İran iqtisadiyyatı

Asiyanın ən zəngin ölkələrindən biri olan İranın iqtisadiyyatı milli hasilatına görə dünyada 18-ci (MKİ,2010-cu il) və Qərbi Asiya , Yaxın Şərq və OPEK dövlətləri arasında ən böyüyüdür. İran ÜDM-ə görə Türkiyədən sonra İslam dünyasının ən böyük iqtisadiyyatıdır(29-cu yer). Dünyanın digər ölkələri arasında rəqabət qabiliyyətliliyə görə 76-cı, innovasiyaya görə 78 , bilik iqtisadiyyatı indeksinə görə 94-cü yerdədir.

İran iqtisadiyyatı
Tehran İranın paytaxtıdır. Ölkə sənayesinin 45%-i burada cəmlənib
Valyuta	1 iran rialı
Ticarət təşkilatları	İƏT, OPEK, ÜTT, QİÖF, ŞƏT və s.
Statistika
ÜDM	$430,71 mlrd. (nominal, 2018) $1637,22 mlrd. (AQB, 2018)
ÜDM artımı	4,0 % (2016)
Adambaşına düşən ÜDM	$5 290 (nominal, 2018) $20 108 (AQB, 2018)
Sektorlarına görə ÜDM	kənd təsərrüfatı 1,2%, sənaye 50,6%, xidmət sektoru 48,2%,
İnflyasiya (İQİ)	9,6 % (2018)
Yoxsulluq həddindən aşağı olan əhali	9,8 % (2016)
İnsan İnkişafı İndeksi	0,749, 75-ci yer (2013)
İşçi qüvvəsi	26,4 milyon nəfər (2011)
Məşğulluğa görə işçi qüvvəsi	Neft-kimya Sənayesi, Qaz Sənayesi, Tikinti, Mühəndislik, Tekstil Sənayesi, Yeyinti Sənayesi
İşsizlik səviyyəsi	8,9 % 2016
Xarici ticarət
İxrac	$203,9 mlrd (2016)
İdxal tərəfdaşları	Çin (17,4 %), BƏƏ 12,7 %, Almaniya (11,6 %), Cənubi Koreya (6,3 %), Rusiya (5,7 %), Türkiyə (4,8 %), İtaliya (4,2 %), (2010)
Xarici borc	$17,9 mlrd. (2011)
Dövlət maliyyəsi
İctimai borc	11,6 % ÜDM-dən (2011)
Gəlirlər	$130,6 mlrd. (2011)
Əksi qeyd olunmayıbsa, bütün məlumatlar ABŞ dolları ilədir.

Kənd təsərrüfatı sektoru İran ÜDM-nin 10%-ni təşkil edir və əmək qabiliyyətli əhalinin təxminən 1/4-ni işlə təmin edir.

ÜDM-in 30%-ni sənaye (əhalinin 23%-i), o cümlədən neft-kimya sənayesi tutur.

60%-xidmət sektoru (işçi qüvvəsinin 63%-i).

İranın müsbət ticarət saldosu 73% təşkil edir.(ixrac — 230 dollar, idxal — 150 milyard dollar). İxracın 80%-i mineral ehtiyatlardır, əhalinin yalnız 1%-i onların hasilatı ilə məşğuldur.

2006-cı ildə orta illik əmək haqqı 2700 dollar təşkil edib. Əhali yoxsulluq həddindən aşağıdır — 18,7% (2011). İnflyasiya 15,8% təşkil edir.

İranın ümumi daxili məhsulu (Şami hicrət dövrü üçün nəzərə alınmaqla : martın 21-dən gələn ilin 20-nə kimi)

İl	ÜDM (mlrd. rial)	AQB (mlrd. dollar
1980	6.6	98.797
1985	16.6	186.782
1990	34.5	206.768
1995	185.9	206.768
2000	580.5	373.725
2005	1768.7	554.775

İranın pul vahidi:əskinas-İran rialı (riyalı); 100 dinardan ibarətdir. 1932-ci il valyuta islahatından əvvəl İranın pul vahidi duman idi

Büdcə

Dövlət büdcəsinin gəlirlərinin 45%-i neft və qaz ixracından, 31%-i vergi və rüsumlardan əldə edilir.

Büdcə profisiti — ÜDM-in 8%-i (gəlir 130,6 milyard dollar, xərc — 92,2 milyard dollar) (Mənbədə yoxdur). 2017-ci ilin hesablamalarına görə , büdcə gəlirləri 74,5 milyard dollar, xərcləri isə 84,45 milyard dollar, yəni. büdcə kəsirli idi.

1970-ci illərə qədər İran əsasən kənd təsərrüfatı ölkəsi idi. 1970-ci illərin əvvəllərində Şah Baş Nazir Əmir Abbas Hoveyda hökuməti Qərb, ilk növbədə Amerika şirkətlərinin köməyi ilə ölkənin daxili ehtiyaclarını ödəmək üçün iqtisadiyyatı fəal şəkildə sənayeləşdirdi və mövcud istehsalı modernləşdirdi, lakin əhəmiyyətli sosial təbəqələşmə (və aşağı kütləvi tələb) və siyasi gərginlik səbəbindən 1978-ci ilə qədər " Ağ İnqilab " minimal nəticələr verdi. İranda kütləvi tətillər başladı, istehsalın kəskin azalması. fevral–aprel 1979 _ölkədə hakimiyyət dəyişikliyi baş verdi (bax : İranda İslam İnqilabı).

İslam Respublikası rəhbərliyinin elan etdiyi yeni iqtisadi kurs İranın Qərb ölkələrindən iqtisadi müstəqilliyinə, eləcə də maksimum məşğulluğa nail olmağa yönəlmişdi. 1980-ci illər boyu İraqla müharibə İranın iqtisadi inkişafına mane oldu . 1990-cı illərə qədər İranın əhalisi inqilabdan əvvəlki rəqəmindən iki dəfə artmışdı, iranlıların böyük faizi yetkinlik yaşına çatmayanlardır. Əhalinin kəndlərdən şəhərlərə kütləvi axını başladı, bu da kənd təsərrüfatına mənfi təsir etdi . 20-ci əsrin sonunda İran ən böyük ərzaq məhsulları idxalçılarından birinə çevrildi.

İslam İnqilabının şübhəsiz nailiyyətlərindən biri səhiyyə və təhsilin dramatik inkişafı idi . Yeni hökumət qərb mütəxəssislərini mümkün qədər öz mütəxəssisləri ilə əvəz etmək və dəhşətli savadsızlığı aradan qaldırmaq üçün elmə külli miqdarda vəsait qoydu. Eyni zamanda İran iqtisadiyyatının ən mühüm problemlərindən biri də işsizlik səviyyəsinin yüksək olmasıdır .

1990-cı illərdə infrastruktur , ilk növbədə, nəqliyyat fəal şəkildə inkişaf etməyə başladı : İran yüksək keyfiyyətli magistral yollar şəbəkəsi ilə əhatə olunmuşdu , lakin dəmir yolu nəqliyyatı nəqliyyatın ümumi həcmində hələ də çox kiçik bir paya malikdir. Avtomobil sənayesi və dəqiq mühəndislik yeni inkişaf aldı. Bu sənayelərdə istehsalın artımını sürətləndirmək üçün hökumət onları fəal şəkildə özəlləşdirir .

İran Səudiyyə Ərəbistanı və Venesueladan sonra üçüncü ən böyük neft ehtiyatlarına malikdir (18,8 milyard ton, qlobal ehtiyatların 9,9%-i) və dünya neft məhsulları ticarət bazarının 5,5%-ni tutur.

2008-ci ildən İran neftini öz birjasında avro və rialla ticarət edir . 2017-ci ildə İran neftinin əsas istehlakçıları Avropa (35,5%) və Asiya-Sakit okean regionu (64,5%) olub. Əsas ixracatçı ölkələrə Çin (24%), Hindistan (18%), Koreya Respublikası (14%), Türkiyə (9%), İtaliya (7%), Yaponiya (5%), Fransa (5%) daxildir. , digər ölkələr (18%).

Neft ixracı, milyon ton

2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017
125.5	104.2	60.1	54.8	53.5	95.3	105.1

İran dünya təbii qaz ehtiyatlarının 16%-nə malikdir . Əsas yataqlar Fars körfəzinin şelfində və ölkənin şimal-şərqində yerləşir. İran, Qətər kimi , Fars körfəzində eyni yatağı (onu fərqli adlandırır: Qətər — Şimal və İran — Cənubi Pars) istismar edir. Eyni zamanda, Qətər dünyanın ən böyük LNG ixracatçısıdır , İran isə əsasən daxili bazar üçün istehsal edir və Türkiyəyə çox az — təxminən 6–8 milyard m³ tədarük edir (2017-ci ildə tədarükün həcmi 8,9 təşkil edib) milyard kubmetr).

Qaz mühəndisliyi sahəsində strateji tədqiqatları eyniadlı birlik həyata keçirir.

2021: Tehran Çalus şəhəri yaxınlığında Xəzər dənizinin İran sektorunda ən böyük təbii qaz yatağının kəşf edildiyini elan etdi

Qaz ixracı, milyard kubmetr

2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017
9.1	8.4	9.4	9.6	8.4	8.4	12.5

Əkin sahələri İranın bütün ərazisinin 20%-ni təşkil edir . Bu torpaqların çoxu şimalda, Xəzər dənizinə daha yaxın , eləcə də şimal-qərbdə nisbətən yaş vadilərdədir. Düz, lakin quraq cənub əyalətlərindəki bəzi əkin sahələri suvarma sistemləri ilə təchiz edilmişdir. Ümumilikdə 7,5 milyon hektar torpaq suvarılır.

Əhəmiyyətli kənd təsərrüfatı bitkiləri arasında buğda , arpa , düyü , paxlalılar , pambıq , şəkər çuğunduru , şəkər qamışı , tütün , çay , qoz- fındıq , püstədir .

Heyvandarlığın əsasını qoyun , keçi , dəvə , mal-qara yetişdirmək təşkil edir .

Balıqçılıq sənayesi : Xəzər dənizinin mövcudluğuna görə zəngin balıq ehtiyatları (bax: İran Balıqçılıq Tədqiqat İnstitutu) ; qara kürü istehsalında əhəmiyyətli qlobal paydır.

Neft , kömür , qaz , mis , dəmir , manqan və qurğuşun — sink filizlərinin çıxarılması. Neft emalı və neft-kimya müəssisələri var .

İsfahanda böyük metallurgiya zavodu Esfahan Steel Company (Esfahan Steel Company) (1967-ci ildən SSRİ-nin dəstəyi ilə tikilib , 1979-cu ildə istismara verilib) ; 1988-ci ildə yenidən qurulmuş; Bu gün İsfahan Metallurgiya Zavodu İranın əsas sənaye komplekslərindən biridir

İran metallurgiyasında dəmir-polad nisbəti 2012-ci ilin məlumatlarına görə −0,22-dir.

Maşınqayırma və metal emalı geniş şəkildə təmsil olunur . İran bəndlərin və elektrik stansiyalarının layihələndirilməsi, tikintisi və istismarı sahəsində özünü təmin edə bilib və xarici firmalarla rəqabətdə çoxlu sayda beynəlxalq tenderlərdə qalib gəlib. İran dünyada qaz və buxar turbinləri istehsal edən altı ölkədən biridir

Həmçinin qida , tekstil sənayesi. Xalça və dəmir məmulatlarının sənətkarlıq istehsalı inkişaf etdirilir .

Son illər ölkənin avtomobil sənayesi sürətlə inkişaf edib. Ölkənin avtomobil istehsal edən İran Khodro Industrial (IKCO), Pars Khodro, Saipa, Kerman Khodro, Bahman Autos və Kish Khodro kimi öz zavodları var . Fransanın avtomobil nəhəngləri ilə də əməkdaşlıq qurulub. Beləliklə, İranın ən böyük sənaye qrupu İran Khodro Industrial hazırda Peugeot platformalarına əsaslanan bir neçə model istehsal edir , o, həm də mənimsəmişdir.^{[ nə vaxt? ] İranın} Samand X7 minik avtomobilinin buraxılışı .

Bununla belə, bir çox İran avtomobil modelləri müəyyən ekoloji meyarlara cavab vermir və böyük miqdarda yanacaq sərf edir.

2010-cu ilə qədər İranda qaz hasilatını ildə 290 milyard kubmetrə çatdırmaq planlaşdırılır. Eyni zamanda, tam miqyaslı qaz ixracına başlanmalıdır. 2005-ci ildə İran Türkiyəyə hər il 7 milyard kubmetr qaz tədarük edib .

Hazırda Cənubi Pars yatağından Fars körfəzindəki Kiş adasındakı təbii qazın mayeləşdirilməsi zavoduna qaz kəməri çəkilir . İran- Pakistan — Hindistan qaz kəmərinin tikintisi müzakirə olunur . 2005-ci ildə İran-Ermənistan qaz kəməri açılıb .

Qaz ixracını genişləndirmək üçün 1970-ci ildə Ermənistan və Azərbaycanı qazla təmin etmək üçün tikilmiş gücü ildə 9,6 milyard kubmetr olan İQAT-1, o cümlədən İQAT qaz kəmərləri şəbəkəsinin bərpasına cəhd edilə bilər . gücü ildə 27 milyard kubmetrdir.1979-cu ildə İslam inqilabı nəticəsində tikintisi başa çatdırılmamış. Hər iki kəmər yenidənqurma tələb edir. Onların yenidən açılması İrana Ukrayna vasitəsilə Aİ -yə qaz tədarük etməyə imkan verə bilər . Alternativ olaraq, İrandan Türkiyəyə, Yunanıstana mövcud qaz kəmərinin genişləndirilməsi nəzərdən keçirilir .

2005-ci ildə İranın 132 milyard barel təsdiqlənmiş neft ehtiyatı var idi (dünya ehtiyatlarının təxminən 10%-i). İran gündəlik 4,2 milyon barel hasil edir ki, bunun da təxminən 2,7 milyon barreli ixrac edilir. İran dünyanın dördüncü neft ixracatçısı (OPEK -də ikinci), eləcə də Çinə ən böyük neft tədarükçüsü idi .

İran konstitusiyasına görə, milli neft şirkətlərinin səhmlərinin xarici şirkətlərə satılması və ya neft hasilatı üçün onlara güzəştlərin verilməsi qadağandır . Neft yataqlarının işlənməsi dövlətə məxsus Milli İran Neft Şirkəti (NIOC — Milli İran Neft Şirkəti) tərəfindən həyata keçirilir. 1990-cı illərin sonundan etibarən xarici investorlar neft sənayesinə daxil oldular (Fransızın Total və Elf Aquitaine , Malayziya Petronas , İtaliyanın Eni , Çin Milli Neft Şirkəti və Belarusun Belneftexim"), kompensasiya müqavilələrinə əsasən hasil olunan neftin bir hissəsini alır və müqavilənin müddəti başa çatdıqdan sonra yataqları INOC-un nəzarətinə verir.

Nəhəng karbohidrogen ehtiyatlarına baxmayaraq, İran elektrik enerjisi çatışmazlığı yaşayır . Elektrik enerjisi idxalı ixracı 500 milyon kilovat-saat üstələyir. Bununla bağlı hazırlanmış milli proqram 2010-cu ilədək güclərin işə salınmasını nəzərdə tutur ki , bu da əlavə olaraq 53 min meqavat enerji istehsal etməyə imkan verəcək . Proqram su elektrik enerjisi və nüvə energetikasının inkişafını nəzərdə tutur. Rusiyanın vasitəçiliyi ilə Buşehrdə İranın ilk atom elektrik stansiyası tikilir .

İranın inkişaf etmiş nəqliyyat infrastrukturu var. Avtomobil yollarının ümumi uzunluğu 178 min km-dir ki, bunun da 2/3 hissəsi asfaltlıdır. Hər 1000 nəfərə 140 şəxsi avtomobil düşür. Dəmir yollarının uzunluğu 6405 km-dir. Azərbaycan , Pakistan , Türkiyə və Türkmənistanla dəmir yolu əlaqələri mövcuddur . Xürrəmşəhr — Bəsrə (İraq) filialının tikintisi davam edir. Yolun eni — 1435 mm. Ən böyük liman Fars körfəzi sahillərində , Xəzər dənizinin Ənzəli sahilində yerləşən Bəndər Abbasdır . İranda 321 hava limanı var, 129 uçuş- enmə zolağı asfaltlandı . Ölkənin səkkiz ən böyük şəhərində metro tikintisi davam edir. Bir sıra şəhərlərdə inkişaf etmiş tramvay şəbəkəsi var. İrandakı yollar Yaxın Şərqdə ən yaxşı hesab olunur, ikinci yerdə İsrail gəlir . Boru kəmərlərinin uzunluğu 34 min km-dir; Onlardan 17 mini qaz kəməri, 16 mini neft kəməri, 1000 -i maye qaz və qaz kondensatının distillə edilməsi üçündür. Yüksək sürətli dəmir yolu xətləri də mövcuddur: İsfahan — Tehran — Şiraz və Qum — İsfahan — Məşhəd (qatarlar saatda 270 km-dən çox sürətlə hərəkət edir) Daha dörd sürətli dəmir yolu xəttinin tikintisi davam edir.

İranın turizm sənayesi İran-İraq müharibəsindən ciddi şəkildə təsirlənsə də , hazırda yenidən canlanır. 2003-cü ildə 300.000 turist vizası verilmişdir ki, bunların əksəriyyəti qonşu İslam dövlətlərindən Məşhəd və Quma gedən zəvvarlara verilmişdir . 2004-cü ildə İrana 1,7 milyon xarici turist səfər edib. Əgər müsəlmanlar üçün əsas maraq müqəddəs yerlərdirsə, avropalıları əsasən arxeoloji qazıntılar və qədim abidələr maraqlandırır. 2004-cü ildə turizm sənayesinin gəlirləri 2 milyard dolları ötüb. İnfrastrukturun mükəmməl olmaması turizmin inkişafına güclü mane olur.

İran beynəlxalq turizm üçün ən cəlbedici on ölkə sırasında olduğu halda, ölkə turizmdən büdcə gəlirlərinə görə cəmi 68-ci yerdədir. Əhalinin 1,8%-i turizm biznesində məşğuldur. Proqnozlara görə, iqtisadiyyatın bu sektoru ölkədə ən perspektivli sahələrdən biridir; yaxın illərdə 10% artacağı gözlənilir.

Əsas ixrac məhsulları: xam neft və emal olunmuş neft məhsulları, metal filizləri, kənd təsərrüfatı məhsulları. Əsas idxal məhsulları ağır maşınqayırma və kimya sənayesi məhsulları, avtomobillər, dəmir, polad, minerallar, tekstil və kağızdır.

İranın əsas ticarət tərəfdaşları Çin , Yaponiya , Almaniya , Rusiya , Fransa , İtaliya və Türkiyədir . İran Cənub-Qərbi Asiya ölkələrini, eləcə də keçmiş SSRİ -nin Orta Asiya respublikalarını özündə birləşdirən İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının əsas üzvüdür . İran region ölkələri ilə iqtisadi əlaqələri fəal şəkildə inkişaf etdirir və Aİ kimi azad ticarət zonası formalaşdırmağı hədəfləyir . Çabaharda və Kiş adasında azad ticarət və sənaye zonaları inkişaf etdirilir .

• İxrac: 63,18 milyard dollar
• İxrac: neft, kimyəvi maddələr, meyvə və qoz-fındıq, xalçalar, silahlar
• İxrac tərəfdaşları: Yaponiya 16,9%, Çin 11,2%, İtaliya 6%, Cənubi Koreya 5,8%, Türkiyə 5,7%, Hollandiya 4,6%, Fransa 4,4%, Cənubi Afrika 4,1%, Tayvan 4,1%
• İdxal: 45,58 milyard dollar
• İdxal məhsulları: maşın, avadanlıq və mexanizmlər
• İdxal tərəfdaşları: Almaniya 13,9%, BƏƏ 8,4%, Çin 8,3%, İtaliya 7,1%, Fransa 6,3%, Cənubi Koreya 5,4%, Rusiya 4,9%

Bütün işləyən əhalinin 1/3 — i qadınlardır .

İşsizlik səviyyəsi 15,5% (2011).

İran iqtisadiyyatı kifayət qədər xarici bazarlardan asılıdır. Böyük həcmdə təbii sərvətlərə və neft ehtiyatlarına baxmayaraq, ABŞ ilə çətin siyasi münasibətlər və qəbul edilmiş iqtisadi sanksiyalar İranın iqtisadi potensialını xeyli azaldır. Avropa və əksər Asiya bazarları da ABŞ-nin mövqeyini nəzərə alaraq İrana qarşı iqtisadi sanksiyalar tətbiq edərək bazarlarını onun üzünə bağladılar.

Asiya ölkələri ilə gərginlik İran iqtisadiyyatı üçün xüsusilə ağırdır. 2019-cu ilin aprelində Vaşinqton və Tehran arasında növbəti münaqişə raundu baş verdi , ardınca iri Asiya bankları, neft və sənaye şirkətləri tərəfindən İranla münasibətlərə baxış keçirildi. Xüsusilə Huawei , Lenovo , LG , Samsung brendləri İranda öz istehsal və ticarət obyektlərini ixtisar etməyi düşünürlər.

2017-ci il üçün bu, hər bir sənaye sektoru və region üçün hər il müəyyən edilən ayda 9,299,310 rialdır ki, bu da 250 ABŞ dollarıdır. Standart iş həftəsi 44 saatdır və 48 saatdan çox olan hər hansı bir iş işçiyə əlavə iş vaxtı hüququ verir .