Laokoon və oğulları

“Laokoon və oğulları” (it. Laocoonte e i suoi figli) və ya “Laokoon qrupu” (it. Gruppo del Laocoonte) — Vatikanın Pio-Klementino Muzeyində Laokoon və oğullarının ilanlarla olan mübarizəsini təsvir edən heykəl. 1506-cı ildə qazıntılar zamanı Romada aşkara edilmiş heykəl Vatikanda yerləşdirilmiş və ictimai baxışı təşkil edilmişdir.[3] Ehtimal edilir ki, “Laokoon və oğulları” Böyük Plininin təriflədiyi məşhur heykəldir.[4] Heykəli təşkil edən fiqurlar demək olar ki, təbii boy ölçüsündədir, ümumilikdə heykəl bir metrdən bir qədər artıq hündürlüyə malikdir. Heykəl Troya kahini olan Laokoon və onun oğulları Antifant və Timbreyə dəniz ilanının hücum etməsi səhnəsini təsvir edir.[1]

Laokoon və oğulları
it. Laocoonte e i suoi figli
Xəritə
Ölkə  Vatikan
Yerləşir Pio-Klementino Muzeyi
Heykəltaraş naməlum
Tikilib 27, təq. e.ə. 42[2]
Hündürlüyü 208 sm × 163 sm × 112 sm[1]
Material ağ mərmər
Saxlanıldığı yer Piy-Kliment muzeyi
İnventar nömrəsi MV.1059.0.0
Sayt catalogo.museivaticani.va/…
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bu əsər incəsənət tarixində “insan əzabı ikonasının prototipi” adlandırılmışdır.[5] Xristian incəsənətində tez-tez təsvir edilən və İsanın əziyyətləri, o cümlədən cəfakeşləri göstərmək üçün istifadə olunan aqoniyadan fərqli olaraq Laokoonun əziyyəti günah yumaq üçün vasitə deyil və mükafatlandırılmır.[6] Əziyyət fiqurların əyilmiş üz mimikalarında (Çarlz Darvin qeyd edir ki, Laokoonun qabarıq qaşları fizioloji olaraq mümkün deyil),[7] o cümlədən müqavimət göstərən bədənlərin, xüsusilə Laokoonun bədəninin gərgin əzələlərində ifadə olunur.[8]

Plini heykəlin müəllifinin imperator Titin sarayında fəaliyyət göstərmiş üç Rodoslu yunan heykəltəraşı – Aqesandr, Afinador və Polidor olduğunu göstərsə də, nə onun işlənmə tarixini, nə də sifarişçisini qeyd etmir.

Əsər “ellinizm barokkosunun ən gözəl nümunələrindən biri” hesab edilsə də, onun orijinal olduğu, yoxsa daha qədim dövrə aid tunc və ya mərmər Qədim Yunan heykəlinin kopyası olduğu bilinmir.[9] Əsərin e.ə. II əsrdə yaradılmış orijinal heykəl olduğu düşünülsə də, hazırda bu ideyanın tərəfdarları azdır və əksər tədqiqatçılar onu tunc orijinalın kopyası hesab edirlər.[10] Digərləri isə onun orijinal iş olduğunu qəbul edərək, daha gecə dövrdə yaradıldığını və Perqam stilinin istifadə olunduğunu düşünürlər. İstənilən halda o, zəngin romalının, bəlkə də imperator ailəsi üzvlərindən birinin evi üçün zifariş edilmişdir. Heykəlin tarixləndirilməsi üçün e.ə. 200-cü ildən e.ə. 70-ci ilə kimi müxtəlif təqvimlər göstərilsə[11] də, hazırda daha çox “Yulilər-Klavdilər sülaləsinin hakimiyyəti dövrü (e.ə. 68-e.ə. 27)” heykəlin yaradılması tarixi kimi qeyd edilir.[12]

Qazıntı zamanı əldə edilmiş heykəl üçün əsər kifayət qədər yaxşı vəziyyətdə olsa da, tədqiq edilməsi göstərmişdir ki, həm qədim dövrdə, həm də yenidən aşkarlanmasından sonra abidə üzərində bərpa işləri aparılmışdır. Hazırda heykəl Vatikan muzeylərinin tərkibinə daxil olan Piy-Kliment muzeyində sərgilənir.

Mövzu

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Laokoon

Troyalı kahin Laokoonun hekayəsi Troya müharibələri epik silsiləsindən olsa da, Homer tərəfindən xatırlanmır. Laokoonun başına gələnlər Sofoklun dövrümüzə çatmamış faciəsinin mövzusu olmuş, eyni zamanda müxtəlif yunan yazıçıları tərəfindən xatırlanmışdır. Buna baxmayaraq, ilanın hücum etməsi səhnəsi hər dəfə fərqli təsvir olunmuşdur. Hadisənin dövrümüzə çatmış ən məşhur təsviri Vergilinin “Eneida”sındadır ki, bu da ehtimal ki, heykəlin yaradılmasından sonrakı dövrə - e.ə. 29-19-cu illər aiddir. Buna baxmayaraq, bəzi tədqiqatçılar heykəlin Vergilinin əsərində təsvir edilən hadisəni təsvir etdiyini düşünürlər.[13]

Vergilinin əsərində Poseydonun kahini olan Laokoon Troya atına nizə ataraq onun sirrini açmağa çalışdıqdan sonra oğulları ilə birlikdə qətlə yetirilir. Sofoklun təsvirində Apollonun kahini olan Laokoon əbədi bakir qalmalı olsa da, evlənir. İlanlar əziyyət çəkməsi üçün onun oğullarını öldürür, özünü isə sağ saxlayırlar.[14] Digər versiyaya görə, o, Poseydon məbədində həyat yoldaşı ilə sekslə məşğul olduğuna görə öldürülür və ya məbəddə olan həyat yoldaşını qurban verir.[15] Birinci variantda ilan Poseydon tərəfindən göndərilir[16], ikinci variantda isə onu Poseydon, Afina və Apollon göndərirlər və hər iki variant troyalılar tərədindən Troya atının müqəddəs olması kimi təfsir edilir. Buna baxmayaraq, hər iki versiya fərqli mənəvi dəyərə malikdir: Laokoon ya düz hərəkət etmədiyinə görə cəzalandırılın, ya da düz söz dediyinə görə.[9]

Heykəldəki ilanlar həm dişləyir həm də üç personaja dolanaraq onları boğmağa çalışırlar və ehtimal ki, Vergilinin təsvirinə uyğun olaraq o, zəhərlidir. 1537-ci ildə heykəli tərif edən Pyetro Aretino da belə fikirləşir:

" ...üç nəfərə hücum edən iki ilan onların üzündə qorxu, əzab və ölümün ən parlaq təsvirini yaradır. İlanlar dolanmış gənclər qorxu içindədir, ilan tərəfindən sancılmış qoca isə əziyyət çəkir; zəhərlənmiş uşaq ölür.[17] "

Hekayənin yunan versiyalarından birində böyük oğul qaçmağa müvəffəq olur və ehtimal ki, heykəl də buna ehtimal yaradır.[18]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qədim dövr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əsərin stili ellinizm dövrünün “Perqam barokkosu”na yaxındır. Təxminən e.ə. 200-cü ildə Kiçik Asiyanın yunan hissəsində yaranmış bu stilin dövrümüzə çatmış ən məşhur nümunəsi Perqam altarıdır (e.ə. 180-160-cı illərdə hazırlanmış əsər hazırda Berlindəki Perqam muzeyində saxlanılır).[19] Altarı bəzəyən Alkioney fiquru (ilan da daxil olmaqla) Laokoona bənzər stil və formada təsvir edilsə də, “daha müstəqil və öz prinsipləri baxımından çılğındır”.[20]

Qrupa daxil olan heykəllərin qədim dövrdə bərpa işlərinə məruz qaldığı nəzərə alındıqdan belə, Laokoon qrupu bütün ölçülər və işlənməsi baxımından çox yüksək keyfiyyətlidir. Qrupa daxil olan iki gənc fiquru ata ilə müqayisədə xeyli kiçikdir ki, bu da mərkəzi fiqurun təsirliyini daha da artırır.[20] Zərif ağ mərmərin yunan mənşəli olması ehtimal edilsə də, tədqiqatlar zamanı bunun sübut edilməsi mümkün olmamışdır.

Plini

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Heykəllər qrupunun fərqli prepektivlərdən yan görünüşü

Ensiklopedik xarakterli “Təbii tarix” əsərində Qədim Yunan və Qədim Roma daş heykəltəraşlığından bəhs edərkən (XXXVI, 37) Plini deyir:

" ...çox yüksək keyfiyyətə malik olan bir neçə əsərə gəlincə, onların yaradılması üçün işə cəlb edilmiş sənətkarların sayı kifayət qədər olsa da əsərin gözəlliyi onların hər birini məşhurlaşdırmağa kifayət edir. Heç bir kəs məşhurluğu yalnız öz üzərinə çəkməyə qadir deyil, əsərin hissələrini ayrılıqda dəyərləndirmək mümkün olmadığından o, bütünlükdə qiymətləndirilir. Məsələn, imperator Titin sarayında saxlanılan və istənilən digər incəsənət nümunəsi və bürünc heykəllər müqayisədə daha hörmətli olan Laokoon heykəli ilə bağlı vəziyyət belədir. Həm əsas fiqur, həm uşaqlar, həm də cazibədar qıvrımları olan ilanlar bütöv bir daş blokundan yonulmuşdur. Bu heykəl qrupu Rodosdan olan üç dahi sənətkar tərəfindən – Aqesandr, Afinador və Polidor tərəfindən işlənmişdir.[21] "

Ümumi qəbul edilmiş fikrə görə Plininin təsvir etdiyi əsər, hazırda Vatikanda saxlanan heykəl hesab edilir.[22] Müasir dövrdə əksər tədqiqatçılar rodoslu sənətkarların, e.ə. 200-cü illərdə yaşamış Perqamlı sənətkar tərəfindən bürüncdən yaradılmış əsəri kopyaladığını düşünürlər.[23][24] Maraqlıdır ki, Plini bu məsələni açıq şəkildə müzakirə etmir və bu onu göstərir ki, o, “əsəri orijinal iş kimi qəbul edir.”[25] Plini əsərin imperator Titin sarayında saxlandığınıqeyd edir və ehtimal ki, 1506-cı ldə kəşf edilənə kimi əsər elə orda da qalmışdır. Lakin, Plini əsərin bütöv bir mərmər blokundan yonulduğunu qeyd etsə də, Vatikandakı əsər ən azı yeddi müxtəlif daş blokdan hazırlanmış hissələrə malikdir.[26][27] Plininin istifadə etdiyi “razılığı” (it. de consilii sententia) ilə ifadəsi bəzi tədqiqatçılar tərəindən heykəltəraşların işində yox, sifarişə aid edilir. Naycel Spivi həmin hissəni belə tərcümə edir: “[sənətkarlar] sovetin qərarı ilə heykəl qrupunun layihəsini işlədilər”. Burdan belə çıxır ki, Tit heykəli sifariş edərkən bəlkə də aralarında həm də Plini olan sənətkarlarla məsləhətləşmişdir.[28]

Həmin sənətkarların adı, ata adları ilə birlikdə başqa sıra ilə olsa da (Afinador, Aqesandr, Polidor) Tiberinin Sperlonqdakı villasında saxlanan heykəllər qrupu üzərində də qeyd edilir.[29] Buna baxmayaraq həmin adların əsərlərin sahibini göstərdiyi və eyni adların heykəltəraşları göstərmədiyi ehtimalı da vardır. Hər iki heykəl qrupu arasında bir çox oxşar xüsusiyyətlərin olmasına baxmayaraq, Laokoon qrupu detalların yüksək keyfiyyətli işlənməsi ilə seçilir.[30]

Bəzi tədqiqatçılar Rodos adasındakı Lindos arxeoloji abidəsi ərazisindən aşkarlanmış e.ə. 42-ci ilə aid Afinador və Aqesandr imzasına əsaslanaraq, əsərin yaradılma dövrünü e.ə. 42-20-ci illər hesab edirlər.[23] Lakin, Sperlonqda sənətkarlarının atalarının adlarının da qeyd edilməsi, ən azından Lindosda adı qeyd edilən Aqesandrın fərqli adam olduğunu deməyə əsas verir.[31] Ola bilsin ki, nəsildən-nəsilə adlar təkrarlanmış və ya ustad adı olaraq ötürülmüşdür. Ümumilikdə heykəllər və postamentlər üzərində səkkiz “Athenodoros” imzası dövrümüzə çatmışdır ki, onlardan da beşi İtaliya ərazisindədir. Onlardan bəziləri, o cümlədən Sperlonq qrupu heykəlləri ata Aqesandra aid edilir.[32] Ümumilikdə mövzu akademik diskussiyaya açıq olaraq qalmaqdadır.

İntibah

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Fiqurların üzlərindəki emosiyalar Ellinizm estetikasını əks etdirir və bir çox İntibah sənətkarlarının ilham mənbəyi olmuşdur

Heykəl qrupu 1506-cı ilin fevralında Feliçe de Fredis üzümlüyündə aşkarlanmışdır; klassik incəsənətlə maraqlanan Roma Papası II Yuli heykəlin aşkarlanması haqqında məlumat aldıqdan sonra[33] onun tədqiqinə dövrün ən məşhur sənətkarlarını cəlb edir. Heykəlin üzə çıxarılmasından dərhal sonra Mikelancelo qazıntı yerinə çağırılır. Onu Florensiya memarı Culyano da Sanqallo və on bir yaşlı oğlu Françesko da Sanqallo müşayət edir.[34] Kiçik Sanqallo təəssüratlarını sonradan belə təsvir edir:

" İlk dəfə Romada olduğum zaman mən çox balaca idim, Papaya demişdilər ki, Santa-Mariya-Maccore kilsəsi yaxınlığındakı üzümlükdə gözəl heykəl aşkarlayıblar. Papa hərbiçilərindən birini Culyano da Sanqallonun ardınca göndərərək, təcili heykəlin tapıldığı əraziyə gedib əsərə baxmağı tapşırır. Mikelancelo Buonarottini çox vaxt bizim evdə görmək olduğundan Papa onu da dəvət edir və mənim atam da onun iştirakına qarşı olmur. Mən də atama qoşuldum və biz birlikdə getdik. Mən heykəlin olduğu quyuya düşdüm və bu zaman atam dedi: “Bu, Plininin xatırladığı Laokoondur.” Daha sonra heykəli çıxartmaq üçün onun ətrafını qazdılar. Heykəl görünməyə başlayan kimi, hamı onu çəkməyə başladı; onlar qədim əşyalardan, o cümlədən Florensiya mədəniyyət nümunələrindən danışırdılar.[35] "

Feliçe de Fredise yazar vəzifəsi və Roma qapılarından birinin gəlirini verən II Yuli 23 martda heykəli alır. Həmin ilin avqustunda əsər tamamilə yeni Belveder bağının divarındakı nişdə yerləşdirilir və ictimai nümayişə açılır. Belveder sarayı sonradan Vatikan muzeylərinin tərkibinə çevrilir, heykəlin alınma tarixi isə Vatikan muzeylərinin əsasının qoyulduğu tarix kimi qəbul olunur. Müxtəlif təsvir və qravürlərdən bəlli olur ki, aşkarlandığı zaman böyük oğul heykəli ümumi qrupdan tamamilə ayrılmışdı.[36]

1798-ci ildə İtaliyanın işğalından sonra heykəl Fransaya aparılsa da, ayrı-ayrı hissələri Romada qalmışdır. 1800-cü ildə heykəlin Luvrda nümayişinə başlanılması ilə sonradan Napoleon muzeyi kimi tanınan Mərkəzi İncəsənət Muzeyi açılmışdır. Heykəli tamamlayacaq yeni detalların işlənməsi üçün müsabiqə elan olunur. Qırıq hissələr olmadığından Fransua Jirardonun 150 yaşlı üzlük hissələrinin istifadəsinə qərar verilmişdir. 1815-ci ildə Napoleonun Vaterlo döyüşündə məğlub olmasından sonra əksər incəsənət əsərləri oğurlandıqları yelərə qaytarılmış, 1816-cı ilin yanvarında isə Laokoon Romaya çatdırılmışdır.[37]

Tapıldığı ərazi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Heykəlin tapıldığı ərazini xəritədə Serv divarı və Yeddi zal sisternası yaxınlığında R ilə işarələnmişdir.

1506-cı ildə heykəlin tapıldığı ərazinin Oppian təpəsindəki (Eskvilin təpəsinin cənub istiqaməti) Feliçe de Fredis üzümlüyü olması həmişə məlum olmuş və əsərin Roma Papasına satılması haqqında sənəddə də bu məlumat qeyd edilmişdir. Lakin, zamanla üzümlük ərazinin harda olması haqqında dəqiq məlumat itirilmiş, yalnız Sanqallonun “Santa-Mariya-Maccore kilsəsi yaxınlığında” və “imperator Neronun sarayı yaxınlığında” (müasir dördə Kolizeyin yaxınlığı) kimi təxmini məlumatlar saxlanmışdır.[38] Santa-Mariya-in-Araçeli kilsəsindəki 1529-cu ilə aid kitabədə heykəlin Fredis və onun oğluna məxsus ərazidən tapılması göstərilsə də, ərazinin harda olması deyilmir. 2010-cu ildə yayımlanmış tədqiqatda bələdiyyə arxivlərindən əldə edilmiş iki sənəd təqdim edilir. Həmin sənədlər pis indeksləşdirildiyindən daha əvvəlki tədqiqatçıların nəzərindən qaçmışdır. Sənədlərin ətraflı tədqiqi nəticəsində heykəlin tapıldığı ərazinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi mümkün olmuşdur: müəyyən edilmişdir ki, heykəl Oppian təpəsindəki Yeddi zal sisternasının xarabalıqlarından aşkara çıxarılmışdır.[39]

Santa-Mariya-in-Araçeli kilsəsində saxlanan və heykəlin tapıldığı yerin qeyd edildiyi 1529-cu ilə aid kitabə.

Tədqiq edilmiş ilk sənəddə qeyd edilir ki, 14 noyabr 1504-cü ildə, yəni heykəlin tapılmasından 14 ay əvvəl De Fredis, 135 dukata 1.5 ha üzümlük ərazisi almışdır. 1527-ci ilə aid ikinci sənəddə isə mülkə evin də daxil olması və yeri dəqiqləşdirilir; sənədin tərtib edildiyi dövrdə De Fredis artıq vəfat etmişdi, onun dul həyat yoldaşı isə evi kirayə verirdi. Həmin ev 1748-ci ilə aid xəritədə də göstərilmişdir.[40] 2014-cü ildə ərazidəki monastırın həyətində üç mərtəbəli yaşayış binası qalmaqdadır. XIX əsrə kimi heykəlin tapıldığı ərazi kənd təsərrüfatı üçün istifadə olunmuşdur. Müasir dövrdə isə ərazi tamamilə tikililərin altında qalmışdır. Ehtimal ki, De Fredis torpağı aldıqdan dərhal sonra ev tikintisinə başlamışdır. Heykəlin dörd metr dərinlikdən üzə çıxarıldığını nəzərə aldıqda adi tənək üçün qazılmış yerdən yox, ev və ya quyu üçün qazılmış yerdən tapıldığını düşünmək olar.[39]

Abidənin tapıldığı ərazi Serv divarı yaxınlığında yerləşsə də, divar artıq şəhərin sərhəddini müəyyən etmirdi. Qədim dövrdə burada Avqustun tərəfdaşı və incəsənət hamisi olan Qay Messenatın sifarişi ilə salınmış Messenat bağı yerləşirdi. Messenat bağı e.ə. VIII əsrdə Avqusta bağışlamış, həmin tarixdən sonra isə bağda Avqustun varisi Tit yaşamışdır. Plini isə məlumatında Laokoon qrupunun vaxtilə Titin sarayında saxlandığını qeyd edirdi. Əgər Plinin gördüyü vaxt heykəl artıq tapıldığı ərazidə idisə, o zaman ola bilsin ki, ora Messenat və ya imperatorlardan birinin dövründə gətirilmişdir.[41]

Restavrasiya işləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Laokoon fiqurunun sağ qolu intibah dövrünün əlavələrindən təmizləndikdən sonra

Heykəlin aşkarlanması zamanı Laokoonun sağ əli, uşaqlardan birinin əlinin hissələri və ilanın hissələri çatışmırdı. Sağ tərəfdə yerləşən böyük oğul digər iki heykəldən ayrılmışdır.[42] Laokoonun istifadə edildiyi altarın yaşı naməlum olaraq qalmaqdadır.[43] Rəssamlar və digər sənətkarlar heykəlin çatışmayan hissələrini təsvir etməyə çalışırdılar. Mikelancelo bildirirdi ki, çatışmayan əllər çiyinin üstündən arxa tərəfə bükülmüşdü. Digər sənətkarlar isə əksinə, qolların qəhrəmancasına çölə açıldığını ehtimal edirdilər.[44]

Vazarinin verdiyi məlumata görə, Papanın memarı olan Bramante tərəfindən 1510–cu ildə keçirilmiş qeyri-rəsmi müsabiqə zamanı heykəlin sağ əlinin bərpa edilməsi üçün layihələr qəbul edilmiş, müsabiqə zamanı Rafaelin təklifi yüksək qiymətləndirilsə də, Yakopo Sansovino qalib gəlmişdir.[45] Qalibin hazırladığı nümunələr orijinal əsərə birləşdirilməmiş və 1532-ci ilə kimi heykəl olduğu kimi qalmışdır. Həmin il Mikelancelonun tələbələrindən olan Covanni Antonio Montorosli düzxətli detalları heykələ birləşdirmişdir. Loakoona əlavə edilmiş həmin əl dövrümüzə kimi qalmışdır. 1725-1727-ci illərdə Aqostino Kornakkini kiçik oğulun qolunun çatışmayan hissələrini əlavə etmişdir; 1816-cı ildə isə Antonio Kanova heykələ edilmiş bütün əlavələri təmizləyərək onu aşkarlandığı ilkin vəziyyətə qaytarır.[46]

1906-cı ildə arxeoloq, incəsənət əsərləri taciri və Barrakko muzeyinin direktoru Lüdviq Pollak heykəl qrupunun tapıldığı ərazidə qazıntı zamanı qol qalığı aşkarlamışdır. Tapılmış detalın Laokoon qrupu ilə stilistik oxşarlığını nəzərə alan Pollak onu Vatikan muzeylərinə təhvil verir: bundan sonra yarım əsr ərzində detal Vatikan arxivində saxlanılır. 1957-ci ildə Piy-Klement muzeyi tapılmış detalın Mikelancelo tərəfindən təklif edildiyi kimi gərilmiş olduğunu əsas gətirərək, onun Loakoona aid olduğuna qərar verir və heykələ birləşdirir. Paolo Livera bu haqqda yazır: “Mühüm hissəsinin çatışmamasına baxmayaraq, tors və qol arasında əlaqə ideal şəkildə təmin edilmişdir.”[47]

1980-ci illərdə heykəl sökülmüş və Pollakın qolu ilə yenidən yığılmışdır.[48] Uşaqların əl və barmaqlarının bərpa edilmiş hissələri təmizlənmişdir. Sökülmə zamanı metal mismar yerləri aşkarlanmış və bu yerlərə əsasən də antik dövrdə heykəl qrupunun piramidal formalı daha kompakt formada yığıldığını deməyə əsas vermişdir. Seymur Hovardın sözlərinə görə “həm Vatikan, həm də Sprelonqdakı heykəllər qruplarında oxşar zövq və məkan dəyişikliyi baş verəcəyi halda əsərin quruluşunu dəyişməyə imakan verəcək açıq və dəyişdirilə bilinən forma xarakterikdir.”[12] Heykəlin daha açıq planoqrafik kompozisiyası “Roma imperiyası, o cümlədən İntibah və müasir dövrlərdə həyata keçirilmiş dəyişiklikləri aşkar şəkildə nümayiş etdirir.” “Daha vahid, barokko stilinə uyğun və diaqonal üzrə miramidal kompozisiya” yaratmaq üçün Seymur Hovard, böyük oğulun arxasını 90° altara çevirərək, onun baxışlarını atasına yox, yan izləyicilərə yönləndirməyi təklif edir.[49] Bununla yanaşı, digər təkliflər də edilmişdir.[50]

Təsirləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Tisianın "Laokoon qrupu"nu meymun kimi təsvir edən karikaturası, XVI əsr, Albertina

Loakoon heykəl qrupunun kəşf edilməsi böyük təsir yaradaraq, İtaliya sənətkarları arasında marağa səbəb olmuş və barokko incəsənətinə böyük təsir etmişdir. Məlumdur ki, Mikelancelo əsərin nəhəng ölçülərindən xüsusilə təsirlənmiş, onun ellinistik estetika hissi, xüsusilə kişi fiqurlarının təsvirini çox bəyənmişdir. Laokoon qrupu və Belveder torsunun təsirini sonradan Mikelancelo tərəfindən Roma Papası II Yulinin məzarının dekorasiyası üçün hazırlanmış “Üsyankar qul” və “Ölən qul” heykəllərində, həmçinin Sikstin kapellasının tavanını bəzəyən bir neçə iqnudi rəsmində müşahidə etmək mümkündür.[51] Rafael otaqlarındakı “Parnas” adlı rəsmində Homerin üzünün ifadəsi Loakoonun üz ifadəsi əsasında işlənsə də, Rafaelin rəsmində bu ifadə ağrı və əziyyəti yox, korluğu ifadə edir.[52]

Florensiya heykəltəraşı Baçço Bandinelliyə əsərin Papa X Lev üçün kopyasını hazırlamaq sifariş edilmişdi. Papa, sifariş etdiyi versiyanı Fransa kralı I Fransiskə göndərməyi planlaşdırsa da, Bandinellinin versiyası o qədər yaxşı alınmışdır ki, Papa onu hədiyyə etmək fikrindən daşınmışdır. Hazırda Florensiyadakı Uffitsi qalereyasında saxlanan bu nüsxənin bütün orta əsrlər boyunca çoxlu sayda kiçik ölçülü nüsxələri yaradılmışdır.[53] I Fransisk üçün Fontenbloda Primatiççonun rəhbərliyi ilə yaradılmış nüsxə hazırda Luvr muzeyində saxlanılır. Əsərin ən məşhur nüsxələrindən biri Rodos adasındakı Böyük sarayda saxlanılır. Bir çox nüsxələrdə Loakoonun əli dartılmış vəziyyətdə göstərilsə də, Rodos nüsxəsində bu təsvirdən qaçılmışdır.

Heykəl qrupu həm də çap nümunələrində yayılmış və bütün Avropada məşhurlaşmışdır. 1520-ci illərdə ehtimal ki, Tisianın heykəllə və ya onun yaxşı nüsxəsi ilə tanış olmaq imkanı qazanmışdır; belə ki, onun “Averoldi poliptixi” əsəri və qravürlərindən birində heykəlin təsiri hiss olunmaqdadır.[54] Qravürdə üç insan yerinə üç meymun təsvir edilmişdir ki, bu da əksər halda Bandinellinin nüsxəsinin keyfiyyəti haqqında Tisianın satirik yanaşması kimi təfsir edilir. Həmçinin ehtimal edilir ki, bu qravür Tisianın o zaman gündəmdə olan insan və meymun fizionomiyasının oxşarlığı haqqında fikirlərə yanaşmasını göstərir.[55] Heykəlin Rubens tərəfindən işlənmiş on beşdən artıq eskizi dövrümüzə çatmışdır. Rəssamın Antverpen kafedralında saxlanan “Xaçdan endirilmə” adlı əsərində isə heykəlin təsiri müşayət edilir.[56]

Laokoon incəsənət idealı kimi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Uilyam Bleykin "Laocoön" printi, təxm. 1820-ci illər

Plini Laokoon qrupunu “yaradılmış bütün rəsm və heykəltəraşlıq əsərlərindən daha çox hörmətə layiq”[57] əsər kimi təsvir edir və bu yanaşma sonradan əsərin ən böyük sənət əsəri kimi müzakirə edilməsinə səbəb olur. İohann İoahim Vinkelmann (1717-1768) ölüm və uğursuzluq səhnəsini təsvir edən əsərin gözəlliyinin tərfilənməsinin yaratdığı paradoksu müzakirə edir.[58] Mövzu ətrafında debatlara əhəmiyyəti töhfə vermiş Qothold Yefraim Lessinq “Laokoon: Rəssamlıq və poeziyanın sərhədləri haqqında esse” adlı əsərində təsviri və ədəbi incəsənətin sərhədlərini müzakirə edərək, heykəli Vergilinin şerləri ilə müzakirə edir. O, qeyd edir ki, həddən artıq ağrılı olduğuna görə rəssamlar fiziki ağrını real təsvir edə bilmirdilər. Buna görə də onlar, ağrını təsvir edərkən gözəlliyi də saxlamağa məcbur olurdular.[59]

Debatlara müdaxilə edən Uilyam Bleyk “Laocoön” adlı əsərinin ətrafına bir neçə dildə müxtəlif istiqamətdə fikirlərini qeyd etmişdi. Bleyk, Vatikandakı qrupu itirilmiş orijinal İsrail heykəlinin nüsxəsi hesab edir və yazır: “Yehova və onun oğulları Satan və Adam üç rodoslu tərəfindən Solomon məbədinin xeruvimlərindən kopyalanmışdır.”[60] Bu cür yanaşma Bleykin Qədim Yunan və Qədim Roma incəsənətinin imitasiya edilməsinin yaradıcı təsəvvür üçün dağıdıcı rol oynaması haqqında fikirlərini təsdiqləyərək, dini incəsənəti təsvir edən yəhudi-xristian incəsənətindən fərqli olaraq, banal naturalizmi təqdim edən klassik heykəltəraşlığın dəyərsizliyi haqqında düşüncələrinə əsaslanır.

Laokoon heykəli Horeyşo Qrinou tərəfindən hazırlanaraq hindunu təsvir edən və “Xilas” (1837-1850) adlandırılan heykəl üçün ilham rolunu oynamışdır. Heykəl yüz ildən artıq ABŞ Kapitolisinin şərq fasadı qarşısında dayanmışdır.[61]

Çarlz Dikkensin “Milad nəğməsi” povestində Ebenezer Skruc özünü “corablardan yaradılmış ideal Laokoon” adlandırır və birbaşa Laokoon heykəlinə istinad edir.

İrvinq Babbit tərəfindən 1910-cu ildə nəşr edilmiş və XX əsrin əvvəllərində müasir incəsənəti müzakirə edən əsər “Yeni Laokoon: İncəsənətin çaşması haqqında esse” adlandırılmışdır. 1940-cı ildə Klement Qrinberq əsərin adını “Daha yeni Laokoon yolunda” adlı essesinin adına uyğunlaşdırmışdır.[62] 2007-ci ildə Henri Mur İnstitutunda təşkil edilmiş sərgidə heykəlin müasir rəssamların əsərlərinə təsiri nümayiş etdirilmişdir.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Digital Sculpture Project: Laocoön Arxivləşdirilib 2018-09-30 at the Wayback Machine, "Catalogue Entry: Laocoon Group"
  2. ↑ Make Lists, Not War (ing.). 2013.
  3. ↑ Beard, 209
  4. ↑ Son dövrlərə kimi Plini tərəfindən təriflənən heykəlin Kapitoli canavarı heykəli olması düşünülsə də, son tədqiqatlar həmin heykəlin orta əsrlərə aid olduğunu göstərmişdir.
  5. ↑ Spivey, 25
  6. ↑ Spivey, 28–29
  7. ↑ Spivey, 25 (Darwin), 121–122
  8. ↑ Darwin, Charles. The Expression of the Emotions in Man and Animals. New York: D. Appleton & Company. 1872. səh. 183. 2016-12-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 oktyabr 2019.
  9. ↑ 1 2 Boardman, 199
  10. ↑ Clark, 219–221 bu mövqeyi ilk dəfə səsləndirmişdir; həmçinin bax: Barkan, caption opp. p 1, Janson və s.
  11. ↑ Boardman, 199 deyir ki, "təxm. e.ə. 200 "; Spivey, 26, 36, düşünür ki, əsər Tit tərəfindən sifariş edilmiş ola bilər.
  12. ↑ 1 2 Howard, 422
  13. ↑ Boardman, 199, həmçinin Sperlonga und Vergil by Roland Hampe; qarşı fikir üçün Smith, 109
  14. ↑ Smith, 109
  15. ↑ Stewart, 85
  16. ↑ William Smith, Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, Taylor and Walton, 1846, p. 776
  17. ↑ Farinella, 16
  18. ↑ Stewart, 78
  19. ↑ Boardman, 164-166, 197-199; Clark, 216-219; Cook, 153
  20. ↑ 1 2 Cook, 153
  21. ↑ English text at Tufts Arxivləşdirilib 2022-08-10 at the Wayback Machine, Book 36, Ch 4, but usually cited as 36:37, e.g. by Spivey, 26. Latin text:"... nec deinde multo plurium fama est, quorundam claritati in operibus eximiis obstante numero artificum, quoniam nec unus occupat gloriam nec plures pariter nuncupari possunt, sicut in laocoonte, qui est in titi imperatoris domo, opus omnibus et picturae et statuariae artis praeferendum. ex uno lapide eum ac liberos draconumque mirabiles nexus de consilii sententia fecere summi artifices Hagesander et Polydorus et Athenodorus rhodii." Naturalis Historia. Pliny the Elder. Karl Friedrich Theodor Mayhoff. Lipsiae. Teubner. 1906, as 36:11, at Tufts Arxivləşdirilib 2022-08-10 at the Wayback Machine. The word statuariae used by Pliny means bronze statues as opposed to stone, as pointed out by Bernard Andreae and others. Bax: Isager, 171
  22. ↑ As Beard, 210, a sceptic, complains; see "Chronology" at January 1506 for dissidents
  23. ↑ 1 2 Stewart, Andrew W. (1996), "Hagesander, Athanodorus and Polydorus", in Hornblower, Simon, Oxford Classical Dictionary, Oxford: Oxford University Press.
  24. ↑ Boardman, 199; Smith, 109-110
  25. ↑ Isager, 173
  26. ↑ Howard 417-418 and figure 1 has the fullest account used of the complicated situation here; with the damages and after the various restorations he lists 14 parts (417, note 4) when the group was last dismantled. See also Richard Brilliant, My Laocoön - alternative claims in the interpretation of artworks, University of California Press, 2000, p.29
  27. ↑ Rose, Herbert Jennings, Laocoön // Hornblower, Simon (redaktor), Oxford Classical Dictionary, Oxford: Oxford University Press, 1996
  28. ↑ Spivey, 26; see also Isager, 173, who translates it "by decision of the [imperial] council".
  29. ↑ Rice, 239, with photo on 238
  30. ↑ Herrmann, 277
  31. ↑ Rice, 235-236
  32. ↑ Rice, 239-242
  33. ↑ In 2005 Lynn Catterson argued that the sculpture was a forgery created by Michelangelo, in Catterson, Lynn, "Michelangelo's 'Laocoön?'" Artibus et historiae. 52 2005: 29. Richard Brilliant, author of My Laocoön, described Catterson's claims as "noncredible on any count". See An Ancient Masterpiece Or a Master's Forgery?, New York Times, April 18, 2005 Arxivləşdirilib sentyabr 26, 2016, at the Wayback Machine
  34. ↑ Barkan, 1-4, with English text; Chronology has the Italian, at 1567, the date of the letter.
  35. ↑ Ambiguous due to a quirk of Tuscan Italian, "everyone started to eat lunch" ci tornammo a desinare - see Barkan lecture notes PDF Arxiv surəti 18 aprel 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2012-04-18 at the Wayback Machine for 2011 Jerome Lectures, University of Chicago, “Unswept Floor: Food Culture and High Culture, Antiquity and Renaissance”, Lecture 1, start: "It’s a piece of sixteenth-century spelling, and I (along with many other commentators — if I was wrong, I wasn’t wrong alone)—understood it as disegnare, that is, to draw ...[rather than] digiunare—in other words, to eat lunch." Farinelli, 16, has "And having seen it we went back to dinner, talking ..." "Archived copy" (PDF). April 18, 2012 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-04.
  36. ↑ Chronology, 1504-1510
  37. ↑ Chronology, 1798-1816
  38. ↑ Volpe and Parisi; Beard, 211 complains of vagueness
  39. ↑ 1 2 Volpe and Parisi
  40. ↑ Volpe and Parisi; the map is Giambattista Nolli's Nuova Pianta di Roma, section image here, the house shown with a zig-zag plan to the top left of the section.
  41. ↑ Warden, 275, approximate map of the grounds is fig. 3
  42. ↑ Howard, 417-420
  43. ↑ Howard, 418-419, 422
  44. ↑ Barkan, 7-11
  45. ↑ Barkan, 7-10
  46. ↑ Chronology; Barkan, 9-11
  47. ↑ Liverani, Paolo, Digital Sculpture Project, "Catalogue" Arxivləşdirilib 2018-09-30 at the Wayback Machine; Chronology, 1957
  48. ↑ See Beard, 210
  49. ↑ Howard, 422 and 417 quoted in turn. See also "Chronology" at 1959
  50. ↑ "Chronology" at 1968-70
  51. ↑ Barkan, 13-16, and on the Torso, 197-201; Spivey, 121-123; Clark, 236-237
  52. ↑ Roger Jones and Nicholas Penny, Raphael, p. 74, Yale, 1983, ISBN 0-300-03061-4
  53. ↑ Barkan, 10
  54. ↑ Barkan, 11-18; Spivey, 125
  55. ↑ Barkan, 13-16; H. W. Janson, "Titian's Laocoon Caricature and the Vesalian-Galenist Controversy", The Art Bulletin, Vol. 28, No. 1 (Mar., 1946), pp. 49-53; Clark, 390-391 rejects Janson's theory as to the meaning.
  56. ↑ Spivey, 125-127
  57. ↑ Bryn Mawr Classical Review 2001.08.34, review of Richard Brilliant, My Laocoön: Alternative Claims.
  58. ↑ Gustafson, Susan, Laocoon's Body and the Aesthetics of Pain: Winckelmann, Lessing, Herder, Moritz and Goethe by Simon Richter, South Atlantic Review, Vol. 58, No. 4 (Nov., 1993), pp. 145-147
  59. ↑ "Laocoon and the expression of pain" Arxiv surəti 5 oktyabr 2013 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2013-10-05 at the Wayback Machine, William Schupbach, Wellcome Trust
  60. ↑ Blake's comments
  61. ↑ The Rescue by Greenough
  62. ↑ Towards a New Laocoon Arxivləşdirilib 2016-01-06 at the Wayback Machine, Henry Moore Institute

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Barkan, Leonard, Unearthing the Past: Archaeology and Aesthetics in the Making of Renaissance Culture, 1999, Yale University Press, ISBN 0-300-08911-2, 978-0-300-08911-0
  • Beard, Mary, Times Literary Supplement, "Arms and the Man: The restoration and reinvention of classical sculpture", 2 February 2001, subscription required, reprinted in Confronting the Classics: Traditions, Adventures and Innovations, 2013 EBL ebooks online, Profile Books, ISBN 1-84765-888-1, 978-1-84765-888-3, Google Books
  • Boardman, John ed., The Oxford History of Classical Art, 1993, OUP, ISBN 0-19-814386-9
  • "Chronology": Frischer, Bernard, Digital Sculpture Project: Laocoon, "An Annotated Chronology of the “Laocoon” Statue Group", 2009
  • Clark, Kenneth, The Nude, A Study in Ideal Form, orig. 1949, various edns, page refs from Pelican edn of 1960
  • Cook, R.M., Greek Art, Penguin, 1986 (reprint of 1972), ISBN 0-14-021866-1
  • Farinella, Vincenzo, Vatican Museums, Classical Art, 1985, Scala
  • Haskell, Francis, and Penny, Nicholas, 1981. Taste and the Antique: The Lure of Classical Sculpture 1500–1900 (Yale University Press), cat. no. 52, pp. 243–47
  • Herrmann, Ariel, review of Sperlonga und Vergil by Roland Hampe, The Art Bulletin, Vol. 56, No. 2, Medieval Issue (Jun., 1974), pp. 275–277
  • Howard, Seymour, "Laocoon Rerestored", American Journal of Archaeology, Vol. 93, No. 3 (Jul., 1989), pp. 417–422
  • Isager, Jacob, Pliny on Art and Society: The Elder Pliny's Chapters On The History Of Art, 2013, Routledge, ISBN 1-135-08580-3, 978-1-135-08580-3, Google Books
  • Rice, E. E., "Prosopographika Rhodiaka", The Annual of the British School at Athens, Vol. 81, (1986), pp. 209–250
  • Spivey, Nigel (2001), Enduring Creation: Art, Pain, and Fortitude, University of California Press, ISBN 0-520-23022-1, 978-0-520-23022-4.
  • Smith, R.R.R., Hellenistic Sculpture, a handbook, Thames & Hudson, 1991, ISBN 0500202494
  • Stewart, A., "To Entertain an Emperor: Sperlonga, Laokoon and Tiberius at the Dinner-Table", The Journal of Roman Studies, Vol. 67, (1977), pp. 76–90
  • "Volpe and Parisi": Digital Sculpture Project: Laocoon. "Laocoon: The Last Enigma", translation by Bernard Frischer of Volpe, Rita and Parisi, Antonella, "Laocoonte. L'ultimo engima," in Archeo 299, January 2010, pp. 26–39
  • Warden, P. Gregory, "The Domus Aurea Reconsidered", Journal of the Society of Architectural Historians, Vol. 40, No. 4 (Dec., 1981), pp. 271–278, DOI:10.2307/989644

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]