Qafqaz Albaniyasının toponimləri

Qafqaz Albaniyasının toponimləri – Qafqaz Albaniyası ərazisində yayılmış toponimlər.

Mənbələrdə Albaniya ərazisində çoxlu yer adları çəkilir. II əsr müəllifi Klavdi Ptolemey[1] Albaniya ərazisində 29 yaşayış məntəqəsi və 5 çay adını çəkir. Bu toponimlərin mənşəyi haqqında geniş ədəbiyyat var, lakin demək olar, heç birinin mənası açılmamışdır. Prof. Q. Qeybullayev isə onun göstərdiyi Sanua, Qelda, Alam, Baruka, Tabilaka və İobula toponimlərini müvafiq olaraq Albaniyanın Xeni, Qelavu, orta əsrlərdə Olom, Ulam və müasir Berikey (Dərbənd rayonunda), Tövlə (Qəbələ rayonu) və Balakən adları ilə qarşılaşdırır. Maraqlıdır ki, Ptolemey Sioda toponimini Kürlə Arazın birləşdiyi yerdə (təxminən indiki Cavad kəndinin yerində) olduğunu qeyd edir. Ehtimal ki, bu toponim Suv-ada çayların qovuşduqları yürdə üç tərəfdən su ilə əhatə olunan ada formalı yer sözüdür və Suada toponimi zaman keçdikcə Cavad formasını qəbul etmişdir. Ptolemeyin qeyd etdiyi Alban, Qelda, Kamexiya, Osika və Tilbida toponimləri müvafiq surətdə Albaniyanın Alban, Gel, Şamake, Şaka və Silb tayfalarının adlarını əks etdirir. Ptolemeyin qeyd etdiyi Alam toponimi türkcə olam, olom keçid sözündən ibarətdir. İori və Alazan çaylarının qovuşuğunda orta əsrlərdə Olom toponimi vardı.

Albaniya toponimlərinin çoxu Musa Kalankatlının Alban tarixində qeyd edilmişdir, lakin tədqiqat göstərmişdir ki, bu mənbədə göstərilən yer adlarını iki qismə ayırırlar: Albaniyada yaşamış tayfaların adlarını əks etdirənlər; yerin müsbət və mənfi relyef formalarını bildirən sözlərdən ibarət adlar. Birinci qrupa Habant, Arajank, Arandjinak, Aranrot, Qarqar, Qoroz, Kanqark, Kolb, Kolt, Medz-Arank, Medz-Kolmank, Pazkank, Trtu, Tuçkatak, Çol, Çur, Xarqlank, Xunanakert və s. aid edilir. Bu toponimlərin Albaniyada yaşayan türkmənşəli Abant, Araz, Aran, Qarqar, Gorus, Kəngər, Kol (Kul), Çol (Çul), Peçeneq, Tərtər, Katak, Xun (Hun) tayfalarının adlarını əks etdirir. Albaniyanın Lpink, Lubnas, Hereti və Xeni toponimləri isə Dağıstanmənşəli tayfaların adlarını əks etdirir.

Antik və erməni mənbələrində

[redaktə | mənbəni redaktə et]

A l a z a n[2] – Albaniya ilə İberiya arasında sərhəd çaylarından birinin adı. Türkcə al qədim türkcə al – geniş sahə, böyük düzən, açıqlıq[3] və özən (üzən) – çay, vadi sözlərindəndir. Dağlıq Altaydakı Alazan çayının adı ilə müqayisə olunur[4].

K ü r[5] – Albaniyanın içərisindən axan çayın adı. İlk tədqiqatlarda Qafqazmənşəli ad sayılmışdır.[6]. Qafqaz albanlarının dilindəki "su anbarı" sözünə qarşılıq olduğu, yaxud II Kirin adı ilə adlandırıldığı düşünülür.[7] Türkcə kür – bol (sulu), qüvvətli, sürətli, sarsılmaz, məğrur[8] mənasına gəlir.

K e r a v n[9] – Albaniyanın şimal-şərqdə Qafqaz dağlarında dağ adı. Yunanca "Κεραύνια ὄρη" — "ildırımın parçaladığı zirvələr" mənasına gəlir.[10] Dağıstanın Dərbənd bölgəsində indiki Qaranay oroniminin yunanca yazılışıdır. Türkcə qara və nay, nüy – meşə sözlərindən ibarətdir. 859-cu ildə ərəblərin Xəzər ölkəsindən Şəmkirə köçürdükləri ailələr özləri ilə bu adı da gətirmişlər. Şəmkir rayonunda Qaranuy toponimi var.

T a l q e – İndiki Pirallahı adasını er. əv. I əsr müəllifi Pomponi Mela Talqe, II əsr müəllifi Ptolemey Talka kimi yazmışlar. Türkcə tilqə sözündəndir (Midiyada Tilaşuri). I əsr müəllifi Pliniy bu adanı Zazata kimi yazmışdır. Türkcə saz – bataqlıq, yeraltı suların üzə çıxdığı sahə, gilli yer[11] (Azərbaycan dilində saz qamışlıq) və ada (bəzi türk dillərində, məsələn, özbəkcə ata) dörd tərəfi su ilə əhatələnmiş quru yer, ərazi sözlərindəndir.

T o s a r e n – Ptolemeyə görə, Kür sahili bölgələrdən birinin adı[12]. Türkcə tus – düz və aran – isti yer, düzən yer, qışlaq yer[13] sözlərindəndir. Türkiyədə Arpaçay boyunda da bir çuxur bölgə Aran (digər adı Diqor-Qarabağ)[14] adlanır. Orta əsr ispan tarixçisi Antonio de Nebrixa (1441–1522) isə onu Ermənistan ərazisi kimi göstərir.[15]

B a l a s a k a n – İlk dəfə III əsrdən adı çəkilir.[16] Türkcə pala – düzən, çöl sözü[17] və sak etnonimindən olduğu güman olunur. I Şapurun Nəqşi Rüstəmində adı çəkilir.[18]

A r t s a k – Albaniyanın dağlıq bölgəsinin bir hissəsinin adı; Yuxarı Qarabağ. Türkcə art dağlıq ərazi, yüksəklik[19] sözü və sak etnonimindən olduğu güman olunur. Şahin Mkrtçyana görə isə Albaniyanın ilk hökmdarı Aranın adından gəlir və "Ar(an)ın bağı" mənasındadır.[20]

A r k u q e t – Sisakanda bir çayın adı. Arquçay hidroniminin ermənicə yazılışıdır. Türkcə arqu – yarğanlarla parçalanmış Древнетюркский словарь, М., 1969 , səh 54 sözündəndir. Həkəri çayının yarğanlardan axan yuxarı hissəsinin adıdır.

B a l k – Sisakanda yaşayış məntəqəsi adı. Türkcə balk – şəhər, möhkəmləndirilmiş yer[21] sözündəndir. Qədim ermənicə Balk kimi yazılmış bu toponimin çox qədim tarixi var: hələ er. əv. VIII əsrə aid Urartu mənbəində sonrakı Zəngəzur mahalına Urartu çarının hərbi səfəri ilə əlaqədar yazıda Velikuxi toponimi çəkilir. Bu toponimdəki uxi sözü urartu dilində şəkilçi olduğuna görə Velik kimi yazılmış toponim ermənicə yazılışda Balkdır. Keçən əsrə qədər Azərbaycanın Zəngəzur mahalında (indi Ermənistana aid hissəsində) Belek adlı kənd vardı[22].

Q o ş – Arsakda kənd adı. Türkcə koş – müvəqqəti köç yeri, köçəbə, düşərgə[23] sözündəndir.

D a s x o r a n – Albaniyada yaşayış məntəqəsi idi. Türkcə das – daş və oran, oren, uran – yer, heyvan üçün hasarlanmış yer[24], yaxud Altay dillərində oron – köçəbə, düşərgə, oba[25] sözlərindən ibarətdir.

D u r – Arsakda kənd adı. Türkcə tur düşərgə[26] sözündəndir.

K a v a – Albaniyanın qərbində mahal adı. IX əsr gürcü mənbəində Kavazin.[27] Türkcə kava (kaya) – qaya və san, sın – dağ beli[28] sözlərindəndir. İndiki Göyəzən dağının adında qalmışdır.

K o s t – Arsakda kənd adı. Tam adı Koston. Qədim erməni dilində adların sonluqlarının ixtisara salınması səciyyəvi hal idi. Türkcə kos – köç və tön – uzunvarı təpə[29] sözlərindəndir.

T a ş t o n – Sisakanda kənd adı. Türkcə taş – qaya, və tön – uzunvarı təpə sözlərindəndir. Ermənistanda Mehri rayonunda indiki Taştun kəndinin adında qalmışdır.

U r d u – Arsakda məntəqə adı. Türkcə ordu – xan yurdu, xan düşərgəsi sözündəndir.

Q l a ç – Arsaxda məntəqə adı. Ehtimal ki, türkcə kılıç – dağ qılıncı sözündəndir.

A l a s o p – Arsakda məntəqə adı. Türkcə ala, yazı və ona (oba) sözlərindəndir.

Q a q ç ö l ü – indiki Qarayazının bir hissəsi. Türkcə qaq – köçərilərin qış düşərgəsi sözündəndir. Kürdəmir rayonunda Kaq-Hacılı, Lerik rayonunda Qaqoy, Yuxarı Qarabağda Kaqartsi toponimlərindəki qaq, kaq sözü ilə eynidir.

T a n d z i k – Arsakda məntəqə adı. Tan (mənası məlum deyil) və türkcə – çik (azərbaycanca-cik) şəkilçisindəndir. Kiçik-Tan mənasındadır. İndiki Bulutan (əslində Ulu-Tan) toponiminin antonimidir. Qeyd edilməlidir ki, 1728-ci ilə aid bir mənbədə orada Müsliman-Tan adlı kənd də qeyd olunmuşdur.[30]

T a p a t – Arsakda məntəqə adı. Türkcə tap – təpə sözündəndir. Tap, Tap-Qaraqoyunlu, Qala-Tap və b. toponimlərdəki tap sözü ilə eynidir.

Exçerxo (Exçerxor, Exçerxis) – dağ da adı. Bu oronimin əvvəlində türkcə aq sözünün durması şübhəsizdir. Sonrakı komponent güman ki, türkcə çeraq – mineral bulaq (müqayisə üçün, Ərdəbil yaxınlığında Çarıq-Su adlı yer vardır) sözünün təhrifidir.

Mxitar Qoşun əsərlərində

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Albaniyanın bir neçə toponimi XII əsr Alban tarixçisi Mxitar Qoşun əsərində çəkilir.

A d a x e r a y – Arsakda məntəqə adı. Türkcə ata (Azərbaycanda Ataqut, Ataxan və b. kənd adlarında olduğu kimi) və qərəqə – köçərilərin qış evi, gecə alaçıqlar qurulan yer[31] sözlərindəndir.

K a y k o y – Ç o r – Arsakda məntəqə adı. Türkcə kaq (y səsi ermənicə yazılışda əlavə olunmadır) – maldarların qış düşərgəsi, oy- ev, dam[32] car – dərə sözlərindəndir.

T v a r a s a t a p – IX əsrə aid gürcü mənbəində Tvarasatap toponimi qeyd olunur.[33] Türkcə tabur – arabalardan möhkəmləndirilmiş düşərgə və təpə sözlərindəndir. XIX əsrdə Borçalı qəzasındakı Tovrətəpə[34], ya da Qazax rayonundakı Töyrətəpə toponimləri ilə lokalizə oluna bilər.

T m b a t – Türkcə tam – qala, qala divari[35] və qədim yaşayış məntəqə adlarının bəziləri üçün səciyyəvi bat, bab sözlərindəndir.

Ç u l a (indiki Culfanın qədim adı). Türkcə yul (cul) – yol, keçid sözlərindəndir.

X r a m – Türk – monqol dillərində xərəm – qala sözündəndir. Yuxarı Qarabağda indiki Xramort (Xərəm – Yurt toponiminin ermənicə təhrifidir) toponimi ilə müqayisə edilir.

Stepan Orbelianın əsərində

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Stepan Orbelian (XIII əsr) Sisakanın mahallarının adlarını çəkir çəkir: Tsquqk (həm də Vayosdzor), Qeqarkuni, Sotk, Aqahec (yaxud Xojaraberd), Haband, Baqk (yaxud Atqen), Kovvsakan, Arevik (yaxud Taşton və Meğri), Dzork (yaxud Baqaberd qalası və Kapan), Erindjak və Qoxtan, Cahuk[36]. Sisakanın ərazisi Azərbaycanın Qubadlı–Zəngilan zonasını, indiki Ermənistanın Meğri, Basarkeçər, Qacaran rayonlarını və Naxçıvanın Ordubad–Əlincə bölgəsini əhatə edirdi. Qədim ermənicə verilmiş bu adların türkcə əsl formaları belədir: Tusluk, Quqar, Satak, Ala-İç (sonra Qacar), Abant, Balk (sonra Atqen), Kusakan, Arəvik həm də (Taşton), Əlincə, Kolt və Culfa.

Həmin adların Vayosdzordan (azərbaycanca Vedibasar) qeyri heç biri ermənicə deyil. Bu mənbədə Dzork kimi yazılmış toponimin ermənicə dzor – dərə sözü ilə izah edilməsinə cəhd gğstərilmişdir, lakin prof. Q. Qeybullayev qeyd edir ki, ermənicə "dzor" sözünün bu toponimlə heç bir əlaqəsi yoxdur, bunu həmin ada əlavə olunmuş k səsi də göstərir, çünki həmin səs qədim erməni dilində bir qayda olaraq tayfa adlarına əlavə olunurdu və cəm bildirirdi. Əslində həmin mahal adı Çor (Çur) kimidir və türk mənşəli çor (şor) tayfasının adını əks etdirir. Bunu Moisey Xorenasinin əsərində Şorapor kimi qeyd olunması da təsdiq edir.[32]

Ərəbdilli mənbələrdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

IX–XII əsrlərdə yaşamış ərəb coğrafiyaçılarının əsərlərində Arranda bir sıra yeni toponimlərin adı çəkilir.

B a r m a k – məşhur Xıdırzində pirinin yerləşdiyi Beşbarmaq qayasının adı.[37]. Türkcə parmak – daş təpə sözündəndir.

S a n a r – Kürlə Arazın birləşdiyi yer[37]. Türkcə sənqər – burun (qurunun suya girmiş burun şəkilli hissəsi) sözündəndir. Suqovuşanda yaranmış burun şəkilli quru ərazinin adıdır.

H ə n d a n[37]. – Qarabağda dağ adı. Müəllifin əsərinin üzünü köçürmüş katiblərin səhvi üzündən Xan – Otaq adının təhrifidir. Ermənicə təhrif forması Xanadzak (Xan – kəndi) kəndinin adıdır.

Ə r – R u b[37] – Qarabağda bir mahalın adı. Harov toponiminin (Füzuli rayonunda Horovlu kəndi) ərəbcə təhrifidir.

B e y l a q a n (əsl adı Biləqan). Mil düzündə xarabalıqları Örənqala adı ilə qalmaqda olan qədim şəhərin adıdır. Türkcə pila – düzən, açıq yer sözü[38] və qan şəkilçisindəndir. Toponimin bu etimologiyası Biləqanın Mil düzündə yerləşməsi ilə təsdiq olunur.

K o t u r ç a t – Türkcə kotur – keçəl, seyrək bitkili yer və çat – iki dağ tirəsinin birləşdiyi yer, qayalıq yüksəklik, yarğanlı və dərəli dağ yamacı, dağ qolu sözlərindəndir.

K r a p a ş t i – Türkcə qara, baş (zirvə) sözlərindən və tı (lı) şəkilçisindəndir. Qarabaşlı sözünün təhrifidir.

Ç a p a r – Türkcə poçt atının saxlandığı yer mənasındadır.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ VDİ, 1948, № 1
  2. ↑ Strabon, XI, 3, 2.
  3. ↑ Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, I, səh 755
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топономический словарь Горного Алтая. Горно-Алтайск, 1979, səh 128
  5. ↑ Strabon, XI, 4, 2.
  6. ↑ Алиев К. Г. О названии реки Кура. ДАН Азерб. ССР, 1959, № 4
  7. ↑ Pospelov, E. M. Geograficheskie nazvaniya mira (Moskva, 1998), p. 231.
  8. ↑ Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, III, səh 106
  9. ↑ Ptolemey, V, 8, 14.
  10. ↑ Keraunia, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon
  11. ↑ Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985, səh 491
  12. ↑ Ptolemey, V, 12, 9
  13. ↑ Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, III, səh 287
  14. ↑ Ямпольский 3. И. К изучению летописи Кавказской Албаний Изв. АН Азерб. ССР, серия общ. наук. 1957, № 9, səh 6
  15. ↑ Antonii Nebrissensis … Dictionarium Redivivum Sive Novissimè Emendatum, Auctum, Locupletatum & In Meliorem Formam Restitutum: Pars Prima : Continens … Interpretationibus … [1]
  16. ↑ Еремян С. Т. Раннефеодальные государства Закавказья в III–VII вв. "Очерки истории СССР". М., 1958
  17. ↑ Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I–IV , IV, 2, 1162
  18. ↑ Richard Nelson Frye — The History of Ancient Iran
  19. ↑ Древнетюркский словарь, М., 1969, səh 55
  20. ↑ Mkrtchyan, Shahen. Treasures of Artsakh. Yerevan: Tigran Mets Publishing, 2000, p. 10.
  21. ↑ Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, II, səh 59
  22. ↑ Пагиреев Д. Д. Алфавитный указатель к пятиверстной карте-Кавказского края. Тифлис, 1913, səh 31
  23. ↑ Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I–IV , II, 2, səh 626
  24. ↑ Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982 , I, səh 477–479
  25. ↑ Г. М. Василевич. Топонимы тунгусского происхождения. "Этнография имен". М., 1971, с. 167
  26. ↑ Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I–IV, III, 2, səh 1475
  27. ↑ Меликсетбеков Л. М. Обзор источников по истории Азербайджана. Вып. II, Баку, 1939
  28. ↑ Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I–IV, IV, səh 626
  29. ↑ Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, III, səh 280
  30. ↑ Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994
  31. ↑ Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982 , III, səh 24–25
  32. ↑ 1 2 Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991
  33. ↑ Меликсетбеков Л. М. Обзор источников по истории Азербайджана. Вып. II, Баку, 1939
  34. ↑ Пагиреев Д. Д. Алфавитный указатель к пятиверстной карте-Кавказского края. Тифлис, 1913, səh 229
  35. ↑ Древнетюркский словарь, М., 1969, səh 529
  36. ↑ Степанов Орбелиан, Из истории рода Сисакан: Пер. с др. армянского Г. Тер-Григоряна, Азэрб ЕА Тарих Институтунун елми архиви, инв. 1274, II fəsil
  37. ↑ 1 2 3 4 Vəlixanlı N. M. IX – XII əsr ərəb coğrafiyaşünas – səyyahları Azərbaycan haqında. Bakı, 1974, səh 61
  38. ↑ C. S. Ramstadt. Studies in Korean etumology. Helsinki. 1949

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Q. Qeybullayev – Azərbaycan toponimləri (II cilddə), II nəşri, Bakı, 2007
  • Q. Qeybullayev – "Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən" Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1994

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]