Büllur gecə

Büllur gecə və yaxud Sındırılmış şüşələr (vitrin) gecəsi (alm. Kristallnacht‎) — 10 noyabr 1938-ci ildə Üçüncü Reyx tərəfindən yəhudilərə qarşı başlanılmış talan. Yəhudilərə qarşı talanlar Almaniya, Avstriyanın bir hissəsində, Sudet əyalətində və Dansiq azad şəhərində noyabrın 9–10 arasında hərbiləşmiş SA bölmələri və mülki şəxslər tərəfindən həyata keçirilmişdir (bir sıra əlaqəli hücumlar). Polis bu hadisələrə göz yummuş və mane olmaqdan çəkinmişdir.[1] Hücumlar nəticəsində yəhudilərə məxsus dükanların, binaların və sinaqoqların sındırılmış şüşələrinin parçaları küçələrə səpilmişdi.[2]

Büllur gecə
alm. Kristallnacht‎
Sındırlımış vitrin şüşələri
Sındırlımış vitrin şüşələri
Tarix 9-10 noyabr 1938-ci il
Yeri Almaniya, Avstriya, Sudet əyaləti, Dansiq azad şəhəri
Səbəbi etnik və dini nifrət
Nəticəsi yəhudilərin əmlakının talan edilməsi və kütləvi qətllər
Münaqişə tərəfləri

SA hücum qrupları
Üçüncü Reyxin mülki vətəndaşları

bilinmir

Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Talanlara səbəb[3] Gebbelsin çıxışında Parisdə yaşayan polyak yəhudisi Herşel Qrinşpan tərəfindən Alman diplomatı Ernst fom Ratın güllələnməsindən sonra beynəlxalq yəhudilərin Almaniyaya və fürerə hücumu kimi dəyərləndirməsi olmuşdur. Büllur gecədən sonra yəhudilərə qarşı iqtisadi və siyasi təqiblər gücləndi. Bu hadisə tarixçilər tərəfindən Nasist Almaniyasının irqi siyasətinin bir hissəsi olaraq qəbul edilir və yəhudi məsələsinin son həll yolunun və Xolokosta başlanğıc olaraq qəbul olunur.[4]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ümumalmaniya əhalisinin siyahıya alınmasına görə 1933-cü il iyulun 16-sı tarixinə qədər Almaniyada 503,900 yəhudi yaşayırdı.[5] Onlardan da təxminən 70%-i şəhərlərdə yaşayırdı. Bütün yəhudilərin 50% -i Almaniyanın 10 ən böyük şəhərində, o cümlədən Berlin (təxminən 160.000), Frankfurt (təxminən 26.000), Breslau (təxminən 20,000), Hamburq (təxminən 17,000), Köln (təxminən 15.000), Hannover (təxminən 13,000) və Leypsiq (təxminən 12,000) məskunlaşmışdı.[6] Əvvəldən Hitler rejimi anti-yəhudi siyasəti aparırdı. 1933-cü ildən başlayaraq, Almaniya hökuməti yəhudilərə qarşı qanunlar qəbul etməyə başlamışdı. Bu qanunlar yəhudilərin hüquqlarını məhdudlaşdırmağa hesablanmışdı. Yəhudilər bu qanunlarla tam vətəndaş hüquqlarını itirmiş, pul qazanmaq və təhsil almaq hüquqları məhdudlaşdırılmış, dövlət qulluğunda işləməkdən məhrum olmuşdular.[7] 1935-ci ildə Nürnberq irqi qanunları qəbul edildi. Bununla Almaniya yəhudiləri vətəndaşlıqdan məhrum edildi və yəhudilərin almanlarla əlaqəyə girməsini qadağan edildi.[8]

Bu qanunların nəticəsi yəhudilərin Almaniya ictimai və siyasi həyatından kənarlaşdırılması idi.[9] Nasistlərin hakimiyyətə gəldiyi andan Büllur gecəyə qədər Almaniyanı 213 min yəhudi tərk etmişdi.[5]

1938-ci ildə Almaniya "radikal antisemitizm fəaliyyətinin yeni mərhələsinə qədəm qoydu".[10] Bəzi tarixçilər hesab edirlər ki, Nasist hökuməti yəhudilərə qarşı planlı bir zorakılıq hadisəsi hazırlayırdı və müvafiq təxribatı gözləyirdi. Belə ki, 1937-ci ilin sənədlərində belə planlaşdırmanın bəzi sübutları mövcuddur.[11] Almaniyalı tarixçisi Hans Mommsen 1997-ci ildə verdiyi müsahibədə talanların əsas səbəbinin Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyasından olan qaulyayterlərin yəhudi əmlakını və biznesini ələ keçirmək istəyinin olduğunu iddia edirdi.[12]

1938-ci ilin avqustunda Almaniya hakimiyyəti Polşa əsilli yəhudilərin Almaniyadan kütləvi şəkildə deportasiya edilməsini həyata keçirdi.[13][14] Polşa-Almaniya sərhəddində dolanışıq vasitəsi olmadan qovulan minlərlə yəhudi arasında 1911-ci ildə Polşa Krallığının Varşava Baş Qubernatorluğundan köçüb Hanoverdə məskunlaşan Sendel və Rifka Qrinşpan ailəsi də var idi. onların on yeddi yaşlı oğlu Herşel, o vaxt Parisdə əmisi ilə birlikdə yaşayırdı.[4] Herşel Polşadakı bacısından ailənin qovulmasını təsvir edən açıqca aldı: "Baş verənlər barədə bizə məlumat verilməsə də, biz hər şey haqqında artıq qərar verildiyini gördük. … Biz bir qəpiksiz qalmışıq. Lodza əmim və ya sən bir az pul göndərə bilərsiniz?"[15] O, açıqcanı 1938-ci il noyabrın 3-də aldı.

Hadisələrin gedişi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Herşel Qrişpanın həbsdən sonra çəkilmiş fotosu (1938-ci il 9 noyabr)
Ernst fon-Rat.

Hələ 1938-ci ilin fevral ayında Hitler SD-nin rəhbəri Reynhard Heydrixə "Yəhudilər və onların yalanları haqqında" pamfletinin müəllifi Martin Lüterin ad günündə alman diplomatına qarşı bir yəhudi sui-qəsdi cəhdini hazırlamağı əmr etdi. Heydrix bu cür aksiyaların təşkilində çox uğursuz bir təcrübəyə sahib idi. Belə ki, 1938-ci ilin yanvarında Almaniyanın Avstriyadakı səfiri Frans fon Papenin həyatına sui-qəsdlə Anşlussa haqq qazandırmaq üçün qondarma aksiyanın üstünü yerli nasistlərin qərargahından sənədləri ələ keçirən Avstriya polisi açmışdı. Yeni tapşırıq Heydrixə özünü yenidən göstərmək imkanı verirdi.[16]

1936-cı ildə Fransaya gələn Herşel Qrişpan iki il ərzində yaşayış icazəsi ala bilməmişdi. 1938-ci ilin avqustunda isə ona ölkəni tərk etmək üçün ayın 15-ə kimi vaxt verildi. Bundan sonra Fransada qeyri-leqal vəziyyətdə yaşayırdı. O, bacısından aldığı açıqcadan və ertəsi gün isə Parisdə idiş dilində çıxan Haynt (Journee Parisienne) qəzetindnə hadisələr haqqında ətraflı məlumatlar oxuyur. Bir neçə gün oxuduqlarının təsiri altında dolaşan Herşel noyabrın 7-də silah mağazasından tapança alaraq[17] Almaniya səfirliyinə yollanır və burada rəsmilərdən biri ilə görüşmək istəyir. Onu səfirliyin katibi Ernst fom Rat qəbul edir. Cibindən tapançasını çıxaran Herşel fom Rata "Murdar boş" (boş — Fransada almanlara verilən təhqiramiz ləqəbdir) deyərək, beş güllə vurur.[18]

Bundan sonra qaçmağa cəhd etməyən Herşel Grişpanı fransız polisi həbs edir. Onun cibindən tapılan və ailəsinə ünvanladığı yazıda "Əziz valideynlərim, mən başqa cür edə bilməzdim, qoy Tanrı məni bağışlasın. Sizin aqibətiniz haqqında biləndə ürəyimdən qara qanlar axdı və mən elə etiraz etməliyəm ki, bu barədə bütün dünya eşitsin" yazılırdı.

Ernst fom Rat beş yerdən yaralansa da, vaxtında təcili tibbi yardım sayəsində çox qan itirməyən alman diplomatının həyatı üçün heç bir təhlükə yox idi.[19]

Berlindən göndərilən Hitlerin şəxsi həkimi Karl Brandt Ernst vom Rata uyğun olmayan qan köçürdü. Bundan sonra, Ernst fom Rat noyabrın 9-da 17:30-da öldü. Qrinşpan Almaniyaya ekstradisiyasından əvvəl mərhum diplomatla homoseksual əlaqələrdə olduğunu israr etdiyindən, fürerin Almaniyada vəd etdiyi açıq məhkəmə baş tutmadı.[16] Bu hadisədə ən acı istehzalı cəhət o idi ki, Qrişpanın öldürdüyü diplomat nasist ideyalarını bölüşmürdü və ölkəsinin rəhbərlyini məhz antisemit siyasətinə görə açıq tənqid etməkdən çəkinmirdi. Buna görə də, etibarsız element kimi gestaponun xüsusi nəzarətində idi.[20].

Burneplatdakı Frankfurt Sinaqoqunun iğtişaşçılar tərəfindən yandırılması.
Büllur gecədə yandırılmış Münhendəki "Ohel Yaakov Sinaqoq"u

Lakin Almaniya hakimiyyəti Tomas Rathın ölümündən Almaniya, Avstriya və Sudet əyalətində kütləvi yəhudi talanlarının təşkili üçün bir bəhanə kimi istifadə etdi.[21] Almaniyada dərhal güclü bir təbliğat kampaniyası təşkil edildi. Noyabrın 7-də "Völkischer Beobachter" qəzetinin təcili sayı çıxdı və aşağıdakı sətirlər orada əksini tapmışdır:

" Alman xalqı sizin cinayətinizdən lazımi nəticələri çıxartdı. O, belə dözülməz bir vəziyyətə tam gətirməz. Yüz minlərlə yəhudi Almaniya iqtisadiyyatının ən gəlirli sahələrini idarə edir, sinaqoqlarında əylənir, amma digər dövlətlərdəki qohumları Almaniyaya qarşı müharibəyə çağırır və diplomatlarımızı öldürür.[22] "
Talandan sonra Berlindəki Fazanenştrasedəki sinaqoqun daxili hissəsi.

Ertəsi gün Almaniya hökuməti ictimai ibtidai məktəblərdə oxuyan yəhudi uşaqları istisna olmaqla, bütün digər yəhudi mədəni və ictimai fəaliyyətlərinin qeyri-müəyyən müddətə durdurulduğunu və yəhudi qəzet və jurnallarının, o cümlədən alman dilində olan nəşrlərində çapının dayandırıldığını elan etdi. Böyük Britaniyada bir qəzet bunu yəhudi əhalisini liderlərindən kənarlaşdıran son addım "yəhudi icmasını məhv etmək və bir araya gətirən son kövrək bağını çıxarmaq" məqsədilə təsvir etdi.[1]. Həmçinin yəhudilərin bütün mülki hüquqları da ləğv edildi.[23] Onlara iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olmaq qadağan edildi. Onlar müəssisələrini, torpaqlarını, qiymətli kağızlarını, incəsənət nümunələrini almanlara satmalı idilər. Kurortlara, muzeylərə, teatr və kinoteatrlara, stadionlara, sərgilərə, kitabxanalara, ictimai hamamlara getmək qadağan edildi. Küçələrdə, parklarda "yalnız yəhudilər üçün" yazılan skamyalarda otura bilərdilər. Avtomobilə və sürücülük vəsiqəsinə malik ola bilməzdilər. Bütün bunlar daha əvvəlki məhdudiyyətlərə əlavə olunurdu.

Noyabrın 9-da Almaniya rəhbərliyi "Pivə qiyamı"nın ildönümünü qeyd etdiyi zaman Parisdə ağır yaralı alman diplomatının öldüyünü xəbər verdikdən sonra bayrama qatılan Yozef Gebbels aşağıdakıları bildirdi:

" Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyası yəhudilərə qarşı çıxışların təşkili səviyyəsinə enməz. Ancaq xalqın qəzəb dalğası Reyxin düşmənləri üzərinə yönəlsə, onda nə polis, nə də ordu müdaxilə etməyəcək.[24] "

Gebbelsin çıxışından sonra bayrama qatılan regional nasist təşkilatlarının rəhbərləri öz yerli təşkilatları üçün təlimatlar hazırladılar. Reyxin fərqli bölgələrində bir çox üzvünün mülki geyimli olduğu Hitleryugent və hücum dəstələri talanlara noyabrın 9-u gecə axşamı və 10-da sübh tezdən başladı. Ancaq bir diplomatın ölümünə səbəb olduğu ehtimal edilən kortəbii çaxnaşmadan əvvəl SD mütəşəkkil olaraq "xalq tərəfindən özbaşına məhv edilməsi" planlaşdırılan bütün yəhudi təşkilatlarının və sinaqoqlarının bütün arxivlərini çıxartdı və arxivlərin çıxarılmadığı sinaqoqlar talanlardan kənar qaldı. Şübhəsiz ki, "kortəbii" talanlar zamanı SD-nin təlimatlarına əsasən, yəhudi xaricilər də daxil olmaqla bir nəfər də olsun xarici vətəndaş xəsarət almadı. Polis yerli həbsxanaların yerləşə biləcəyi qədər yəhudini həbs etdi. Əsasən də gənc cüsəlli kişilər saxlanılırdı.[25] Noyabrın 9-dan 10-na keçən gecə Nasist hakimiyyətinin dəstəyi ilə Almaniyanın onlarla şəhərində (Avstriya və Sudet əyaləti ərazisi daxil olmaqla) yəhudi talanları təşkil edildi. Noyabrın 8-də axşam saatlarında ilk talan sinaqoqun yandırıldığı Bad-Hersfelddə baş verdi. Sonra, eyni gündə Vitsenhauzen, Eşveqe, Fritzlarda yəhudi dükanları məhv edildi.[26] Berlində mülki geyimli iğtişaşçılar 12 sinaqoqdan 9-u yandırdı, yanğınsöndürənlər qeyd edildiyi kimi, yanğınların söndürülməsində iştirak etmədilər.[27] Vyanada 42 sinaqoq[28], Frankfurtda — 3[29], Münhendə[30], Visbaden[31], Düsseldorf, Karlsruye daxil — hər birində 2, Speyer[32], Regensburq[33], Trir[34], Auqsburq, Aaxen[35], Bremen[36], Baden-Baden, Vorms[37], Köln[38], Leypsiq[39], Dortmund[40][41], Köniqsberq[42][43], Hannover[44], Pforshaym[45], Kayzerslauterndə[46] bir sinaqoq zərər gördü.

Qurbanlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hücumlarda ən az 91 yəhudi[47] öldürüldü. Qətlə yetirilənlərin üçdə biri Nürnberq şəhərinin payına düşürdü[48], 8 nəfər isə Halledə öldürülmüşdü.[49] 30 min nəfər yəhudi isə həbs olunaraq konsentrasiya düşərgələrinə göndərildi.[2] Bu rəqəmlər BBC agentliyinin məlumatlarına uyğundur[50], Azadlıq Radiosu 400 nəfərin öldürüldüyünü[51], bəzi yəhudi xəbər agentlikləri (Jewish News One) isə 2,5 min nəfərin öldürüldüyünü bildirir.[52]

Büllur gecənin istəmədən "səbkar"ı olan Herşel Qrişpan iki ilə qədər Fransa həbsxanasında qalandan sonra ölkəni işğal edən almanların əlinə keçdi.[53] O, əvvəlcə Zaksenhauzen həbs düşərgəsinə, 1942-ci il sentyabrın 26-da isə Maqdeburq həbsxanasına göndərildi.[54] Bundan sonrakı tarixlərə aid heç bir sənəddə Qrişpanın adına rast gəlinmir və onun taleyi naməlum qaldı.

Herşelin sağ olması barədə şayiələr dolaşırdı. Amma bu şayiələr heç bir fakta söykənmirdi. Valideynlərinin müraciəti əsasında 1960-cı ildə Qərbi Almaniya məhkəməsi onu rəsmən ölmüş hesab etdi. Bundan sonra çoxluq təşkil edən rəyə əsasən, Qrişpan müharibə illərində ölüb.[55][56]

Ancaq 2016-cı ildə tapılan bir şəkil Qrişpan müəmmasını yenidən aktuallaşdırdı. 1946-cı ildə çəkilən bu şəkildə təsvir olunan adam Qrişpana xeyli bənzəyirdi. Simanın tanınması üzrə aparılan sınaq həmin adamın Grişpan olma ehtimalının 95% olduğunu göstərdi. Lakin bundan əlavə bir məlumat əldə etmək hələ ki, mümkün olmayıb.[57]

Zərər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Gebbels öz gündəliyində yazırdı ki, əmr fürer tərəfindən şəxsən verilmişdi və Hitler şəxsən 20.000 ilə 30.000 yəhudinin həbs edilməsini tələb etmişdi. 30 min insan həbs edildi və yerli həbsxanalar vasitəsilə üç konsentrasiya düşərgəsinə göndərildi. Onlardan 2000 nəfəri gənc və sağlam kişilər olmasına baxmayaraq, bir neçə həftə ərzində döyülmədən öldülər. Lakin sonralar konsentrasiya düşərgələrinə göndərilənlərin taleyindən fərqli olaraq, sağ qalanlar təcili Almaniyanı tərk etmək şərtilə müvəqqəti sərbəst buraxıldılar. Qrinşpanın hərəkətindən sonra dünyanın demək olar ki, bütün ölkələri yəhudilərin qəbulunu məhdudlaşdırdı və neçə nəfərin yenidən konsentrasiya düşərgələrinə qayıtdıqları və onlardan nə qədəri həlak olması barədə dəqiq məlumat yoxdur. Fürer noyabrın 11-də talanlara son verməyi əmr etdi.[58] Yəhudi evləri, xəstəxanalar və məktəblər talan edildi, təcavüzkarlar ağır çəkiclərlə binaların divarlarını dağıdırdılar.[59] 1000-dən çox sinaqoq yandırıldı, 7000-dən çox yəhudiyə məxsus bina və mağazalar dağıdıldı və ya zərər gördü.[60][61] "Holokostun müqəddiməsi" sayılan Büllur gecə talanları sülh dövründə baş verdiyindən Almaniyada xeyli xarici jurnalistlər fəaliyyət göstərirdilər. Buna görə də bu hadisələr Avropa və Amerika mətbuatında geniş rezonans doğurdu. Martin Qilbert hesab edir ki, almaniya yəhudilərinin tarixində 1933–1945-illəri arasında Almaniyada işləyən xarici jurnalistlər tərəfindən bu hadisə qədər geniş işıqlandırılan və bütün dünyada şoka səbəb olan ikinci bir hal yoxdur.[59] Təkcə ABŞ mətbuatında mindən artıq məqalə yazıldı. The Times yazırdı: "Dünyanın gözləri qarşısında yandırma və döyülmə nağılları, dünən bu ölkədən gələn müdafiəsiz və günahsız insanlara edilən pis hücumlardan ötrü Almaniyanı ləkələyən belə bir mürəkkəb xarici təbliğatçı yoxdur".[62].

1945-ci ildən sonra bəzi sinaqoqlar bərpa edildi. Berlindəki sinaqoqun üzərində xatirə lövhəsi üzərində "Heç vaxt unutma" kitabını oxuyur, Berlin ətrafındasözləri yazılır.

Ümumi ziyan 25 milyon reyxmarka təşkil edirdi ki, bunlardan 5 milyona yaxını sınmış vitrin şüşələrinin payına düşürdü (bu səbəbdən "Büllur gecənin" ikinci adı — "Sınıq şüşələr (vitrin) gecəsidir"). Zərərin ödənməsi, təmiri və dağıdılmış sinaqoqların qalıqlarının daşınma xərcləri Nasist hakimiyyəti tərəfindən yəhudi icmalarının üzərinə qoyuldu.

1938-ci il noyabrın 12-də milli iqtisadiyyata rəhbərlik edən German Göringin başçılığı ilə Almaniyanın bir çox maliyyə maqnatlarının iştirak etdiyi bir müşavirə keçirildi. Bu görüşdə Göring bəyan etdi: "…Daha bir sual, cənablar. Bu gün yəhudilərin cəza olaraq bir milyard ödəməli olduğunu söyləsəm nə deyərdiniz?…" Və davamı olaraq: "Mən sualı bu şəkildə qoyacağam: Almaniya yəhudiləri dəhşətli cinayətlərinə görə bir milyard cəza ödəməlidirlər… Onu da demək istəyirəm ki, mən Almaniyada yəhudi olmaq istəməzdim…"

SSRİ qəzetləri bütün dünyada Büllur gecəyə qarşı olan etirazları, o cümlədən noyabrın 15-də Moskva Konservatoriyasının Böyük salonunda keçirilən toplantı və "Sovet ziyalıları" adından antisemitizm həddini aşan qərarı dərc etmişdilər. ABŞ prezidenti F. Ruzvelt etiraz olaraq yalnız Amerikanın Berlindəki səfirini məsləhətləşmələr üçün geri çağırdı. İngiltərə və Fransa da etirazlarını bildirdilər, lakin Nasist Almaniyası ilə diplomatik münasibətlər də pozulmadı və səfirləri Berlində qaldı. Buna baxmayaraq, dünya dövlətləri nasist Almaniyasına qarşı əməli tədbirlər görmədilər. Əksinə, Büllur gecədən sonra Birinci Vyana Arbitraj Məhkəməsinin qərarları icra edildi, bu da son olaraq Çexoslovakiyanın mövcudluğuna son qoydu və xüsusən də Çexoslovakiya yəhudilərini nasistlərin hakimiyyəti altına verdi. Nasistlər talanları təşkil edərkən qarşılarına qoyduqları məqsədə xeyi dərəcədə nail oldular. Büllur gecədən İkinci dünya müharibəsinin başlanmasına qədərki 10 ay ərzində Üçüncü reyxi 115 mindən çox yəhudi tərk etdi. Bu da daha əvvəl baş verən köçlə müqayisədə xeyli çox idi. Bundan əlavə, Qrinşpanın sui-qəsdi bütün dünyada, xüsusilə antifaşistlər və yəhudilər üçün Almaniyaya və müttəfiqlərindən mühacirət etməyə çalışanların hamısına, xüsusəndə Polşaya giriş tələblərini sərtləşdirmək üçün ən vacib arqument oldu.[63].

Təşkilatçılar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ümumi bir yəhudi talanı əmri şəxsən Hitler tərəfindən verilmiş, Yozef Gebbels, Reynhard Heydrix və Henrix Himmlerin təşkilatçılığı ilə baş tutmuşdur. Berlində zorakılığın təşkilində mühüm rolu "yəhudiləri tərksilah etmək" bəhanəsi ilə polis qüvvələrini talanlara iştiraka yönəldən Ordnungspolizei rəhbəri Volf Henrix fon Helldorf oynadı.[64]

Bəzi ehtimallara görə Gebbels və Himmler Hitleri məlumatlandırmadan bu talanları təşkil etmişdilər.[65] Fürer bundan xəbər tutduqda qəzəblənmiş və onları talanlara görə tənbeh etmişdir. Ancaq imperiya mətbuatının rəhbəri Otto Ditrix Büllur gecənin təşəbbüskarının Hitler olduğunu iddia edərək bu versiyanı təkzib edir.[66] Bununla yanaşı Hene Haynts "SS-in Qara Sifarişi" kitabında Himmler və Heydrixin yalnız sənədlər və əmlakı ələ keçirməyi planlaşdırdığından Büllur gecənin də onlar üçün tamamilə bir sürpriz olduğunu iddia edir.[67]

Xatirə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu hadisənin xatirəsinə noyabrın 9-da Beynəlxalq faşizm, irqçilik və antisemitizmə qarşı mübarizə günü hər il qeyd olunur.

Bu hadisələr haqqında İsveç power-ağır rok qrupu "Sabaton" tərəfindən "Coat of Arms" albomunda "The Final Solution" adlı mahnıda bəhs edilmişdir. Həmçinin Almaniyanın ağır-metal qrupu "Masterplan"ın bu hadisələrə həsr olunmuş "Crystal Night" mahnısı var. "Purgen" qrupunun repertuarında da "Kristal Nacht" mahnısı var.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 "'German Mobs' Vengeance on Jews", The Daily Telegraph, 11 November 1938, cited in Gilbert, Martin. Kristallnacht: Prelude to Destruction. Harper Collins, 2006, p. 42.
  2. ↑ 1 2 "World War II: Before the War" Arxivləşdirilib 2015-01-07 at the Wayback Machine, The Atlantic, June 19, 2011. "Windows of shops owned by Jews which were broken during a coordinated anti-Jewish demonstration in Berlin, known as Kristallnacht, on Nov. 10, 1938. Nazi authorities turned a blind eye as SA stormtroopers and civilians destroyed storefronts with hammers, leaving the streets covered in pieces of smashed windows. Ninety-one Jews were killed, and 30,000 Jewish men were taken to concentration camps".
  3. ↑ "Euronews: «Хрустальная ночь» длиной в несколько лет". 2020-08-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-29.
  4. ↑ 1 2 Multiple authors. Kristallnacht // The Hutchinson Encyclopedia 1998 edition. Hutchinson Encyclopedias. 1998 (18 (1998)). England: Helicon Publishing. 1998. 1199. ISBN 1-85833-951-0.
  5. ↑ 1 2 "Германия". 2017-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-31.
  6. ↑ "Евреи в довоенной Германии". 2017-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-29.
  7. ↑ Cooper, R.M. Refugee Scholars:Conversations with Tess Simpson. Leeds. 1992. 31.
  8. ↑ Bayerische Staatsbibliothek - Digitale Bibliothek, Münchener Digitalisierungszentrum. "Полный текст Закон о гражданстве рейха и Закон о защите немецкой крови и немецкой чести [Нюрнбергские законы], 15 сентября 1935 г., и два первых распоряжения к ним, 14 ноября 1935 г. / Баварская государственная библиотека (БСБ, Мюнхен)" (ingilis). www.1000dokumente.de. 2018-10-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-10-23.
  9. ↑ "The Holocaust". 2013-02-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-03-12.
  10. ↑ Johnson, Eric. The Nazi Terror: Gestapo, Jews and Ordinary Germans. United States: Basic Books, 1999, p. 117.
  11. ↑ Friedländer, Saul. Nazi Germany and The Jews, volume 1: The Years of Persecution 1933–1939, London: Phoenix, 1997, p. 270
  12. ↑ Mommsen, Hans. "Interview with Hans Mommsen" (PDF). Yad Vashem. 1997. 2013-02-01 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2010-02-06.
  13. ↑ "Expelled Jews' Dark Outlook". Newspaper article. London: The Times. 1938-11-01. 2010-05-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-03-12.
  14. ↑ Recollections of Rosalind Herzfled, Jewish Chronicle, 28 September 1979, p. 80; cited in Gilbert, The Holocaust—The Jewish Tragedy;;, London: William Collins Sons & Co. Ltd, 1986.
  15. ↑ German State Archives, Potsdam, quoted in Rita Thalmann and Emmanuel Feinermann, Crystal night, 9–10 November 1938, pp. 33, 42.
  16. ↑ 1 2 "Михаил Финтушал. Тайна Хрустальной ночи.//Лехаим". 2022-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  17. ↑ Mlynek, Klaus. Die "Reichskristallnacht". // Reichskristallnacht in Hannover. Eine Ausstellung zur 40. Wiederkehr des 9. November 1938. — Hannover, 1978. — S. 59.
  18. ↑ Döscher, Hans-Jürgen. "Reichskristallnacht". Die Novemberpogrome 1938. — 3. Auflage. — München: Econ, 2000. — ISBN 3-612-26753-1. — S. 69ff.
  19. ↑ Meier Schwarz. "The Mysterious Murder of Ernst vom Rath by Herschel Grynszpan" (ingilis). 2011-07-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-06-21.
  20. ↑ William L. Shirer, The Rise And Fall Of The Third Reich, p. 430.
  21. ↑ "«Судьбоносный год» — рекомендации по преподаванию событий «Хрустальной ночи» в контексте событий 1938 г." 2018-11-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  22. ↑ ""Хрустальная ночь" 1938 года. Справка". 2018-06-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  23. ↑ "Nazis Planning Revenge on Jews", News Chronicle, 9 November 1938
  24. ↑ "ТАЙНА «ХРУСТАЛЬНОЙ НОЧИ»". 2021-06-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  25. ↑ "Хрустальная ночь. Энциклопедия Холокоста". 2018-01-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  26. ↑ "Германия со скорбью вспоминает «Хрустальную ночь». 70 лет назад начался Холокост". 2022-08-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  27. ↑ "«Хрустальная ночь» не должна повториться". 2013-11-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-09.
  28. ↑ "Вена". 2017-07-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-31.
  29. ↑ "Франкфурт-на-Майне". 2017-06-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-31.
  30. ↑ "Мюнхен". 2017-11-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-31.
  31. ↑ "Висбаден". 2018-10-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  32. ↑ "Шпейер". 2017-06-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-31.
  33. ↑ "Регенсбург". 2017-11-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-31.
  34. ↑ "Трир". 2017-07-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-31.
  35. ↑ "ХРУСТАЛЬНАЯ НОЧЬ (KRISTALLNACHT) — ФОТОГРАФИИ". 2015-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  36. ↑ "50-летие синагоги Бремена было отмечено освящением свитка Торы". 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  37. ↑ "Вормс". 2017-07-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-31.
  38. ↑ "История Кёльна". 2021-01-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  39. ↑ "Лейпциг". 2018-10-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  40. ↑ "ХРУСТАЛЬНАЯ НОЧЬ (KRISTALLNACHT) — ФОТОГРАФИИ". 2015-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  41. ↑ "ДОРТМУНД. СИНАГОГА, РАЗОРЕННАЯ В ХРУСТАЛЬНУЮ НОЧЬ". 2020-08-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  42. ↑ "КРОВЬ ЕВРЕЕВ В КЁНИГСБЕРГЕ". 2018-10-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  43. ↑ "Траурный митинг в память о событиях хрустальной ночи в Кенигсберге". 2021-01-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  44. ↑ Ирина Головинская. "ГАННОВЕР СПРАВА НАЛЕВО". ЛЕХАИМ. 2011-08. 2021-01-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  45. ↑ "Die Synagoge in Pforzheim (Stadtkreis Pforzheim)" (alman). Alemannia Judaica. 2022-02-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-15.
  46. ↑ "Kaiserslautern (Rheinland-Pfalz) Jüdische Geschichte / Synagoge" (alman). Alemannia Judaica. 2022-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-26.
  47. ↑ "72 года назад в Германии началась `Хрустальная ночь`". 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  48. ↑ "Нюрнберг". 2017-11-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-31.
  49. ↑ "Германия вспоминает жертв «безумия»". 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  50. ↑ "В музеях Голландии нашли отобранные у евреев картины". 2013-11-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  51. ↑ "Ночь сожженных синагог, 75 лет спустя". 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  52. ↑ "Евреи отмечают 75-летие Хрустальной ночи". 2013-11-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-09.
  53. ↑ Döscher, Hans-Jürgen. "Reichskristallnacht". Die Novemberpogrome 1938. — 3. Auflage. — München: Econ, 2000. — ISBN 3-612-26753-1. — S. 165.
  54. ↑ Schwab, Gerald. The Day the Holocaust began. The Odyssey of Herschel Grynszpan. New York, 1990. P. 184.
  55. ↑ Grossmann, Kurt R. Herschel Gruenspan lebt! // Aufbau. — 10. Mai 1957. — S. 1 u. 5 f.
  56. ↑ "Heiber, Helmut. Der Fall Grünspan. // Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte. — 1957. — № 5. — S. 172" (PDF). 2013-12-15 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  57. ↑ "Photo mystery of Jewish assassin used by Nazis to justify Kristallnacht" (ingilis). The Guardian. 18 декабря 2016. 2016-12-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-04-23.
  58. ↑ http://alphahistory.com/holocaust/kristallnacht/ Arxivləşdirilib 2023-07-04 at the Wayback Machine Kristallnacht
  59. ↑ 1 2 Gilbert, pp. 13–14.
  60. ↑ Berenbaum, Michael & Kramer, Arnold (2005). The World Must Know. United States Holocaust Memorial Museum. p. 49.
  61. ↑ Gilbert, pp. 30–33.
  62. ↑ "A Black Day for Germany", The Times, 11 November 1938, cited in Gilbert, p. 41.
  63. ↑ "Хрустальная ночь": урок истории: Методическое пособие/ Сост. Л. М. Пятецкий; Под ред. И. А. Альтмана. — М.: Центр и Фонд "Холокост", 2008. — (Методическая библиотека "Память о Холокосте — путь к толерантности". Вып. 4).
  64. ↑ "NAZIS ASK REPRISAL IN ATTACK ON ENVOY; Press Links Shooting in Paris to 'World Conspiracy' and Warns Jews of Retaliation MASS EXPULSIONS FEARED Berlin Police Head Announces 'Disarming' of Jews--Victim of Shots in Critical State New Fear Aroused Round-up in Vienna Diplomat's Condition Critical". 2016-04-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-04.
  65. ↑ Белов, Николаус фон. Я был адъютантом Гитлера. — Смоленск: Русич, 2003. — ISBN 5-8138-0466-8.
  66. ↑ Дитрих, Отто. Двенадцать лет с Гитлером. Воспоминания имперского руководителя прессы. 1933–1945. — М.: Центрполиграф, 2007. — ISBN 978-5-9524-3306-9.
  67. ↑ Хёне Х. Чёрный орден СС. История охранных отрядов. — М.: Олма-пресс, 2003. — С. 303.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
ingilis dilində
rus dilində

"Хрустальная ночь" / Матвеева А. Г. // Хвойка — Шервинский [Электронный ресурс]. — 2017. — С. 211. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004–2017, т. 34). — ISBN 978-5-85270-372-9.

alman dilində
  • Arntz, Hans-Dieter (2008) "Reichskristallnacht". Der Novemberpogrom 1938 auf dem Lande – Gerichtsakten und Zeugenaussagen am Beispiel der Eifel und Voreifel. (in German) Aachen: Helios-Verlag. ISBN 978-3-938208-69-4
  • Döscher, Hans-Jürgen. Reichskristallnacht: Die Novemberpogrome 1938 (German). Ullstein. 1988. ISBN 978-3-550-07495-0.
  • Faludi, Christian (2013) Die "Juni-Aktion" 1938. Eine Dokumentation zur Radikalisierung der Judenverfolgung. (in German) Frankfurt a. M./New York: Campus. ISBN 978-3-593-39823-5
  • Korb, Alexander. Reaktionen der deutschen Bevölkerung auf die Novemberpogrome im Spiegel amtlicher Berichte (German). Saarbrücken: VDM Verlag. 2007. ISBN 978-3-8364-4823-9.
  • Lauber, Heinz. Judenpogrom: "Reichskristallnacht" November 1938 in Grossdeutschland : Daten, Fakten, Dokumente, Quellentexte, Thesen und Bewertungen (Aktuelles Taschenbuch) (German). Bleicher. 1981. ISBN 3-88350-005-4.
  • Pätzold, Kurt; Runge, Irene. Kristallnacht: Zum Pogrom 1938 (Geschichte) (German). Köln: Pahl-Rugenstein. 1988. ISBN 3-7609-1233-8.
  • Pehle, Walter H. Der Judenpogrom 1938: Von der "Reichskristallnacht" zum Völkermord (German). Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch Verlag. 1988. ISBN 3-596-24386-6.
  • Richter, Hans Peter (1970) Friedrich (in German) Puffin Books
  • Schultheis, Herbert. Die Reichskristallnacht in Deutschland nach Augenzeugenberichten (Bad Neustadter Beiträge zur Geschichte und Heimatkunde Frankens) (German). Bad Neustadt a. d. Saale: Rotter Druck und Verlag. 1985. ISBN 3-9800482-3-3.