə xristianlardan 5.000 ailəlik (30.000 nəfərdən çox) Ərzurum köçkünü Çıldır əyalətinin Rusiya tərkibinə qatılmış beş sancağında yerləşdirildi.

1831-ci ildə həm Osmanlı İmperiyasında ilk siyahıyaalınma olmuş, həm də ruslar Ahalsıx paşalığı adı ilə tanıdıqları Çıldır əyalətinin əllərində olan hissəsində əhalinin ilk kameral siyahıyaalınmasını gerçəkləşdirmişdilər.^[67] Rusların kameral siyahıyaalmasına əsasən 5 sancağın əhatə etdiyi ərazilərdə mövcüd Ahısqa şəhərində, Atsxver, Xertvis və Ahalkələk qəsəbələrində və 103 kənddə cəmi 3.727 evdə^[68] kişi cinsindən 10.259 nəfər əhali var idi ki, onlardan da 5.897 nəfərini ermənilər, 3.057 nəfərini tatarlar, 910 nəfərini gürcülər, 395 nəfərini isə yəhudilər təşkil edirdi.^[68] Ermənilərin əksəriyyəti Ahısqa şəhərində məskun idi, beləki kameral sayımda şəhərdə kişi cinsindən qeydə alınmış 5.864 nəfərdən 5.384 nəfərini ermənilər təşkil edirdi.^[68] 16 aprel (4 aprel ^{Yuli təqvimi}) 1831-ci (hicri 15 zilqədə 1246-cı) ildə Osmanlı İmperiyası torpaqlarının əksər hissəsini əhatə edən ilk siyahıyaalınma keçirilmişdi.^[69] Bu zaman əhalinin yalnız kişi cinsi siyahıya alınmışdı.^[70] 1831–c ildə Qars əyaləti inzibati cəhətdən Qars, Kağızman, Keçvan, Şuragel və Zaruşad sancaqlarına, Çıldır əyaləti isə Livanə, Şavşit, Mahcil, Cərcər və Cəbəcun sancaqlarına bölünürdü.^[71] Qars əyalətində kişi cinsindən qeydə alınmış 19.741 nəfərin 17.580 nəfərini müsəlmanlar, 2.161 nəfərini erməni dinindən olanlar təşkil edirdi; Çıldır sancağında isə kişi cinsindən qeydə alınmış 78.773 nəfərin 73.272 nəfərini müsəlmanlar, 4.887 nəfərini erməni dinindən olanlar, 318 nəfərini yəhudilər, 191 nəfərini qaraçılar, 105 nəfərini isə digər xristinalar təşkil edirdi.^[72]

1844-cü ildə Osmanlı dövlətinin bütün torpaqlarında qadınlar da daxil olmaqla əhali siyahıya alındı, fəqət xalq üzərlərinə yeni vergilərin yüklənəcəyi narahatlığı ilə siyahıyaalınmadan xeyli ölçüdə yayınmışdı, bu səbəblə dövlət nəticələri yayınlamadı.^[73] Buna baxmayaraq məsələ ilə maraqlanan əcnəbi tədqiqatçılar — Yucin Buray^{[q 23]} və Abdölönim Yubiçini^{[q 24]} rəsmî dairələrdən əldə etdikləri təxmini rəqəmləri 1850-ci ildə Avropada yayımladılar.^[74] Osmanlı arxivlərində sayımla əlaqədər bütün sənədlərin olmasına baxmayaraq Türkiyəli tədqiqatçılar tərəfindən araşdırılıb yayımlanmadığı üçün Yubiçini və Burayın məlumatları hələ də tək müraciət qaynağı olaraq qəbul edilməkdədir.^[75]

Hicri 1264-cü (miladi 1847-ci) ildə cizyə vergisini yenidən müəyyən etmək və təbəələrin vəziyyətini öyrənmək məqsədi ilə əhali yenidən sayılmışdı.^{[q 25]}

Osmanlı dövləti 1852-ci ildə Avropa qitəsində, 1856-cı ildə isə Asiya qitəsində yerləşən torpaqlarında əhalinin siyahıyaalınmasını gerçəkləşdirdi.

Avstriya – Macarıstan İmperiyasının İstanbulda hərbi ataşesi olmuş Alfred Ritterin hicri 1288-ci il tarixli vilayət salnaməsinə əsasən hesabladığı təxminə görə miladi 1871-ci ildə^{[q 26]} Ərazurum vilayətində hər iki cinsindən cəmi 885.186 nəfər əhali var idi, onlardan 44.128 nəfəri Qars sancağında, 90.048 nəfəri isə Çıldır sancağında yaşayırdı.^[76] Ərzurum vilayətində toplam əhalinin 624.346 nəfəri və ya 70,53%–i müsəlmanlar, 260.840 nəfəri və 29,47%–i isə qeyri–müsəlmanlar idi.^[76][77] Qars sancağında toplam əhalinin 4.968 nəfərini və ya 11,26%-ini, Çıldır sancağında isə 3.750 nəfərini və ya 4,16%–ini qeyri–müsəlman təşkil edirdi.^[76]

1874-cü ilin Ərzurum vilayəti səlnaməsinə əsasən Qars sancağında kişi cinsindən 30.632 nəfər müsəlman əhali yaşayırdı: onlardan 25.126 nəfərini türklər, 6.404 nəfərini kürdlər, 1.965 nəfərini qafqazlı dağlılar, 1.464 nəfərini qarapapqlar, 256 nəfərini türkmənlər təşkil edirdi; sancaqda yaşayan kişi cinsindən erməni əhali isə 5.014 nəfər idi.^[49]

Hicri 1293-cü il Ərzurum vilayəti salnaməsinə əsasən Çıldır sancağında 595 kənd var idi, qalalarda və kəndlərdə 12.463 evdə kişi cinsindən 51.409 nəfəri və ya 96,24%–i müsəlman, 2.006 nəfəri və ya 3,76%–i xristian olmaqla toplam 53.415 nəfər yaşayırdı; Qars sancağında isə 376 kənd var idi, qalalarda və kəndlərdə kişi cinsindən 20.420 nəfəri və ya 80,92%–i müsəlman, 4.815 nəfəri və ya 19,08%–i xristian olmaqla toplam 25.235 nəfər yaşayırdı.^[80]

1880-ci ilə olan kameral təsvirə əsasən vilayətdə 114.282 nəfər daimi əhali vardı.^[83] Onlardan 64.808 nəfərini etnik türklər (54.860 nəfəri türklər, 6.174 nəfəri qarapapaqlar^{[q 27]}, 3.702 nəfəri türkmənlər, 72 nəfəri qumuqlar), 19.446 nəfərini ermənilər, 16.041 nəfərini kürdlər, 9.726 nəfərini müsəlman gürcülər, 1.737 nəfərini osetinlər, 851 nəfərini çeçenlər, 538 nəfərini yunanlar, 494 nəfərini farslar, 417 nəfərini adıge xalqları (əsasən kabardalılar), 224 nəfərini avarlar təşkil edirdi.^[83] Etiqad baxımından 114.282 nəfər (60145 nəfəri kişilər, 54137 nəfəri qadınlar) olan əhalinin 94.142 nəfərini (48.254 nəfəri kişilər, 45.888 nəfəri qadınlar) müsəlmanlar, 19.602 nəfərini (11.550 nəfəri kişilər, 8.052 nəfəri qadınlar) erməni-qriqoryanlar, 538 nəfərini (341 nəfəri kişilər, 197 nəfəri qadınlar) pravoslavlar təşkil edirdi.^[84] Müsəlman əhalinin 88.132 nəfərini (45.035 nəfəri kişilər, 43.097 nəfəri qadınlar) sünnilər, 6.010 nəfərini (3.219 nəfəri kişilər, 2.791 nəfəri qadınlar) isə şiələr təşkil edirdi.^[84] Təsvirə əsasən farsların tamamı və qarapapaqların əksəriyyəti şiə olaraq göstərilmişdir: 6.010 nəfər şiədən 5.516 nəfəri (2.930 nəfəri kişilər, 2.586 nəfəri qadınlar) qarapapaq, 494 nəfəri (289 nəfəri kişilər, 285 nəfəri qadınlar) isə farslar olaraq qeyd edilmişdir.^[84] Siyahıda türkmənlər də sünni hesab edilmiş, ümumən türklər, türkmənlər, qarapapaqlar qismən (658 nəfər: 408 nəfər kişilər, 250 nəfər qadınlar), gürcülər, osetinlər, çeçenlər, adıge xalqları, avarlar sünni müsəlman olaraq göstərilmişdir.^[84]

1881-ci ilin mart ayına olan məlumata əsasən vilayətə 1881-ci ildə köçən rus, yunan və erməni əsilli əhalinin məskunlaşdırdığı 81 yeni kənd salınmışdı.^[86] Bu kəndlərdə 1881-ci ildə vilayətə gəlmiş 1.680 tüstüdə 10.744 nəfər yunan, 1.088 tüstüdə 7.072 nəfər rus və 576 tüstüdə 4.074 nəfər (52 tüstüdə 230 nəfər qriqoryan assuriyalı daxil olmaqla) erməni yaşayırdı.^[86]

Daimi əhalinin etnik tərkibi (1882):   Türklər^{[q 40]} (47,12 %)  Ermənilər (21,67 %)  Kürdlər (14,75 %)  Yunanlar (10,39 %)  Ruslar (5,45 %)  Digərləri (0,62 %)

1882-ci ildə gerçəkləşmiş kameral sayım zamanı vilayətin 6 dairəsində və 3 pristavlığında yerləşən 4 şəhər, 828 kənd və qışlaqda 20.890 tüstüdə 145.412 nəfər daimi əhali qeydə alınmışdı, həmçinin vilayətdə 6.306 nəfər hərbçi və 11.261 nəfər dövlət işçisi müvəqqəti olaraq yaşayırdı, yəni vilayətin faktiki əhalisi 162.979 nəfər (90.949 nəfəri kişilər, 72.030 nəfəri qadınlar)^[17] idi.^[87] 145.412 nəfər olan daimi əhalinin 39.099 nəfərini sünni müsəlman türklər təşkil edirdi, Qars vilayətini təşkil edən ərazilərin Rusiyaya birləşdirilməsindən öncə bu torpaqlarda türklərin sayı təxminən üç dəfə çox idi, ancaq bölgənin işğalından sonra türklərin 2/3-si bölgədən Osmanlının digər vilayətlərinə köç etdi (köç edən türklərin sayını bəziləri 60.000 digərləri isə 80.000 hesab edirlər).^[88] Türklərdən boşalmış torpaqlarda isə Osmanlı İmperiyasının digər vilayətlərindən gəlmiş ermənilər, yunanlar, türkmənlər və yezidi kürdləri məskunlaşırdılar.^[89] Yakov Dimitriyeviç Malamanın materiallarına əsasən 1874-cü ildə Çıldır sancağında 8 türkmən kəndi vardı – onlarda 117 tüstü və ya 468 nəfər yaşayırdı, Qars sancağında isə türkmən kəndləri 3 idi – onlarda isə 64 tüstü və ya (kişi cinsindən)^[49] 256 nəfər əhali yaşayırdı (iki sancaqda toplam 11 kənd, 181 tüstü və ya 724 nəfər).^[90] 1882-ci ildə kameral sayım zamanı isə artıq türkmənlərin vilayətdəki sayı (daimi əhali içində) 7.754 nəfər idi.^[91] XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərinə aid rusdilli mənbələrdə türkmənlərin etiqadı Əli-İlahilik olaraq göstərilib.^[92][93] Qarsda məskun olan etnik türk əhalinin üçüncü qrupunu qarapapqlar təşkil edirdi. Qars vilayətindəki qarapapaqlar burda məskunlaşma tarixinə görə Borçalıdan köçənlərdən və yerlilərdən ibarət idi.^[94] 1882-ci ilin kameral sayımına görə vilayətdəki daimi əhalinin 21.652 nəfəri qarapapq idi, onlardan isə 11.721^[95] nəfəri sünni, 9.931^[95] nəfəri isə şiə müsəlman idi.^[94] Beləliklə, bu kameral sayımın nəticələrinə əsasən daimi əhalinin 47,12%^{[q 41]}-ini etnik türklər təşkil edirdi. Etnik türklərdən sonra vilayətdə qeydə alınmış ikinci ən çoxsaylı xalq ermənilər idi. 1882-ci ildə siyahıyaalınmış daimi əhalinin 31.518 nəfərini və ya 21,67%–ini ermənilər təşkil edirdi, ancaq vilayətin ərazilərinin Rusiya İmperiyasına birləşdirilməsindən öncə onların buralardakı sayı iki dəfədən də çox az idi.^[87] 1882-ci ildə siyahıyaalınmış etnik ermənilərdən çoxu qriqoryan olsa da onların içində katolik və protestant ermənilər də var idi (31.518 nəfər etnik ermənidən 30.656 nəfəri qriqoryan, 734 nəfəri katolik, 128 nəfəri isə protestant xristian idi)^[95], onlardan katolik olanlar əsasən Qars və Ərdahan şəhərlərində məskunlaşmışdı.^[96] Etnik türklərdən, ermənilərdən sonra üçüncü say çoxluğu olan qrup kürdlər idi. Kürdlərin daimi əhali içində sayı 1882-ci ilin kameral siyahıyaalınmasına əsasən 21.453 nəfər, mütləq əksəriyyəti isə sünni müsəlman idi (69 nəfər yezidi istisna olmaqla)^[95].^[94] Kürdlərdən sonra dördüncü çoxsaylı etnik qrup yunanlar idi. Rusiya İmperiyasının hakimiyyətinin bərqərar olmasından öncə vilayətdə çox az sayda (378 nəfər Qars şəhərində və 303 tüstü Vizinköydə) yunan var idi.^[49] Bölgəyə köçləri səbəbi ilə yunanların sayı artmışdı və 1882-ci ilin kameral təsvirinə əsasən yunanların sayı 15.105 nəfər idi.^[95] 1882-ci ildə siyahıyaalınmış daimi əhalinin etnik türklərdən, ermənilərdən, kürdlərdən və yunanlardan başqa qalan 8.831 nəfərin 7.928 nəfərini rus sektantları, 382 nəfərini osetinlər, 245 nəfərini assuriyalılar, 139 nəfərini ləzgilər, 73 nəfərini qaraçılar, 13 nəfərini farslar, 9 nəfərini gürcülər, 6 nəfərini acarlar, 6 nəfərini qumuqlar, 30 nəfərini isə digərləri təşkil edirdi.^[95]

1883-cü ilə olan məlumata əsasən əhalinin ümumi sayı 162.018 nəfər təşkil edirdi, onlardan 44.800 nəfəri türklər, 35.154 nəfəri ermənilər, 24.300 nəfəri qarapapaqlar, 24.000 nəfəri kürdlər, 17.000 nəfəri yunanlar, 9.000 nəfəri ruslar, 8.000 nəfəri türkmənlər idi.

26 may (14 may ^{Yuli təqvimi}) – 29 dekabr (17 dekabr ^{Yuli təqvimi}) 1886-cı il kameral siyahıyaalınmasına əsasən Qars vilayətinin 4 dairəsinə (Qars, Ərdahan, Kağızman və Oltu) daxil olan 811 yaşayış məntəqəsində (1 şəhər, 3 qəsəbə, 807 kənd) toplam 174.044 nəfər daimi əhali yaşayırdı.^[97]

Daimi əhalinin etnik tərkibi (1886):   Türklər^{[q 42]} (43,01 %)  Ermənilər (21,31 %)  Kürdlər (15,19 %)  Yunanlar (13,52 %)  Ruslar (6,14 %)  Digərləri (0,83 %)

Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğətinə görə 13 yanvar (1 yanvar ^{Yuli təqvimi}) 1892-ci il tarixinə vilayətin daimi əhalisi 200.868 nəfər, ərazi üzrə əhalinin orta sıxlığı isə hər verst²–ə 12 nəfər idi.^[43] Əhalinin 24,00%–ini türklər, 21,50%–ini ermənilər, 14,00%–ini qarapapaqlar (azərbaycan tatarları), 7,00%–ini ruslar, 13,50%–ini yunanlar, 5,00%–ini türkmənlər, 15,00%–ini digərləri təşkil edirdi.^[43] Rus əhali əsasən sektant (molokan, duxobor, prıqun və sairə), yunanlar pravoslav, türklər sünni müsəlman, qarapapaqlar sünni və şiə, türkmənlər əliallahi sektasından, kürdlər isə sünni müsəlman və qismən yezidi idi.^[43] Ümumən pravoslavlar 14 %, sektantlar 5 %, erməni–qriqoryanlar 21 %, digər xristian məzhəblərindən olanlar 0,75 %, müsəlmanlar 53 % (sünnilər 46 % və şiələr 7 %), əli-allahi sektasının ardıcılları 5 %, yezidilər 1,25 % idi.^[43]

Daimi əhalinin etnik tərkibi (1894):   Türklər^{[q 43]} (41,49 %)  Ermənilər (22,08 %)  Kürdlər (15,07 %)  Yunanlar (13,97 %)  Ruslar (6,39 %)  Digərləri (1 %)

13 yanvar (1 yanvar ^{Yuli təqvimi}) 1893-cü il tarixinə Qars vilayətinin daimi əhalisi 24.624 tüstüdə hər iki cinsdən 203.765 nəfər təşkil edirdi.^[98] 13 yanvar (1 yanvar ^{Yuli təqvimi}) 1893-cü ildən 13 yanvar (1 yanvar ^{Yuli təqvimi}) 1894-cü ilədək vilayətdə doğulanların sayı 7.743 nəfər, ölənlərin sayı 4.678 nəfər, vilayətə digər yerlərdən köçmüş və daimi yaşamağa icazə almışların sayı isə (62 tüstüdə) 8.621 nəfər (onlardan 334 nəfər icazədən yararlanmayaraq vilayətdən köçdülər) olmuşdu.^[99] Beləliklə, vilayət əhalisi 3.609 nəfər və ya 1,74% artmış və 13 yanvar (1 yanvar ^{Yuli təqvimi}) 1894-cü ilə 24.656 tüstüdə 207.374 nəfər təşkil edirdi.^[99] Əgər bu saya vilayətdə müvəqqəti yaşayan 13.333 nəfər də əlavə edilərsə onda 13 yanvar (1 yanvar ^{Yuli təqvimi}) 1894-cü ildə vilayətin faktiki əhalisi 220.707 nəfər təşkil edirdi, bu isə 1892-ci ildəki müvafiq əhalidən 9.998 nəfər çox idi.^[99] Vilayətin ümumi əhalisi vilayət şəhəri Qarsda, üç (Kağızman, Ərdahan, Oltu) qəsəbədə (rus. мѣстечко) və 793 kənddə yaşayırdı.^[99] 13 yanvar (1 yanvar ^{Yuli təqvimi}) 1894-cü il tarixinə vilayətdə daimi yaşayan 207.374 nəfərin 86.032 nəfərini etnik türklər (onlardan: 47.196 nəfəri türklər, 28.366 nəfəri qarapapaqlar, 10.470 nəfəri türkmənlər olmaqla), 45.788 nəfərini ermənilər, 31.248 nəfərini kürdlər (onlardan: 2.513 nəfəri yezidi kürd olmaqla), 28.975 nəfərini yunanlar, 13.250 nəfərini ruslar, 485 nəfərini osetinlər, 468 nəfərini assuriyalılar, 336 nəfərini ukraynalılar (mənbədə: rus. малороссы), 318 nəfərini estonlar, 250 nəfərini ləzgilər, 77 nəfərini almanlar, 64 nəfərini qaraçılar, 41 nəfərini farslar, 24 nəfərini abazalar, 7 nəfərini polyaklar, 4 nəfərini çərkəzlər, 4 nəfərini yəhudilər, 3 nəfərini isə kabardalılar təşkil edirdi; etiqad edilən dinlərə görə isə əhalinin 115.884 nəfəri müsəlman (onlardan: 92.502 nəfəri sünnilər, 12.962 nəfəri şiələr, 10.420 nəfəri ələvi-türkmənlər olmaqla), 89.220 nəfəri xristian (onlardan: 44.551 nəfəri erməni-qriqoryan, 30.967 nəfəri pravoslav, 12.112 nəfəri rus-sektant, 860 nəfəri erməni-katolik, 369 nəfəri erməni-protestant, 277 nəfəri protestant, 77 nəfəri lüteran-alman, 7 nəfəri isə roma-katoliki olmaqla), 2.513 nəfəri yezidi, 4 nəfəri isə iudaist idi.^[98]

Faktiki əhalinin dinlər üzrə bölgüsü (1897):   Müsəlmanlar (50,18 %)  Xristianlar (48,26 %)  İudaistlər (0,41 %)  Digərləri (1,15 %)

9 fevral (28 yanvar ^{Yuli təqvimi}) – 21 fevral (9 fevral ^{Yuli təqvimi}) 1897-ci il tarixli Rusiya İmperiyası əhalisinin ilk siyahıyaalınmasının yekunlarına əsasən siyahıyaalınma tarixində vilayətdə yaşayış yerlərinin sayı 981 idi, əhalinin sayı onlardan 23–ündə 1.000 nəfərdən çox, 95–ində 501 – 1000 nəfər arası, 863–ündə isə 500 nəfərdən az olmuşdur.^[18] Siyahıyaalınma tarixinə vilayətin faktiki əhalisi (rus. наличное население) 290.654 nəfər, daimi yəni de-yuri əhalisi (rus. постоянное население) isə 296.911^{[q 44]} nəfər olmuşdu.^[18] Vilayətdə müvəqqəti olmayanların sayı 6.277 nəfər, faktiki əhali tərkibində hesablanılmış vilayətdə müvəqqəti yaşayanların sayı isə 4.048 nəfər (faktiki əhalinin 1,39%-i qədər) idi.^[18] 290.654 nəfər olan faktiki əhalinin 22.619 nəfərini Rusiya İmperiyası təbəsi olmayanlar təşkil edirdi, onlardan 21.750 nəfəri daimi əhali idi.^[18] Vilayətdə daimi yaşayan hərbçilər və əcnəbi təbələr birlikdə 87.638 nəfər təşkil edirdi, burdan da görünür ki, əhalinin böyük qismini qeyri-yerlilərdən ibarət idi.^[100] Vilayətin faktiki əhalisinin 37.838 nəfəri şəhər əhalisi idi və onun 20.805 nəfəri vilayətdə yerləşən yeganə şəhərdə, Qarsda yaşayırdı.^[18] Siyahıyaalmaya əsasən vilayətdəki təsərrüfatların ümumi sayı 38.175 idi.^[18] 160.571 nəfəri kişilər, 130.083 nəfəri qadınlar olmaqla ümumi sayı 290.654 nəfər olan faktiki əhalinin (76.521 nəfəri kişilər, 69.331 nəfəri qadınlar olmaqla) 145.852 nəfərini müsəlmanlar, (81.146 nəfəri kişilər, 59.126 nəfəri qadınlar olmaqla) 140.272 nəfərini xristianlar, (1.114 nəfəri kişilər, 90 nəfəri qadınlar olmaqla) 1.204 nəfərini iudaistlər, (1.790 nəfəri kişilər, 1.536 nəfəri qadınlar olmaqla) 3.326 nəfərini isə digər dinlərə etiqad edənlər təşkil edirdi.^[101][102]

"Qafqazın yerlərinin və tayfalarının təsviri üçün materiallar toplusu"nun 1904-cü ildə Tiflisdə nəşr edilmiş 34-cü buraxılışında Filip Yanoviçin verdiyi məlumatlara əsasən vilayətdə 1899-cu ildə 240.419 nəfəri (124.183 nəfəri kişilər, 116.236 nəfəri qadınlar) yerlilər, 32.705 nəfəri (17.690 nəfəri kişilər, 15.015 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 273.124 nəfər (141.873 nəfəri kişilər, 131.251 nəfəri qadınlar) əhali yaşayırdı.^[103] Onlardan 13.784 nəfəri (7.072 nəfəri kişilər, 6.712 nəfəri qadınlar) yerlilər, 1.295 nəfəri (762 nəfəri kişilər, 533 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 15.079 nəfərini (7.834 nəfəri kişilər, 7.245 nəfəri qadınlar) ruslar^[104]; 53.418 nəfəri (27.289 nəfəri kişilər, 26.029 nəfəri qadınlar) yerlilər, 19.086 nəfəri (10.046 nəfəri kişilər, 9.040 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 72.504 nəfərini (37.435 nəfəri kişilər, 35.069 nəfəri qadınlar) ermənilər^[104]; 34.215 nəfəri (17.580 nəfəri kişilər, 16.635 nəfəri qadınlar) yerlilər, 1.825 nəfəri (1.015 nəfəri kişilər, 810 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 36.040 nəfərini (18.595 nəfəri kişilər, 17.445 nəfəri qadınlar) yunanlar^[104]; 54.191 nəfəri (27.977 nəfəri kişilər, 26.214 nəfəri qadınlar) yerlilər, 3.484 nəfəri (1.959 nəfəri kişilər, 1.525 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 57.675 nəfərini (29.936 nəfəri kişilər, 17.739 nəfəri qadınlar) türklər^[104]; 32.721 nəfəri (16.895 nəfəri kişilər, 15.826 nəfəri qadınlar) yerlilər, 868 nəfəri (515 nəfəri kişilər, 353 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 33.589 nəfərini (17.410 nəfəri kişilər, 16.179 nəfəri qadınlar) tatarlar (qarapapaqlar)^[104]; 12.153 nəfəri (6.311 nəfəri kişilər, 5.842 nəfəri qadınlar) yerlilər, 331 nəfəri (176 nəfəri kişilər, 155 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 12.484 nəfərini (6.487 nəfəri kişilər, 5.997 nəfəri qadınlar) türkmənlər^[104]; 34.730 nəfəri (18.188 nəfəri kişilər, 16.542 nəfəri qadınlar) yerlilər, 4.169 nəfəri (2.264 nəfəri kişilər, 1.905 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 38.899 nəfərini (20.452 nəfəri kişilər, 18.447 nəfəri qadınlar) müsəlman sünni kürdlər^[104]; 3.166 nəfəri (1.680 nəfəri kişilər, 1.486 nəfəri qadınlar) yerlilər, 490 nəfəri (250 nəfəri kişilər, 240 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 3.656 nəfərini (1.930 nəfəri kişilər, 1.726 nəfəri qadınlar) yezidi kürdlər^[104]; 584 nəfəri (307 nəfəri kişilər, 277 nəfəri qadınlar) yerlilər, müvəqqəti yaşayanlar içərisində olmamaqla toplam 584 nəfərini (307 nəfəri kişilər, 277 nəfəri qadınlar) aysorlar^[104]; 528 nəfəri (270 nəfəri kişilər, 258 nəfəri qadınlar) yerlilər, 87 nəfəri (65 nəfəri kişilər, 22 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 615 nəfərini (335 nəfəri kişilər, 280 nəfəri qadınlar) osetinlər^[104]; 364 nəfəri (210 nəfəri kişilər, 154 nəfəri qadınlar) yerlilər, müvəqqəti yaşayanlar içərisində olmamaqla toplam 364 nəfərini (210 nəfəri kişilər, 154 nəfəri qadınlar) estlər^[103]; 265 nəfəri (146 nəfəri kişilər, 119 nəfəri qadınlar) yerlilər, 42 nəfəri (26 nəfəri kişilər, 16 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 307 nəfərini (172 nəfəri kişilər, 135 nəfəri qadınlar) ləzgilər^[103]; 116 nəfəri (61 nəfəri kişilər, 55 nəfəri qadınlar) yerlilər, 26 nəfəri (10 nəfəri kişilər, 16 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 142 nəfərini (71 nəfəri kişilər, 71 nəfəri qadınlar) almanlar^[103]; 92 nəfəri (51 nəfəri kişilər, 41 nəfəri qadınlar) yerlilər, 164 nəfəri (89 nəfəri kişilər, 75 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 256 nəfərini (140 nəfəri kişilər, 116 nəfəri qadınlar) qaraçılar^[103]; 55 nəfəri (28 nəfəri kişilər, 27 nəfəri qadınlar) yerlilər, 10 nəfəri (5 nəfəri kişilər, 5 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 65 nəfərini (33 nəfəri kişilər, 32 nəfəri qadınlar) abadzexlər–çərkəzlər^[103]; 33 nəfəri (16 nəfəri kişilər, 17 nəfəri qadınlar) yerlilər, 638 nəfəri (393 nəfəri kişilər, 245 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 671 nəfərini (409 nəfəri kişilər, 262 nəfəri qadınlar) farslar (aderbeycanlılar)^[103]; yerlilər içərisində olmamaqla, 63 nəfəri (37 nəfəri kişilər, 26 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 63 nəfərini (37 nəfəri kişilər, 26 nəfəri qadınlar) polyaklar^[103]; yerlilər içərisində olmamaqla, 23 nəfəri (13 nəfəri kişilər, 10 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 23 nəfərini (13 nəfəri kişilər, 10 nəfəri qadınlar) gürcülər^[103]; 4 nəfəri (2 nəfəri kişilər, 2 nəfəri qadınlar) yerlilər, 104 nəfəri (65 nəfəri kişilər, 39 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 108 nəfərini (67 nəfəri kişilər, 41 nəfəri qadınlar) yəhudilər^[103] təşkil edirdi.^[105] Vilayətdə 1899-cu ildə ümumi sayı 273.124 nəfər olan yerli və müvəqqəti əhalidən əlavə 21.888 nəfər hərbçi də yaşayırdı.^[103]

"1904-cü il üçün Qafqaz təqvimi"nə əsasən 1902-ci ilin polis məlumatlarına görə bütün vilayətin faktiki əhalisi 297.125 nəfər (154.950 nəfəri kişilər, 142.175 nəfəri qadınlar) təşkil edirdi. Həmin əhalidən Ərdahan dairəsində 68.382 nəfər (35.158 nəfəri kişilər, 33.224 nəfəri qadınlar), Kağızman dairəsində 64.362 nəfər (34.128 nəfəri kişilər, 30.234 nəfəri qadınlar), Qars dairəsində 132.961 nəfər (69.303 nəfəri kişilər, 63.653 nəfəri qadınlar), Oltu dairəsində isə 31.420 nəfər (16.361 nəfəri kişilər, 15.059 nəfəri qadınlar) yaşayırdı.

"1905-ci il üçün Qafqaz təqvimi"nə əsasən 1903-cü ilin polis məlumatlarına görə bütün vilayətin faktiki əhalisi 304.193 nəfər (158.204 nəfəri kişilər, 145.989 nəfəri qadınlar) təşkil edirdi. Həmin əhalidən Ərdahan dairəsində 71.873 nəfər (37.096 nəfəri kişilər, 34.777 nəfəri qadınlar), Kağızman dairəsində 64.845 nəfər (34.230 nəfəri kişilər, 30.615 nəfəri qadınlar), Qars dairəsində 135.964 nəfər (70.604 nəfəri kişilər, 65.360 nəfəri qadınlar), Oltu dairəsində isə 31.511 nəfər (16.274 nəfəri kişilər, 15.237 nəfəri qadınlar) yaşayırdı.

"1906-cı il üçün Qafqaz təqvimi"nə Qafqaz diyarının demoqrafik vəziyyəti ilə əlaqəli statistik məlumatlar daxil edilməmişdir.

"1910-cu il üçün Qafqaz təqvimi"nə əsasən 1908-ci il tarixinə bütün vilayətin faktiki əhalisi 310.155 nəfər (160.347 nəfəri kişilər, 149.808 nəfəri qadınlar) təşkil edirdi. Həmin əhalidən Ərdahan dairəsində 71.460 nəfər (36.765 nəfəri kişilər, 34.695 nəfəri qadınlar), Kağızman dairəsində 55.624 nəfər (28.731 nəfəri kişilər, 26.893 nəfəri qadınlar), Qars dairəsində 119.363 nəfər (61.074 nəfəri kişilər, 58.289 nəfəri qadınlar), Oltu dairəsində isə 31.870 nəfər (16.303 nəfəri kişilər, 15.567 nəfəri qadınlar) yaşayırdı.^[35]

"1911-ci il üçün Qafqaz təqvimi"nə Qafqaz diyarının demoqrafik vəziyyəti ilə əlaqəli statistik məlumatlar daxil edilməmişdir.

"1912-ci il üçün Qafqaz təqvimi"nə əsasən 1910-cu il tarixinə bütün vilayətin faktiki əhalisi 368.057 nəfər (190.202 nəfəri kişilər, 177.855 nəfəri qadınlar) təşkil edirdi. Həmin əhalidən Ərdahan dairəsində 85.536 nəfər (44.108 nəfəri kişilər, 41.128 nəfəri qadınlar), Kağızman dairəsində 73.306 nəfər (38.456 nəfəri kişilər, 34.850 nəfəri qadınlar), Qars dairəsində 172.128 nəfər (88.546 nəfəri kişilər, 83.582 nəfəri qadınlar), Oltu dairəsində isə 37.087 nəfər (19.092 nəfəri kişilər, 17.995 nəfəri qadınlar) yaşayırdı.^[36]

"1913-cü il üçün Qafqaz təqvimi"nə əsasən 14 yanvar (1 yanvar ^{Yuli təqvimi}) 1912-ci il tarixinə bütün vilayətin faktiki əhalisi 371.903 nəfər (191.842 nəfəri kişilər, 180.061 nəfəri qadınlar) təşkil edirdi. Həmin əhalidən Ərdahan dairəsində 88.890 nəfər (45.802 nəfəri kişilər, 43.088 nəfəri qadınlar), Kağızman dairəsində 75.636 nəfər (39.642 nəfəri kişilər, 35.994 nəfəri qadınlar), Qars dairəsində 169.283 nəfər (86.859 nəfəri kişilər, 82.424 nəfəri qadınlar), Oltu dairəsində isə 38.094 nəfər (19.539 nəfəri kişilər, 18.555 nəfəri qadınlar) yaşayırdı.^[106]

"1914-cü il üçün Qafqaz təqvimi"nə əsasən 1913-cü il tarixinə bütün vilayətin faktiki əhalisi 382.745 nəfər (197.950 nəfəri kişilər, 184.795 nəfəri qadınlar) təşkil edirdi. Həmin əhalidən Ərdahan dairəsində 93.019 nəfər (48.061 nəfəri kişilər, 44.958 nəfəri qadınlar), Kağızman dairəsində 79.176 nəfər (41.601 nəfəri kişilər, 37.575 nəfəri qadınlar), Qars dairəsində 171.721 nəfər (88.251 nəfəri kişilər, 83.470 nəfəri qadınlar), Oltu dairəsində isə 39.029 nəfər (20.037 nəfəri kişilər, 18.992 nəfəri qadınlar) yaşayırdı.^[107]

"1915-ci il üçün Qafqaz təqvimi"nə əsasən 14 yanvar (1 yanvar ^{Yuli təqvimi}) 1914-cü il tarixinə bütün vilayətin faktiki əhalisi 391.213 nəfər (201.386 nəfəri kişilər, 189.927 nəfəri qadınlar) təşkil edirdi.^[108] Ərdahan dairəsində 94.016 nəfər (47.933 nəfəri kişilər, 46.083 nəfəri qadınlar), Kağızman dairəsində 80.818 nəfər (42.428 nəfəri kişilər, 38.390 nəfəri qadınlar), Qars dairəsində 176.288 nəfər (90.485 nəfəri kişilər, 85.803 nəfəri qadınlar), Oltu dairəsində 40.091 nəfər (20.540 nəfəri kişilər, 19.551 nəfəri qadınlar) faktiki əhali var idi.^[108]

"1916-cı və 1917-ci illər üçün hazırlanmış Qafqaz təqvimləri"ndə vilayətin ümumi faktiki əhalisi haqqında məlumatlar natamamdır. Belə ki, təqvimə daxil edilən demoqrafik məlumatlar qəza rəhbərliyindən alınırdı və I Dünya Müharibəsinin başlaması və gedişi ilə əlaqədar bu bəzən münkün olmurdu. Beləliklə, "1916-cı il üçün Qafqaz təqvimi"ndə Ərdanhan və Oltu dairələrinin, "1917-ci il üçün Qafqaz təqvimi"ndə isə Oltu dairəsinin əhalisi haqqında məlumatlar göstərilməmişdir.^[109][110]

"1916-cı il üçün Qafqaz təqvimi"nə əsasən 14 yanvar (1 yanvar ^{Yuli təqvimi}) 1915-ci il tarixinə Kağızman və Qars dairələrində toplam 255.461 nəfər (131.815 nəfəri kişilər, 123.646 nəfəri qadınlar) əhali var idi.^[109] Onlardan 79.181 nəfəri (41.392 nəfəri kişilər, 37.789 nəfəri qadınlar) Kağızman dairəsinin, 176.280 nəfəri (90.423 nəfəri kişilər, 85.857 nəfəri qadınlar) isə Qars dairəsinin əhalisi idi.^[109]

"1917-ci il üçün Qafqaz təqvimi"nə əsasən 14 yanvar (1 yanvar ^{Yuli təqvimi}) 1916-cı il tarixinə vilayətdə Oltu dairəsi sayılmadan 364.214 nəfər əhali vardı, onlardan 308.400 nəfərini yerlilər, 55.814 nəfərini isə müvəqqəti yaşayanlar təşkil edirdi.^[112] Ümumi əhalinin 44.797 nəfərini şəhər əhalisi, 319.417 nəfərini isə kənd əhalisi təşkil edirdi.^[112] Şəhər əhalisinin 24.258 nəfərini, kənd əhalisinin isə 284.132 nəfərini yerlilər təşkil edirdi, vilayətdə müvəqqəti yaşayanların şəhər yerlərində sayı 20.529 nəfər, kənd yerlərində isə 35.285 nəfər idi.^[112] Vilayətdəki etnik ermənilər ümumi əhalinin 32,46%-ini, daimi əhalinin 27,50%-ini, müvəqqəti əhalinin 59,87%-ini; etnik kürdlər ümumi əhalinin 18,51%-ini, daimi əhalinin 19,55%-ini, müvəqqəti əhalinin 12,77%-ini; qaraçılar ümumi əhalinin 10,47%-ini, daimi əhalinin 11,71%-ini, müvəqqəti əhalinin 3,64%-ini; etnik ruslar ümumi əhalinin 5,22%-ini, daimi əhalinin 5,64%-ini, müvəqqəti əhalinin 2,85%-ini təşkil edirdilər. Qars dairəsinin faktiki əhalisi 191.970 nəfər idi, onun 30.514 nəfəri Qars şəhərində, 161.456 nəfəri isə kəndlərdə yaşayırdı; Ərdahan dairəsinin faktiki əhalisi 89.039 nəfər idi, onun 3.167 nəfəri Ərdahan qəsəbəsində, 85.869 nəfəri isə kəndlərdə yaşayırdı; Kağızman dairəsinin faktiki əhalisi 83.208 nəfər idi, onun 11.116 nəfəri Kağızman qəsəbəsində, 72.092 nəfəri isə kəndlərdə yaşayırdı; Oltu dairəsi üzrə isə məlumatlar olmamışdır.^[113]

7 noyabr (25 oktyabr ^{Yuli təqvimi}) 1917-ci ildə Oktyabr inqilabı nəticəsində Müvəqqəti Rusiya Hökuməti devrildi, Rusiya Sovet Respublikasının yaradıldığı elan edildi və yeni hökumət — "Xalq Kommisarları Soveti" təsis edildi bununla da Rusiyada vətəndaş müharibəsi başladı, 8 noyabr (26 oktyabr ^{Yuli təqvimi}) tarixində isə devrilmiş müvəqqəti hökumətin üzvləri həbs edildi. 7 noyabr (25 oktyabr ^{Yuli təqvimi}) – 9 noyabr (27 oktyabr ^{Yuli təqvimi}) tarixlərində baş tutmuş "İşçi, fəhlə və əsgər deputatların Sovetlərinin II Ümumrusiya qurultayı"nın ikinci günü, yəni 8 noyabr (26 oktyabr ^{Yuli təqvimi}) tarixində Sovet hakimiyyəti Sülh haqqında dekret^[rus.] qəbul etdi. 21 noyabr (8 noyabr ^{Yuli təqvimi}) tarixində Xalq Komissarları Soveti bütün müttəfiq dövlətlərin səfirlərinə müraciət edərək müharibə edən tərəflər arasında barışıq elan olunmasını və sülh danışıqlarının başlanılmasını təklif etdi. 22 noyabr (9 noyabr ^{Yuli təqvimi}) tarixində Xalq Kommisaraları Sovetinin sədri Vladimir Lenin cəbhə xətti boyu orduların bütün alaylarına teleqram göndərdi:

“Qoy cəbhə boyu yerləşən orduların alayları düşmənlə barışıq əldə olunması üçün dərhal rəsmi danışıqlara girəcək nümayəndlər seçsinlər.”

18 dekabr (5 dekabr ^{Yuli təqvimi}) 1917-ci ildə ruslarla türklər arasında Ərzincan barışığı imzalandı. Bundan sonra rus ordusu kütləvi şəkildə Rusiyaya doğru çəkilməyə başladı.

Çıldır sancağı 1845-ci ildə təşkil edilmişdi.^[114] Buna qədər (1578–1845) əyalət idi.^[114] Ancaq 1828 – 1829-cu illərdə baş vermiş Osmanlı–Rusiya müharibəsi nəticəsində əyalətin böyük bir hissəsi Rusiyanın əlinə keçdiyi üçün işğal olunmayan ərazilərdən yığılan vergilərin əyalət səviyyəsində böyük həcmli olmaması səbəbi ilə bu ərazilər (1845-ci ildə) Çıldır sancağı adlandırıldı və Ərzurum əyalətinin inzibati tabeliyinə verildi.^[114]

Hicri 1288-ci il tarixli Ərzurum salnaməsinə (səh. 144) əsasən həmin tarixdə Çıldır sancağı inzibati mərkəz Oltu qəzası olmaqla, Ərdahan, Mamərvan və Ardanuç qəzaları ilə Çıldır, Posxov, Gölə, Pənk, Mamərvan, Tavuskər və Şavşit nahiyyələrindən ibarət idi.^[115] Ümumən sancağı mutasarrıflar, qəzaları qayməqamlar, nahiyyələri müdirlər, nahiyyələrin bölündüyü mərkəzləri (kənd icmalarını) isə icmaların seçdiyi muxtarlar^[116] idarə edirdi.^[115] Muxtarların yanında bir neçə nəfərdən ibarət ixtiyar–məclis, polis vəzifələrinin icrası üçün isə kənd icması tərəfindən təyin edilmiş çavuş olurdu.^[116] Muxtarların və məclislərin səlahiyyətləri məhdud idi və qəzaların yerli hakimiyyətlərindən asılı idi.^[116] Mollalar icmalarda oxuma–yazma bacaran yeganə şəxs kimi sənədləşmə işini icra edərək mərkəzlərin idarəsində aktiv iştirak edirdilər.^[117] 1829-cu ildə Çıldır əyalətinin böyük ərazi itkisi səbəbi ilə 1829–1845-ci illərdə əyalət adı qalsa da əyaləti artıq bəylərbəyi ünvanlı məmurlar yox mutasarrıf ünvanlı məmurlar idarə etmişdir.^[118] Miladi 1829-cu ildə təyin edilən ilk mutasarrıf Əhməd Paşa idi.^[118] Daha sonra hicri 1288-ci ilədək Bican Paşa, Feyzulla bəy, Ədhəm Paşa, Cəlal Paşa və Osman bəy mutasarrıf vəzifəsinə gətiriliblər.^[118] Hicri 1288-ci ildə sancağın mutasarrıfı Süleyman bəy idi.^[118]

Hicri 1293-cü (miladi 1876) ilə olan "Ərzurum vilayəti səlnaməsi"nə əsasən Ərzurum vilayəti inzibati cəhətdən Ərzurum, Van, Ərzincan, Bəyazid, Muş, Qars və Çıldır sancaqlarına bölünürdü.^[119] 1877-ci ildə vilayətin Van sancağı əsasında Van vilayəti təşkil edildi, Muş sancağı isə qonşu Bitlis vilayətinə birləşdirildi. Bununla əlaqədar hicri 1294-cü (miladi 1877) ilə olan "Ərzurum vilayəti səlnaməsi"ndə vilayətin inzibati cəhətdən Ərzurum, Ərzincan, Bəyazid, Qars və Çıldır sancaqlarına bölündüyü göstərilmişdir.^[120] Hicri 1293 və 1294-cü il Ərzurum vilayəti səlnamələrinə əsasən Ərzurum sancağı Ərzurum^{[q 45]}, Bayburt, İspir, Xınıs, Kiği və Tercan qəzalarına, ayrıca Tortum, Kiskim, Pasin-i Ulya, Pasin-i Süfla, Tekman, Şuşar, Köksu, Tağeteki, Çareki və Kubik nahiyyələrinə; Ərzincan sancağı Ərzincan, Kemax, Quruçay, Quziçan, Ovacıq və Mazgird qəzalarına, ayrıca Rəfahiyə nahiyyəsinə; Bəyazid sancağı Bəyazid, Diyadin, Qarakilsə, Eleşgird və İntab qəzalarına, ayrıca Xamur və Patnos nahiyyələrinə, Cəlali və Odmanlı aşirətləri bölgələrinə; Qars sancağı Qars, Şuragel, Zaruşad və Kağızman qəzalarına, ayrıca Ağbaba nahiyyəsinə; Çıldır sancağı Oltu, Ərdəhan və Ardanuç qəzalarına, ayrıca Çıldır, Posxov, Gölə, Pənk, Mamərvan, Tavuskər və Şavşit nahiyyələrinə bölünürdü.^[119][120]

Əsas məqalə: Qars vilayətinin inzibati bölgüsü

1891-ci ilə olan məlumata əsasən vilayətdə Qars şəhər 3 illik kişi məktəbi və Mariinsk qadın məktəbi, Kağızmanda, Oltuda, Ərdahanda və Diqorda adi məktəblər, ümumsinfi və ibtidai kilsə məktəbləri (500 şagirdli) və 331 oxuma–yazma məktəbi (5.610 şagirdli) olmaqla cəmi 7.930 şagirdi (6.225 nəfər oğlan, 1.705 nəfər qız) olan 364 təhsil müəssisəsi var idi.^[42]

Qars vilayətində sırf şose və qrunt yollardan ibarət olan rabitə yollarından ən önəmli olanlar bunlar idi:

1. Qars–Aleksandropol şose yolu: uzunluğu 83.5 verst;
2. Qars–Ərdahan şose yolu: uzunluğu 70 verst;
3. Qars–Sarıqamış şose yolu:^{[q 46]} uzunluğu 57 verst;
4. Oltudan (Arsiani suayrıcında yerləşən və hündürlüyü 7.728 fut olan Panjureti aşırımından keçərək) Ərdahana və ordan da (Xaniori aşırımından keçərək) Ahalsıxa gedən qrunt yol;
5. Ərdahandan (Arsiani suayrıcında yerləşən və hündürlüyü 8.442 fut olan Yalousçam aşırımından keçərək) Batuma gedən və əsasən qrunt qismən isə cığır olan yol;
6. Qarsdan Kağızmana gedən yol: uzunluğu 75 verst;
7. Kağızmandan İğdıra gedən şose yolu: yolun vilayət ərazisində uzunluğu 27 verst.^[42]

Qalan yolların əksəriyyətini bəzi yerlərində hərəkətin olduqca çətin olduğu araba cığırları təşkil edirdi.^[42]

1. D. Провинцiи, вновь прiобрѣтенныя оть Турцiи и Персiи. 1. Ахалцихскiй пашалыкь, стр. 199 – 242. // Обозрѣнie россiйскихь владѣнiй за Кавказомь, вь статистическомь, этногафическомь, топографическомь и финансовомь отношенiяхь, произведенное и изданное по высочайшему соизволенiю. Часть IV. Санкт–Петербургь: Типографiя Департамента Внѣшней торговли, 1836, 401 стр.
2. Договоры с Турцией. – Трактат, заключенный в Адрианополе, 2 сентября 1829 года, стр. 71 – 84. // Договоры Россiи съ Востокомъ. Политическie и торговые. Собралъ и издал Т. Юзефовичъ. Санкт–Петербургь: Типографiя О.И. Бакста, 1869, 294 стр.
3. Sâlnâme-i Vilâyet-i Erzurum: 1287 Hicrî Senesi (m.y. 1870). Erzurum: Erzurum Vilâyet Matbaası, 1870 Def’a 1 (33038), 124 sayfa
4. Sâlnâme-i Vilâyet-i Erzurum: 1288 Hicrî Senesi (m.y. 1871). Erzurum: Erzurum Vilâyet Matbaası, 1871 Def’a 2 (33031), 184 sayfa
5. Sâlnâme-i Vilâyet-i Erzurum: 1289 Hicrî Senesi (m.y. 1872). Erzurum: Erzurum Vilâyet Matbaası, 1872 Def’a 3 (33037), 184 sayfa.
6. Sâlnâme-i Vilâyet-i Erzurum: 1290 Hicrî Senesi (m.y. 1873). Erzurum: Erzurum Vilâyet Matbaası, 1873 Def’a 4 (33034), 187 sayfa.
7. Sâlnâme-i Vilâyet-i Erzurum: 1291 Hicrî Senesi (m.y. 1874). Erzurum: Erzurum Vilâyet Matbaası, 1874 Def’a 5 (33040), 187 sayfa.
8. Sâlnâme-i Vilâyet-i Erzurum: 1292 Hicrî Senesi (m.y. 1875). Erzurum: Erzurum Vilâyet Matbaası, 1875 Def’a 6 (33026), 192 sayfa.
9. Sâlnâme-i Vilâyet-i Erzurum: 1293 Hicrî Senesi (m.y. 1876). Erzurum: Erzurum Vilâyet Matbaası, 1876 Def’a 7 (33033), 191 sayfa.
10. 27. Erzerum (Erzerum), seiten 97 – 98. // Die Völker des osmanischen Reiches: Beiträge für Förderung orientalischer Studien aus den Papieren des früheren Militär-Attachés der k. u. k. österreichisch – ungarischen Botschaft in Constantinopel Alfred Ritter Zur Helle von Samo Mitglied der k. k. geogr. Gesellschaft in Wien. 1876. Wien: Druck un Verlag von Carl Gerolds Sohn, 1877, 130 seiten.
11. Sâlnâme-i Vilâyet-i Erzurum: 1294 Hicrî Senesi (m.y. 1877). Erzurum: Erzurum Vilâyet Matbaası, 1877 Def’a 8 (33032), 192 sayfa.
12. II. Географическія, этнографическія и статистическія данныя. — Этнографическiй составь населенія бывшаго Эрзерумскаго вилайета и Лазистанскаго санджака, стр. 238 – 239. // Извѣстія Кавказскаго отдѣла Императорскаго Русскаго Географическаго общества. Томь V. Подь редакціею Л. П. Загурскаго. Тифлись: Типографія Главнаго Управленія Намѣстника Кавказскаго, 1877 – 1878.
13. II. V. Перечень военныхь событій вь Азіатской Турціи и на восточномь берегу Чёрного моря вь 1877 – 1878 гг. Полковникь Астафьевь, стр. 203 – 208 // Военный сборникь, издаваемый по Высочайшему повелѣнію. Годь двадцать второй. Томь CXXV. Санктпетербургь: Типографія В.А. Полетики, 1879.
14. Война Россіи сь Турціею 1877–1878 года. Подробное описаніе военныхь подвиговь русскихь войскь на обоихь театрахь войны за вѣру и свободу. Подвиги русскихь богатырей нашего времени, ихь біографіи, очерки, рассказы, сцены и проч. Составиль по достовѣрнымь офицiальнымь источникамь, корреспонденцiямь участвовавшихь и по словамь очевидцевь. — П. Гарковенко. Москва: Типографiя К. Индриха, Срѣтенке, д. Карлони. 1879, 955 стр.
15. Русско – турецкая война за свободу славянь за Дунаемь и за Кавказомь 1877–1878. Москва: Изданіе книгопродавца А.В. Морозова, 1879, 192 стр.
16. Статистическія таблицы о народонаселеніи Кавказскаго края. — Таблица о народонаселеніи Карсской области по вѣроисповѣданіямь, LXX – LXXI. // Сборникь свѣдѣній о Кавказѣ. Томь VII. Изданный подь редакціею главнаго редактора Кавказскаго Статистическаго Комитета Н. Зейдлица. Тифлись: Типографія Главнаго Управленія Намѣстника Кавказскаго, 1880, 570 стр.
17. Статистическія таблицы о народонаселеніи Кавказскаго края. — Таблица о народонаселеніи Карсской области по народностямь, LXIV – LXVII. // Сборникь свѣдѣній о Кавказѣ. Томь VII. Изданный подь редакціею главнаго редактора Кавказскаго Статистическаго Комитета Н. Зейдлица. Тифлись: Типографія Главнаго Управленія Намѣстника Кавказскаго, 1880, 570 стр.
18. I. Статьи и замѣтки. Замѣтка о Карсской области — П.Ф. Степанова, стр. 175 – 191. // Извѣстія Кавказскаго отдѣла Императорскаго Русскаго Географическаго общества. Томь VII. Подь редакціею Л. П. Загурскаго. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ, 1882 – 1883.
19. I. Статьи и замѣтки. Историческо – этнографическій очеркь Карсской области — Д. З. Бакрадзе, стр. 192 – 202. // Извѣстія Кавказскаго отдѣла Императорскаго Русскаго Географическаго общества. Томь VII. Подь редакціею Л. П. Загурскаго. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ, 1882 – 1883.
20. I Отдѣл. II. Краткія замѣтки о Карсской области. — К. Садовскаго, стр. 315 – 350. Г. Карсь, 1883.// Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь третій. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ, 1883.
21. Война въ Турецкой Арменiи 1877–1878 г.г. Соч. Генеральнаго Штаба Генераль – Маіора С. О. Кишмишева. С.–Петербургь: Военная типографія (вь зданіи Главнаго Штаба), 1884, 508 стр.
22. II. Географическія, этнографическія и статистическія данныя. — Числительность населенія Карсской области по камеральному описанію 1882 г., стр. 89 – 91 // Извѣстія Кавказскаго отдѣла Императорскаго Русскаго Географическаго общества. Томь VIII. Подь редакціею Л. П. Загурскаго. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ, 1884 – 1885.
23. I Отдѣл. I. Посховскій участокь, Ардаганскаго округа, Карсской области. — К. Садовскаго, стр. 1 – 65. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь пятый. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ, 1886.
24. I. Очеркь южной части Карсской области — Kн. В. Масальскiй, стр. 105 – 128. // Извѣстія Кавказскаго отдѣла Императорскаго Русскаго Географическаго общества. Томь IX. Подь редакціею Л. П. Загурскаго. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ, 1886 – 1888.
25. Энциклопедія военныхь и морскихь наукь. Составлена подь главною редакціей генераль-лейтенанта Леера, заслуженнаго профессора Николаевской академіи Генеральнаго Штаба. Томь IV. Санкт–Петербургь: вь типографіи В. Безобразова и Коми, 1889, 642 стр.
26. Отдѣл II. Нѣкоторыя свѣдѣнія о сектѣ "Али-Аллахи". — Бывшаго учителя Нахичеванскаго городского училища Ф. Султанова, стр. 219 – 222. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь Семнадцатый. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ и Козловскаго, 1893.
27. Отдѣл первый. Курды, черты ихь характера и быта. — Смотрителя Камарлинскаго начальнаго училища, К. Хачатурова. Стр. 64 – 90. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь Двадцатый. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ и Козловскаго, 1894.
28. Нѣкоторыя статистическія и этнографическія данныя о Карсской области, стр. 323 – 356. // Записки Кавказскаго отдѣла Императорскаго Русскаго Географическаго общества. Книжка XVIII. Подь редакціей дѣйствительныхь членовь Отдѣла Н.К. Зейдлица и Е.И. Кондратенко. Тифлись: Типографія Грузинскаго Издательскаго Товарищества, 1895.
29. Карсская область, стр. 599 – 603. // Энциклопедическiй словарь. Томь XIV (а). Карданахи — Керо. Издатели: Ф. А. Брокгаузь (Лейпцигь), И. А. Ефронь (Санкт-Петербургь). Под редакцiею К.К. Арсеньева. Санкт-Петербургь: Типо-Литографiя И.А. Ефрона, 1895, 960 стр.
30. Отдѣл первый. Каникулярная поездка по Эриванской губерніи и Карсской области. — В. Девицкова (Учитель Эриванской учительской семинаріи). Эривань, 1894 г., стр. 79 – 180. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь Двадцать Первый. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ, К. Козловскаго и И. Мартиросіянца, 1896.
31. Первая всеобщая перепись населенiя Россiйской имперiи, 1897 г. Изданie Центральнаго Статистическаго Комитета Министерства Внутреннихь Дѣль. Подь редакцiею Н. А. Тройницкаго. – LXIV. Карсская Область. Тетрадь I. Санкт–Петербургь: Типографiя Санкт-Петербургскаго акционернаго общества печатнаго дѣла в России Е. Евдокимова. 1900, 33 стр.
32. Первая всеобщая перепись населенiя Россiйской имперiи, 1897 г. Изданie Центральнаго Статистическаго Комитета Министерства Внутреннихь Дѣль. Подь редакцiею Н. А. Тройницкаго. – LXIV. Карсская Область. Тетрадь II (послѣдняя). Санкт–Петербургь: Издательство Пушкинская Скоропечатня. 1904, 119 стр.
33. Отдѣл первый. Очерки Карсской области. — Филиппа С. Яновича (Учителя Карсскаго городского училища; Г. Карсь, 1901.), стр. 1–181. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь Тридцать четвертый. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ и К. Козловскаго, 1904.
34. Карсская область, стр. 884. // Энциклопедическiй словарь. Дополнительный томь I (а). Гаагская конференцiя — Кочубей. Издатели: Ф. А. Брокгаузь (Лейпцигь), И. А. Ефронь (Санкт-Петербургь). Под редакцiею К.К. Арсеньева. Санкт-Петербургь: Типографiя Акц. Общ. Брокгаузь-Ефронь, 1905, 956 стр.
35. Памятная книжка и Адрес-Календарь Карсской Области на 1906 год Arxivləşdirilib 2015-09-15 at the Wayback Machine
36. Русско-Турецкая война 1877–1878 гг. на Кавказѣ и вь Малой Азіи. Составиль Генераль-Маіорь Б. Колюбакинь, ординарный профессорь Николаевской Академіи Генеральнаго Штаба. Часть 1-ая. Издано при содѣйствіи Николаевской академіи Генеральнаго Штаба. (с атласом карт и планов). Санкт–Петербургь: Типо-Литографія А.Г. Розена, 1906, 185 стр.
37. Отдѣл первый. — Краткie очерки садоводства в Карсской области В. И. Девицкаго, стр. 1–30. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь тридцать девятый. Тифлись: Типографія Канцеляріи Намѣстника Его Императорскаго Величества на Кавказѣ и К. Козловскаго, 1908.
38. 15. Колонизаціонная политика Россіи въ Закавказьѣ, стр. 58 – 66. // Изданіе Русскаго Собранія. — Новая угроза русскому дѣлу вь Закавказьѣ: предстоящая распродажа Мугани инородцамь. — Н. Н. Шаврова. С.–Петербургь: Типографія Редакціи періодическихь изданій Министерства Финансовь. 1911, 78 стр.
39. II. Азiатская Россiя. XV. Кавказскiй край. — Карсская область, стр. 76 // Россiя. Географическое описанie Россiйской Имперiи по губернiямъ и областямъ съ географическими картами. Санкт–Петербургь: Типографія "Бережливость", 1913.
40. Отдѣлъ Статистическiй. — Пространство и населенie Кавказскаго края къ 1-му января 1916 г. (по даннымъ уѣздной администрацiи), стр. 177 – 237. // Кавказскiй календарь на 1917 годь (LXXII г.). Издань по распоряженiю Намѣстника Его Императорскаго Величества на Кавказѣ канцелярiей намѣстника. Сь приложенiемь: Карты Кавказа, Азiатской Турцiи и Персiи. Подь редакцiей Н. П. Стельмащука. Тифлисъ: Типографія Канцеляріи Намѣстника Е.И.В. на Кавказѣ, 1916.
41. Сборник договоров России с другими государствами: 1856 – 1917. Под редакцией Е. А. Адамова. Составитель И. В. Козьменко. Москва: Государственное издательство политической литературы, 1952 год, 464 стр.
42. А. Л. Бадалян — Население Армении со времен присоединения ее к России до наших дней, стр. 49–72. // Известия Академии наук Армянской ССР, Общественные науки, № 5. Редакционная коллегия — Х. Н. Момджян, Ц. П. Агаян, Б. Н. Аракелян, А. Р. Иоаннисян, Г. А. Капанцян, М. М. Мкрян, М. К. Нерсисян, В. А. Парсамян, Г. Х. Степанян (исп. об. редактора). Ереван, 1953, 94 стр.
43. An Etymological Dictionary of Pre–Thirteenth–Century Turkish. Author: Sir Gerard Clauson. Oxford: Clarendon Press, 1972, XLVIII+1040 pages. ISBN 0198641125
44. Ottoman population in Europe in the 19th century: its territorial, racial, and religious composition. Author: Engin Deniz Akarli. Madison (State of Wisconsin): University of Wisconsin Press, 1972, 382 pages.
45. Ottoman Population, 1830–1914: Demographic and Social Characteristics. Author: Kemal H. Karpat. Madison (State of Wisconsin): University of Wisconsin Press, 1985, 242 pages.
46. Erzurum, sayfa 321 – 335. // Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt XI. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, 1995, 552 sayfa
47. Death and Exile: The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims, 1821–1922. Author: Justin McCarthy. Princeton N. J.: Darwin Press, 1995, XV+368 pages. ISBN 9780878500949
48. Dördüncü Bölüm. Demografik Yapı, Göçler ve İskan Siyaseti: göç hareketleri. 93 Muhacereti. — Doç. Dr. Nedim İpek, sayfa 661 – 668. // Osmanlı. Cilt: 4. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, 702 sayfa. ISBN 975-6782-07-2
49. Dördüncü Bölüm. Demografik Yapı, Göçler ve İskan Siyaseti: göç hareketleri. Kırım ve Kafkasyadan Osmanlı İmparatorluğuna Göçler. — Dr. Safarov Rafik Firuzoğlu, sayfa 687 – 696 // Osmanlı. Cilt: 4. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, 702 sayfa. ISBN 975-6782-07-2
50. Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri: I Arxivləşdirilib 2016-06-30 at the Wayback Machine. — T. C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nu: 49. Hazırlayanlar: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Personeli. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 2001, 381 sayfa.
51. Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri: II Arxivləşdirilib 2016-06-30 at the Wayback Machine. — T. C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nu: 50. Hazırlayanlar: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Personeli. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 2001, 1057 sayfa.
52. Birinci Bölüm, sayfa 1–80 // Osmanlı Tarihi. VIII. Cilt. Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1876–1907). — Ord. Prof. Enver Ziya Karal. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları XIII. Dizi – Sayı 16. — 6. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2007, 631 sayfa. ISBN 975-16-0020-0
53. Дмитриев С.В. (РЭМ). Туркмены Карсской области в русской литераатуре конца XIX – начала XX вв. и собрании Российского этнографиического музея, 2008 год, стр. 182 – 191. // Малые этнические и этнографические группы: Сборник статей, посвященный 80-летию со дня рождения профессора Рудольфа Фердинандовича Итса. Ответственный редактор В.А. Козьмин. — Санкт-Петербург: Издательство – Новая Альтернативная Полиграфия, 2008, 356 стр. (Историческая этнография. Выпуск 3.)
54. Doğu Anadolu’da İdari Yapılanma (1877–1878 Osmanlı–Rus Savaşı’ndan Sonra). — Dr. Muammer Demirel, sayfa 247–259. // Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. Sayı: 37. Editör: Doç. Dr. Osman Mert. Erzurum, 2008, 326 sayfa.
55. Sürgünden Soykırıma Ermeni İddiaları Arxivləşdirilib 2014-08-22 at the Wayback Machine. Prof. Dr. Yusuf Halaçoğlu. İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı, 2008, 126 sayfa. ISBN 9789758486960
56. The Socio–Economic Status Of The Cildir Sanjak In The Middle Of The 19th Century. — Assistant Professor (in Kafkas Üniversitesi) Oktay Kızılkaya, page 405–423. // Turkish Studies Arxivləşdirilib 2015-11-08 at the Wayback Machine (ISSN: 1308–2140): International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. — Academic journal. Editor: Sibel Üst. Volume 8/5 Spring 2013 Arxivləşdirilib 2016-04-18 at the Wayback Machine. Ankara: Alko Dijital Baskı Merkezi, 2013, 973 pages.  (türk.)
57. The Construction of the Tiflis–Aleksandropol–Kars Railway (1895–1899). Authors: Sonya Mirzoyan, Candan Badem. The Hague: Institute for Historical Justice and Reconciliation, 2013, 100 pages. ISBN 9491145053 (ing.), (erm.), (türk.)

• Rusiya İmperiyasının Ərzurum vilayəti
• Batum vilayəti

Vikianbarda Qars vilayəti ilə əlaqəli mediafayllar var.

• "1828-1829 Türk-Rus Savaşı ve Edirne Antlaşması / Dr. Alexander Bitis — Tarih Tarih Dergisi". Archived from the original on 2016-08-10. İstifadə tarixi: 23 iyun 2015..