Qafqaz albanlarının dili
Qafqaz albanlarının dili və ya sadəcə alban dili — Qafqaz Albaniyasının yaradıcıları və alban tayfa ittfaqının əsas tayfalarından biri olan Qafqaz albanlarının danışdığı dil. Alban dili müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən Qafqaz dilləri [1][2] qrupuna aid edilir.
| Qafqaz albanlarının dili | |
|---|---|
| Ölkələr | Qafqaz Albaniyası (müasir Azərbaycan, Gürcüstan) |
| Təsnifatı | |
|
|
| Yazı | Alban əlifbası |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | — |
| ISO 639-3 | xag |
| IETF | xag |
| Glottolog | aghw1237 |
Xristianlıq qəbul edilənə və Albaniyada dövlət dininə çevrilənədək albanların öz yazısı olmuş, bütün ölkə üçün tayfalararası ünsiyyət vasitəsi kimi alban dili geniş intişar tapmışdı. Alban dilində yerli yazı və ədəbiyyatın yaranması ermənilərdə və gürcülərdə olduğu kimi, ölkənin xristianlaşması ilə bağlı idi. Dini ədəbiyyatın albancaya ilk tərcümələri siryani dilindən olmuşdur. Moisey Kalankatlının verdiyi məlumatlar Albaniyanın qədim Suriyanın vilayətləri və Fələstinlə köhnə əlaqələrinin olduğunu göstərir.
Albanların öz doğma dillərində yazı və ədəbiyyatın olması obyektiv tarixi zərurətdən irəli gəlirdi. Sosial-iqtisadi və siyasi şərait Albaniyanın öz ədəbiyyatının yaranması üçün zəmin hazırlamışdı. V əsrin başlanğıcında arami qrafikası əsasında alban yazısı -əlifbası təkmilləşdirildi. Antik müəlliflərə görə, albanlar hələ e.ə. I əsrdə öz yazılarından istifadə edirdilər. V yüzilin əvvəllərində təkmilləşdirilmiş fonemli alban əlifbası fışıltılı və boğaz səsləri ilə zəngin idi. V əsr erməni müəlliflərinin özlərinin etiraf etdiyi kimi, alban dili ermənilər üçün "yad" dil idi.[3][4]
Məhz bu dövrdə alban hökmdarı Asuagenin, alban patriarxı İyereminin yardımı ilə "Tövrat" və "İncil"in, "Liturgiya" (xristianların əsas ibadət ayini) və başqa dini kitabların tərcüməsi üzrə uğurlu işlər görüldü. Müəllim kimi hazırlaşdırılmış bir çox gənc ölkənin müxtəlif vilayətlərinə yollandı. Albaniyanın ayrı-ayrı vilayətlərindən olan, dövlət ərzaq payı ilə təmin edilmiş uşaqlar dəstə-dəstə məktəblərə göndərildilər. Tərcümə dini ədəbiyyatı ilə yanaşı, yerli orijinal agioqrafik (alban müqəddəslərinin həyatı) və dünyəvi ədəbiyyat da yaranırdı. Albanlar öz yazılarından beynəlxalq yazışmalarda da istifadə edirdilər.
V-VII əsrlər alban yazısının çiçəklənmə dövrü hesab olunur. Məhz bu dövrdə, A.Q.Şanidzenin sözləri ilə desək, "albanlar Qafqazın siyasi və mədəni həyatının bütün sahələrində gürcülər və ermənilərlə eyni dərəcədə bərabər fəallıqla iştirak edirdilər".[5]
Erkən alban ədəbiyyatı əlverişli tarixi-mədəni şəraitdə təşəkkül tapdı. Bu – müstəqil Alban dövlətinin mövcud olduğu, alban arşakilərinin və onları əvəz edən böyük alban hökmdarları – Mihranilərin hakimiyyətdə olduqları, müstəqil alban kilsəsinin fəaliyyət dövrü idi.
Ədəbiyyatın inkişafı nəticəsində maraq dairəsi genişlənmiş, bu isə öz əksini müxtəlif janrlarda tapmışdı: agioqrafik əsərlər, tarixi xronikalar, hüquqi sənədlər – kilsə qanunları və dünyəvi qanunlar yaranmağa başladı. V-VI əsrlərdə siyasi səbəblər üzündən ədəbiyyatda ellinpərəst istiqamət nəzərə çarpdı.
Dil qrupu
[redaktə | mənbəni redaktə et]Volfqanq Şulze, Zaza Aleksidze və Jan Pyer Mahe kimi tədqiqatçılar alban dilini Udin dilinin qədim versiyası olduğunu təsbit etmişlər.[6] Bu tədqiqata əsasən Alban dili Udin dili kimi Ləzgi dilləri qrupuna daxildir. Albaniyanın yerli mənşəli yazılı abidələri dövrümüzə qədim erməni dilində (qrabar) gəlib çatmışdır. Lakin XIII əsrədək alban ədəbiyyatı, şübhəsiz, alban dilində yazılmışdır.[7]
Alban dili dialektləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Volfqanq Şulze Alban dilinin 3 dialektini ayırır:[8]
- Şərq - Qəbələ, Kiş zonasında danışılırdı.
- Mərkəz - Bərdə, Kalankatuyk, Aluen zonasında danışılırdı. (Mingəçevir yazıları əsas götürülməklə)
- Qərb və ya Cənub - Girdman, Xalxal zonasında danışılırdı. (Matenadaran yazıları əsas götürülməklə)
Fonologiya
[redaktə | mənbəni redaktə et]Samitlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]| Partlayan | Sürtünən | Affrikat | Aproksimant | Burun | Trill | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kar | Cingiltili | Abruptiv | Kar | Cingiltili | Kar | Cingiltili | Abruptiv | |||||
| Qoşadodaq | p | b | p’ | m | ||||||||
| Dodaq-diş | f | v | ||||||||||
| Diş | Sərt | t | d | t’ | s | z | ts | dz | ts’ | l | n | r |
| Yumşaq | dʲ | tʲ’ | dzʲ | lʲ | nʲ | |||||||
| Dişarxası | ʃ | ʒ | tʃ | dʒ | tʃ’ | |||||||
| Diş-damaq | ɕ | ʑ | tɕ | dʑ | tɕ’ | |||||||
| Damaq | j | |||||||||||
| Damaqarxası | k | g | k’ | x | ɣ | |||||||
| Labial damaqarxası | w | |||||||||||
| Dilçək | q | q’ | χ | |||||||||
| Boğaz | ʕ | |||||||||||
| Udlaq | h | |||||||||||
Saitlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]| İncə | Qalın | ||
|---|---|---|---|
| Açıq | Qapalı | Qapalı | |
| Qa | i | y | u |
| Orta | e | o | |
| Açıq | a | ɒ | |
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Еремян С. Т. Раннефеодальные государства Закавказья в III— VII вв. "Очерки истории СССР". М., 1958, səh 304
- ↑ Шанидзе А. Г. Язык и письмо кавказских албанцев. М., 1960, səh 8
- ↑ Бабаев И. А. К вопросу о возникновении государства Албании (Кавказской). Изв. АН Азерб. ССР, серия истории, философии и права, 1976, №4, Бабаев И. А. Города Кавказской Албании. Баку, 1991
- ↑ Мамедова Фарида. Политическая история и историческая география Албании. Баку, 1985
- ↑ Шанидзе А. Г. Язык и письмо кавказских албанцев. М., 1960, səh 14
- ↑ The Caucasian Albanian Palimpsests of Mount Sinai. Monumenta Palaeographica Medii Aevi/Series Ibero-Caucasica 2. 2 vols., XXIV+530 pp.; Turnhout: Brepols 2009
- ↑ Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, II cild, səh 127
- ↑ Wolfgang Schulze - Towards a History of Udi, səh 23
