Rəşidi xilafəti

Bu məqalədəki məlumatların yoxlanıla bilməsi üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. Lütfən, məqaləyə etibarlı mənbələr əlavə edərək onu təkmilləşdirməyə kömək edin. Mənbəsiz məzmun problemlər yarada və silinə bilər. Problemlər həll edilməmiş şablonu məqalədən çıxarmayın. Daha ətraflı məlumat və ya məqalədəki problemlərlə bağlı müzakirə aparmaq üçün məqalənin müzakirə səhifəsinə diqqət yetirə bilərsiniz.

Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin.

Rəşidi Xilafəti (ərəb. الخلافة الراشدة‎) - İslam tarixində ilk 4 xəlifə – "Doğru idarə edilən" və yaxud "Rəşid xəlifələr" dövrünü əhatə edən müştərək bir termindir və Məhəmməd peyğəmbərin ölümündən sonra, 632-ci ildə əsası qoyulmuşdur (Hicri təqvimi ilə 11-ci il). Dövrünün zirvəsində, Xilafət şimalda Ərəbistan yarımadası və Levantdan Qafqaza qədər, qərbdə Misirdən indiki Tunis ərazisinə, şərqdə isə İran yaylağından Mərkəzi Asiyaya qədər uzanan geniş bir imperiyanı əhatə edirdi. Bu cəhətdən, Xilafət öz torpaq sahəsi ilə tarixin bu günə qədərki ən Böyük İmperiyası idi.

Tarixi dövlət
Raşidi xilafəti
ərəb. الخلافة الراشدية‎
Bayraq
iyun 632 — 28 iyul 661
Paytaxt	Mədinə (632–656), Kufə (656–661)
Dilləri	ərəb dili
Rəsmi dilləri	Ərəb dili
Dövlət dini	İslam
Valyuta	Dinar
Ərazisi	6,400,000 km²
Əhalisi	21,400,000
İdarəetmə forması	Xilafət
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

632-ci ildə, Məhəmməd Peyğəmbərin vəfatından sonra, ailəsinin başı onun dəfn mərasiminə qarışdığı bir zamanda, Mədinə ənsarları müsəlmanları idarə etmək üçün peyğəmbərin yerinə kimin ķeçəcəyini müzakirə ətdilər. Ömər və Əbu Übeydə ibn əl-Cərrah Əbu-Bəkrə öz sədaqətlərini vəd etdilər. Beləliklə, Əbu-Bəkr əs-Siddiq ilk "Xəlifə-i Resul-il-Lah" — "Allahın Rəsulu"nun davamçısı və ya xəlifə oldu və İslamın təbliği uğrunda mübarizəyə başladı. Əbu-Bəkr başlıca olaraq, Məhəmmədə sədaqət vəd etmələrinə baxmayaraq, ona heç nə borclu olmadıqlarını iddia edən ərəb qəbilələrini tabe etməli olacaqdı. Bir xəlifə olaraq Əbu-Bəkr hökmdar deyildi və nə o, nə də onun 3 xələfi belə bir titul tələb etmirdi. Daha dəqiq desək, onların seçilməsi və hökmranlığı bacarığa əsaslanırdı. Xüsusilə, sünnəyə əsasən, xəlifələrin dördü də evlilik vasitəsilə Məhəmməd peyğəmbərə bağlanmışdı. Onlar İslamı ilk qəbul edənlər idi və cənnətin açıqca vəd edildiyi 10 nəfər arasında idilər, birlik və dəstəkləri ilə Məhəmməd peyğəmbərin ən yaxın əshabələri olaraq onun tərəfindən yüksək qiymətləndirilirdilər və yaranmaqda olan Müsəlman cəmiyyəti daxilində onlara rəhbərlik rolu həvalə edilmişdi.^[1]

Sünnəyə əsasən, Rəşidi Xilafəti termini Məhəmmədin ölümündən sonra xilafətin 30 il yaşayacağı və daha sonra krallıqla davam edəcəyi ilə bağlı məşhur hədisindən meydana gəlib^[2]. Bundan savayı, Sunan Əbu-Davud və Musnad Əhməd-ibn-Hanbaldakı digər hədislərə əsasən, sonlara yaxın "Doğru idarə edilən Xilafət" Allah tərəfindən bir daha bərpa ediləcək.

Məhəmməd peyğəmbərin ilk əshabələrindən olan Əbu-Bəkr ölümündən əvvəl sadəcə 2 il xəlifəlik etdi. Məhəmməd peyğəmbərin vəfatından sonra Əbu Bəkr, Ömər və onların 2 əshabəsi Məhəmməd Peyğəmbərin varisini seçmək üçün Saqifah yığıncağında toplaşdılar. Müsəlmanlar arasında "xəlifə" seçiminə görə mübahisə başladı . Məhəmməd peyğəmbər ilə 622-ci ildə köç etmiş Məkkə davamçılar (Muhacir'i-lər və ya "Mühacirlər ") və Mədinəli davamçılarının ("Ansarlar") fikirləri üst-üstə düşmədi. Ənsarlar özlərini Məhəmmədin sadiq əshabları kimi elan edib, xilafət namizədliyinə Əbu Ubaidah ibn əl-Cərrahı irəli sürüblər. Sonda isə, Məhəmməd peyğəmbərin ən yaxın dostu Əbu Bəkr "Xəlifə" və ya "Məhəmməd-in varisi" xəlif adına nail oldu. Məhəmməd-in ölümündən sonra dövlət birliyi və sabitlik kimi problemlər ortaya çıxdı. "Ridda" yürüşü Peyğəmbərin həyatda olduğu zamanda başladı, lakin mürtədlərə qarşı müharibə onun ölümündən sonra başladı. Yürüş o qədər güclü idi ki, o bütün Ərəbistan tayfalarına təsir göstərdi. Lakin, Hicaz (Məkkə və Mədinə), Al-Taifin Sakif tayfaları və Omanın Əzd tayfaları istisna olmaqla. Bəzi qəbilələr isə Zəkat ödəməkdən imtina etmişdilər. Bir çox qəbilə liderləri peyğəmbərlik iddiasını irəli sürürdülər. Özünü Peyğəmbər kimi göstərən Asvad Ansi, Cənubi Ərəbistanı işğal etməyə qalxmışdı. Lakin, Yəmən valisi Firuz (fars müsəlman) 30 may 632-ci ildə Asvad Ansini edam etdi. Onun ölüm xəbəri Məhəmməd-in ölümündən sonra Mədinəyə çatdı. Mərkəzi Ərabistanda "saxta", "yalançı" Peyğəmbər olan Musailimanın başçılığı altında hərəkat başladı. Əbu-Bəkr ordusunu 11 hissəyə böldü. Ən güclü hissəsi və müsəlmanların əsas gücü, Xalid ibn əl-Vəlidin başçılığı altında idi. Bu korpus, üsyançı qüvvələrinə qarşı ən güclü mübarizə silahı kimi istifadə edilmişdir. Xalid ən çətin yerlərə göndərilir və Yamameyə daxil olmaqla, bütün döyüşlərdə qələbə qazanır. İl ərzində, "dönüklər"-ə (kafirlərə) qarşı hərbi əməliyyatlar davam edirdi. Bu hərbi əməliyyatlar Əbu Bəkr və birləşmiş ərəb qəbilələrinin qələbəsi ilə başa çatdı. "Mürtədlik üsyanı" hicri təqviminin on birinci ilində tamamlandı. Üsyanlar yatırıldıqdan sonra, Əbu-Bəkr fəth müharibəsinə başladı. Əbu-Bəkr Sasanilər imperiyasının ən zəngin vilayəti olan, İraq ərazisindən başladı. Bundan sonra o, Suriyaya 4 qoşun göndərdi və 634-cü ildə Xalid ibn əl- Vəlidin ordusunu Suriya ərazisinə yolladı.

Əbu-Bəkr məsləhətçilərinin şərtlərinə baxmayaraq, Öməri hərbi və siyasi şücaətinə görə onu xəlifə adına layiq görürdü. 634-cü ildə Əbu-Bəkrin ölümündən sonra onun vəsiyyəti yerinə yetirildi. Yeni xəlifə, səlifənin başladığı müharibəyə və fəthlərə davam etdi. Xəlifə Ömər Sasanilərə, Bizansa və Misirə qarşı müharibəni davam etdirdi. Bizans və Sasani dövlətlərinin çox güclü və varlı olduğuna baxmayaraq, onların arasında davamcıl, dağıdıcı münaqişə, hər iki tərəfi zəiflətdi. Beləliklə, İslam ordusu asanlıqla onlara qalib gəldi. 640-cı ildə Mesopotamiya, Suriya və Fələstin bütövlüklə Rəşidi Xilafətinin nəzarəti altında idi. 642-ci ildə Misir və 643-cü ildə bütün Fars İmperiyası İslam ordusu tərəfindən fəth edildi. Xilafətin sürətli genişləndirilməsi davam edərkən, Xəlifə Ömər Xilafətin siyasi quruluşunun əsasını qoydu. Verginin səmərəli sistemlə yığılması üçün o, "Divan" yaratdı. Hərbçilər birbaşa dövlətin nəzarəti və onun ödənişi altında idilər. Ömər fəth olunan torpaqlarda, qeyri-müsəlman əhalidən İslamı qəbul etməsini tələb etmir və hökuməti mərkəzləşdirməyə belə cəhd göstərmirdi. O, əhaliyə öz dinini, dilini , ənənəsini qorumağa icazə verdi və onların idarə etmək sistemini dəyişdirmədi. Lakin, nizamlayıcı (qubernator) -"amir" və maaliyyə işlərinə baxan "amil" təyin etdi.

Xəlifə Ömərin qoyduğu əsaslara görə Məhəmməd-in əshabələrinin yaxşı yaşaması üçün Xilafət tərəfindən pensiya verilirdi. Dini tədqiqatlar, öz icmalarında və kənarda mənəvi rəhbərliyi davam etməyə imkan verirdi. Qeyd edək ki, Ömər İslam təqviminin təsisçisi idi. Hicri-qəməri təqvimində illər Hicrətin (Məhəmməd Peyğəmbərin Məkkədən Mədinəyə köçməsi Hicrət adlanır) başladığı gündən — 16 iyul 622-ci il tarixindən nömrələnir.

Ölümündən əvvəl, Ömər xəlifə təyin etmək üçün altı nəfərlik şura yaratdı. Şuranın üzvləri Ömər kimi, Qureyş qəbiləsindən idi. Komitə iki adam arasında seçim edirdi: Osman ibn Əffan və Əli ibn Əbu Talib. Əli Banu Həşim sülaləsinin Qureyş qəbiləsindən idi (Məhəmməd Peyğəmbər eyni qəbilədən idi). O, Məhəmməd-in əmisi oğlu və kürəkəni idi. Osman isə Əməvi sülaləsinin Qureyş qəbiləsindən idi.

Osman, xəlifə kimi on iki il fəaliyyət göstərdi. O, xəlifəliyin birinci yarısında Rəşidun xilafətində ən məşhur xəlifə olduğunu üçün bundan həzz alırdı. Lakin xəlifəliyin ikinci yarısında narazılıqlarla üzləşdi.

Misirlilərin başçılığı ilə Əlinin ətrafında müxalifət cəmləşmişdi. Buna baxmayaraq, o, xəlifə olaraq, Osmanın yerinə keçmişdi. Daxili çətinliklərə baxmayaraq, Xəlifə Osman, Ömərin başladığı müharibələri davam etdirdi. Rəşidiyyə ordusu Bizansdan Şimali Afrikaya qədər olan ərazini, İberiya yarımadasının sahil ərazilərini, eləcə də Rodos və Kipr adalarını ələ keçirdi. Hətta, İspaniyaya yürüş etdi. Eləcə də, Siciliyaya 652-ci ildə basqın edildi. Rəşidiyyə ordusu bütün Sasani İmperiyasını ələ keçirdi və onun şərq sərhədlərini İnd çayına qədər uzatdı.

Osmanın ən uzun davam edən işi "Quran-i-Kərim"-ə sonuncu dəfə düzəliş vermək idi. Osmanın səlahiyyəti ilə buradaki fonetik işarətlərə rəbhərləri ilə yazılmağa başladı və beləliklə, qeyri-ərəb dilli insanlar Quranı heç bir çətinlik olmadan anlamağa başladılar. Əlinin təfsir etdiyi Quranın yandırılması və itməsi bu proses zamanına təsadüf edilir. Bundan əlavə, qədim Müsəlmanlar Qurandakı dəyişikliklərlə bağlı şikayət etmədilər. Həmçinin, köhnə əlyazmalar, o zamandan bu günə qədər hələ də mövcüddur.

Etiraz bir mühasirəyə çevrildi. Müsəlmanlar arasında vətəndaş müharibəsinin qarşısını almaq üçün Osman hər hansı bir hərbi fəaliyyətə başlamaqdan imtina etdi və sülh danışıqlarına üstünlük verdi. Danışıqlardan sonra etirazçılar geri qayıtdılar. Lakin etirazçılar onların edam olunması haqqında fərman olduğu xəbərini aldılar. Etirazçılar qayıtdılar və Osman elə bir fərmanın olmadığına and gətirdi. Etirazçılar onun xəlifə rütbəsindən uzaqlaşdırılmasını tələb etdilər. Osman isə bunu qəbul etmədi. Beləliklə, etirazçılar Osmanın evinə basqın edərək, onu Quran oxuduğu anda öldürdülər.

Üçüncü xəlifə Osman ibn Əffanın ölümündən sonra, Mədinədə yeni xəlifə Əli ibn Əbu Talib təyin olundu. Tezliklə Əli Osmanın qohumları olan bəzi əyalət əmirlərini vəzifədən azad etdi və onları Əli əl-Əşdar və fars Salman kimi etibarlı köməkçilər ilə əvəz etdi. Bundan sonra Əli paytaxtı Mədinədən, Kufəyə — indiki İraq ərazisində yerləşən Müsəlman qarnizon şəhərinə köçürtdü. Əhali arasında Xəlifə Osmanın öldürülməsinə görə intiqam tələbəri yaranırdı, Zübeyir, Talha və Məhəmmədin dul qadını Ayşənin başçılıq etdiyi üsyançıların böyük ordusu cinayətkarlara qarşı mübarizəyə başladı. Ordu Bəsrəyə çataraq, şəhəri ələ keçirdi və 4000 şübhəli üsyançı ölümə məhkum edildi. Əli Bəsrə istiqamətinə yönəldi və Osmanın qətli üçün intiqam tələb edən Müsəlmanların ordusu ilə birləşdi. Nə Əli, nə də rəqib qüvvələrin liderləri Talha və Zübeyir mübarizə istəməsə də, gecə ikən iki ordu arasinda döyüş baş verdi. Deyilir ki, Sünni Müsəlmanların adətlərinə əsasən, Osmanın qətlinə cəlb olunan üsyançılar Əli və rəqib ordu arasında gedən danışıqların nəticəsindən qorxduqları üçün mübarizəyə başladılar. Çünki, bu danışıqların nəticəsində, Osmanın qatillərinin izinə düşüb, onları öldürə bilərdilər. Beləliklə, bu mübarizə Müsəlmanlar arasında olan ilk mübarizə idi və "Bədəvi Döyüşü" kimi taninir. Əlinin başçılıq etdiyi Xilafət qalib gəldi və mübahisə həll olundu. Məhəmmədin tanınmış əshabələri Talha və Zübeyir bu döyüşdə öldürüldülər və Əli, oğlu Həsən ibn Əlini Ayşəni müşayiət etmək üçün geri, Mədinəyə göndərdi.

İslam tarixinin bu epizodundan sonra, Osmanın intiqamı üçün bir fəryad yüksəldi. Bu dəfə bu, Osmanın qohumu və Suriyanın hökmdarı olan Müaviyyə ibn Əbu Sufyan tərəfindən idi. Lakin, fərz edilir ki, Müaviyyə Osmanın qatilindən intiqam almaqdan çox, xilafəti əlinə keçirmək fikrində idi. Xəlifə Əli, Müaviyyənin qüvvələrini çıxmaza salaraq Siffeyn döyüşündə dövrəyə alır, lakin, məğlub olur. Çünki, Əmr ibn əl-Asın bu döyüşdə Müaviyyənin tərəfini tutur. Bu hadisədən sonra, Əli Nəhrəvan döyüşündə üsyankar Xaridjilərə qarşı mübarizə aparmaq məcburiyyətində qalır. Beləliklə, Əlinin qüvvələri daxili üsyanların nəticəsində zəifləyir və Xilafətin böyük ərazisi Müaviyyənin nəzarəti altına düşür. Bu dövrdə Əli Siciliya, Şimali Afrika, İspaniyanın sahil ərazisini və Anadoluda yerləşən qalaları itirir.

661-ci ildə İbn Mulyamın hökmranlıq dövrü başlayır və İslamda yeni liderin gəlişi, vətəndaş müharibəsinin sonu demək idi.

Rəşidyyə Xilafəti tədricən genişləndi. Müsəlmanların 24 illik yürüşləri müddətində Mesopotamiya, Levant, Anadolunun bəzi və Sasani imperiyasının çox hissəsi daxil olmaqla, çox geniş bir ərazilər fəth edildi.

Sasanilərdən fərqli olaraq, Bizans Suriyanı itirdikdən sonra Anadoluya doğru çəkildi. Buna baxmayaraq, müsəlmanlar arasındakı vətəndaş müharibələri yürüşləri uzun illər ləngitdi və Şərqi Roma imperiyasına-Bizansa yenidən möhkəmlənməyə vaxt qazandırdı, lakin Misir Rəşidun ordusu tərəfindən fəth edilərək Bizansın əlindən çıxdı.

Sasani imperiyasına ilk müsəlman yürüşü 633-cü ildə Xəlifə Əbu bəkr tərəfindən başladıldı və bu sürətli və 4 aylıq yürüş komandir Xalid ibn Vəlid tərəfindən aparılırdı. Riddə savaşlarından sonra, Əbu Bəkr Xalidi Mesopotamiyanın işğal üçün göndərdi. Xalid özünün 18 minlik ordusu ilə İraqa daxil olduqdan sonra, dörd ardıcıl döyüşdə həlledici qələbələr qazandı. 633-cü ilin aprelində Zəncirlər döyüşü, aprelin 3-cü həftəsində Çay döyüşü, mayda Hilal taktikasından müvəffəqiyyətlə istifadə edilən Vələcə döyüşü və mayın ortasında Ullais döyüşü. Mayın axrıncı həftəsində baş verən Hərra döyüşündə isə, ilkin müqavimətdən sonra paytaxt İraq Müsəlmanlar tərəfindən tutuldu. Ordusu dincəldikdən sonra, Xalid Əl-Anbar istiqamətində hərəkət etdi. O burada müqavimət göstərdi və Əl-Anbar döyüşündə məğlub oldu. Nəhayət, 633-cü ilin iyulunda bir neçə həftəlik mühasirədən sonra təslim oldu. Daha sonra Xalid cənuba doğru hərəkət etdi və iyulun axrıncı həftəsində baş verən Ein-ul-tamr döyüşündən sonra Ein-ul-tamr şəhərini ələ keçirdi. Və bundan sonra, bütün İraqda İslam hakimiyyəti bərqərar oldu. Xalid Şimali Ərəbistandan- Daumat-əl-Jandaldan üsyançı tayfalar arasında oyuna gətirilmiş müsəlman-ərəb general Ayaz bin Qanamın kömək çağırışını qəbul etdi. Xalid Daumat-əl-Jandala getdi və avqustun axrıncı həftəsində Daumat-əl-Jandal döyüşündə üsyançıları məğlub etdi. O Ərəbistandan qayıdarkən böyük bir fars ordusunun yığılması xəbərini aldı. Bir neçə həftə ərzində o qərara gəldi ki, bütün ordu tərəfindən məğlub edilmə təhlükəsinin qarşısını almaq üçün onları ayrı-ayrı məğlub etsin. Farsların dörd bölməsi və Xristian-Ərəb yardımları Hənafiz, Zümeyl, Sünni və Muziehdə hazır idilər. Xalid ordunu üç yerə böldü və qərara aldı ki, bu üç hissə üç müxtəlif tərəfdən gecə vaxtı ayrı-ayrı hücum etsin. Muzeih döyüşündən başlayaraq, Sünni və sonda Zümeyl döyüşləri baş verdi.633-cü ilin noyabrında, Xalid üç tərəfli hücumlarla düşmən ordusunu gecə vaxtı məğlub etdi. Bu sarsıdıcı məğlubiyyətlər İraqdakı fars hakimiyyətinə son qoydu. Xalid 633-cü ilin dekabrında Firaz şəhərinə çatdı və farslardan, rumlulardan və xristian ərəblərdən ibarət birləşmiş qüvvələri Firaz döyüşündə məğlub etdi. Bu İraqın fəthindəki son döyüş idi.^[3]

İraqın fəth edilməsindən sonra, Mithna ibn Haris Mesopotamiyada nəzarəti öz əlinə aldı və bundan sonra Xalid Bizans imperiyasına qarşı Suriyada başqa bir yürüşə rəhbərlik etmək üçün Mesopotamiyanı tərk etdi. Mithna ibn Haris Mədinədən dəstək qüvvələr gələnə qədər müharibənin vaxtını uzatmaq üçün mərkəzi İraqdan Ərəbistan səhrasına yaxın bir əraziyə gəldi və bu zaman farslar Mesopotamiyada itirilmiş hakimiyyətlərini yenidən bərpa etmək üçün öz qüvvələrini cəmləşdirdilər. Ömər isə Əbu Übeyid Səqvinin komandanlığı altında yardımçı qüvvələr göndərdi. İlk vaxtlar uğurlar əldə edilməsinə baxmayaraq, Sasani ordusu tərəfindən Körpü döyüşündə məğlub edildilər və Əbu Übeyid öldürüldü. Bu məğlubiyyətin cavabı isə romalılara qarşı 636-cı ildə Levantda baş verən Yərmuq döyüşündəki həlledici müsəlman qələbəsində verildi. Bu zaman Ömər qüvvələri şərqə köçürməyə və hücumu davam etdirməyə qabil idi. Ömər 36000 nəfərdən ibarət 7500 bölüyü Səid ibn Abi Vəqqasın komandanlığı ilə Suriya sərhəddindən Bizansa qarşı yolladı. Qadsiyyə döyüşündə ilk başda Sasanilər üstün olsa da, döyüşün üçüncü günü üstünlük Müsəlmanların əlinə keçdi. Əfsanəvi fars generalı Rüstəm Fərruxzad döyüşdə öldürüldü. Bəzi mənbələrə görə, Bu döyüşdə farslar 20.000, ərəblər isə 10.500 nəfər itirmişdilər.

Döyüşün ardınca, Ərəb-müsəlman orduları İranın paytaxtı Ktesifona doğru (həmçinin, ərəbcədə Mədain) irəlilədilər. Şəhər qısa mühasirədən sonra Yezdəgird tərəfindən boşaldıldı. Şəhərin tutulmasından sonra, ərəblər şərq istiqamətindəki hücumlarını Yezdəgird və onun sağ qalmış ordusunun arxasınca davam etdirdilər. Qısa vaxt ərzində, ərəb qoşunları Sasanilərin əsas əks-hücumlarını Cəlula döyüşündə, eləcə də Qəsri-şirin və Məşədxandakı digər əks-hücum hədəflərini məğlub etdilər. Ərəblər 7-ci əsrin ortalarında, müasir İran əyaləti olan Xuzistan da daxil olmaqla, bütün Mesopotamiyanı idarə edirdilər. Belə deyilir ki, Xəlifə Ömər öz ordusunu Zaqros dağları vasitəsilə İran yaylasına göndərmək istəmirdi. Bir ənənə var ki, o farslar və ərəbləri ayrı tutmaq üçün "alovdan divar" arzulamışdır. Sonrakı şərhçilər bunu, onun qüvvələrinin həddindən artıq artmasının qarşısını almaq üçün bir tədbir kimi izah edir. İran dövlətçiliyinin mövcudluğu işğal olunmuş yerlərdə üsyana təkan verirdi və Bizans imperiyasından fərqli olaraq, Sasani imperiyası itirilmiş ərazilərini yenidən əldə etmək üçün davamlı cəhdlər aparırdı. Sonda Ömər öz qüvvələrini sonrakı yürüşlər üçün hazırlamaq qərarına gəldi və bu Sasani imperiyasının tamam fəthi ilə nəticələndi. Sasani şahı Yezdəgird isə ordunu yenidən toplamaq və işğalçıları məğlub etmək üçün başqa səylər göstərdi. By 641 he had raised a new force, which made a stand at the Battle of Nihawānd, some forty miles south of Hamadan in modern Iran. Rəşidun ordusu Ömər tərəfindən təyin olunmuş general Numan ibn Muqarrin əl-Müzaninin komandanlığı ilə fars qüvvələrinə hücum edib məğlub etdi. Sonuncu ən güclü Sasani ordusunu müsəlmanlar tərəfindən dağıdıldı, müsəlmanlar bunu "Zəfərlər zəfəri (Fəthul Futuh)" adlandırdılar və bu Sasanilərin sonunu işarə edirdi.

Yezdəgird başqa bir ordu toplamağa qabil deyildi və axtarılan bir fərari olmuşdu.642-ci ildə Ömər bütün İran imperiyasının işğalı üçün ordu yolladı. Müasir İranın bütövü və ardınca Böyük Xorasan (müasir İranın Xorasan əyaləti və müasir Əfqanıstan), Mavərənnəhr, Bəlucistan, Məkran, Azərbaycan, Ermənistan, Dağıstan (Rusiya) və Gürcüstan işğal olundu. Xəlifə Osmanın dövründə yeni ekspedisiyalarla birgə Ömər tərəfindən işğal olunmuş ərazilər yenidən işğal olundu və bundan sonra Rəşidun Xilafətinin sərhədləri şərqdə aşağı Hind çayına, şimalda Amu-dərya çayına kimi uzandı.

Xalid İraqı işğal etdikdən və burada hakimiyyətini möhkəmləndikdən sonra, Əbu Bəkr ordunu Bizans sərhədlərindəki Suriyaya yolladı. Dörd fərqli komandanlıq altında dörd ordu göndərildi: Əbu Ubeyidah ibn Əl-Cərrah (onların ali komandiri kimi fəaliyyət göstərirdi), Əmir ibn Əl-As, Yəzid ibn Əbu Sufiyan və Şurhabil ibn Həsənə. Bu orduların hamısı məqsədlərə uyğun təyin edilmişdi. Lakin onların irəliləyişi Aynadaynda Bizans ordusu tərəfindən dayandırıldı. Beləliklə, Əbu Ubeyid dəstək qüvvələr üçün göndərildi. Əbu Bəkr Ktesifona hücumu planlayan Xalidə öz ordusunun yarısı ilə İraqdan Suriyaya yürüş etməyi əmr etdi. Xalid ordusunun yarısı ilə Suriyaya qeyri-ənənəvi yol seçdi. İraqdan Suriyaya biri Mesopotamiyadan və digəri Daumat əl-Cəndabdan keçən iki əsas yol var idi. Xalid Suriya səhrasını seçdi və təhlükəli beş mart günündən sonra şimal-qərbi Suriyada çıxdı. Işğalçı müsəlmanlara ilk tabe olanlar Sava, Arak, Tadmur, Suknah, Əl-Qəryatayn və havarin sərhəd qalaları oldu. Xalid Bəşrə və Dəməşq istiqamətinə yürüdü. Xalid Bəşrədə Əbu Ubeyiddən ali komandanlığı təhvil götürdükdən sonra, Əbu Ubeyidin və Şurhabilin heyətləri Xalidə qoşuldu. Bəşrə bu ani hücuma hazır deyildi və 634-cü ilin iyulunda qısa mühasirədən sonra Qassanilər sülaləsinə son qoyuldu.

Xalid Bəşrədən başqa heyətlərin Aynadaynda ona birləşməsi üçün əmr göndərdi. İlkin müsəlman tarixçilərinə görə, 90.000 (müasir mənbələr 9.000 deyir) Bizans ordusu müsəlmanları geri qaytarmaq üçün burada cəmlənmişdi. 634-cü ilin 30 iyulunda Bizans ordusu qəti surətdə Aynadayn döyüşündə məğlub edildi. Bu müsəlmanlar və Bizans-xristiyan orduları arasındakı ilkmeydan savaşı idi və müsəlmanlara mərkəzi Suriyanın tutulması üçün yol açdı. Qısa bir müddətdən sonra 634-cü ilin 19 sentyabrında Bizans istinadgahı olan Dəməşq işğal olundu. Dəməşqin müsəlman işğalından sonra, Bizans ordusuna ailələri və xəzinəsi ilə birlgə qaçmağa 3 gün möhlət verildi, ya da Dəməşqdə qalaraq vergi verməli idilər.

3 günlük möhlət bitdikdən sonra, Xalidin komandanlığı ilə müsəlman süvari ordusu naməlum qısayoldan istifadə edib Bizans ordusu üzərinə hücum etdi və Mərəc əl-Debac döyüşündə onları məğlub etdi. Öməri özünün davamçısı elan edərək,634-cü ilin 22 avqustunda Əbu Bəkr öldü. Yeni xəlifə olmuş Ömər, Xalidi Ərəb ordusunun komandanlığından azad edərək Əbu Ubeyid ibn Əl-Cərrahı yeni komandan təyin etdi. Əbu Ubeyid Xalidin məsləhətlərinə arxalanıb, onu mümkün qədər onun yanında saxlayarkən Suriyanın işğalı Əbu Ubeyidin başçılığı altında ləngidildi.

Fəhldəki sonuncu böyük Bizans qüvvələri Aynadaynda sağ qalanlarla birləşdi. Bu təhlükə ilə onların arxasında müsəlman ordusu nə şimala, nə də cənuba hərəkət edə bilmədi və Əbu Ubeyid bu vəziyyətlə məşğul olmaq qərarına gəldi və 635-ci ilin 23 yanvarında baş verən Fəhl döyüşündə bu qüvvəni məğlub etdi. Bu döyüş "Fələstinə açar" olmağı sübut etdi. Bu döyüşdən sonra Əbu Ubeyid və Xalid Homsa doğru şimal istiqamətində, Əmir və Şurhabil isə Fələstini tutmaq üçün cənub istiqamətində yürüş etdilər. Bu zaman isə Yezid Dəməşqə təyin edilmişdi. Müsəlmanlar Fəhldə olarkən, imperator I İrakli Dəməşqin zəif müdafiə olunduğunu anlayaraq şəhərin yenidən işğalı üçün ordu göndərdi. Lakin ordu bunu edə bilmədi, çünki Əbu Ubeyid və Xalid Homs istiqamətində onları dayandırdı. Ordu Mərəc əl-Roma və 2-ci Dəməşq döyüşündə darmadağın edildi. Homs və stratejik şəhər olan Kalkis müsəlmanlarla bir illik saziş imzaladı. Əslində isə, bu İrakliyə yeni müdafilər hazırlamaq və yeni qüvvələr toplamaq üçün edilmişdi. Müsəlmanlar sülhü yaxşı qarşıladılar və işğal olunmuş yerlərdə öz hakimiyyətlərini möhkəmləndirdilər. Tezliklə müsəlmanlar Homs və Kalkisə göndərilən dəstək qüvvələrin xəbərini aldı və Homsa qarşı yürüşə başladılar. Mühasirəyə alınan şəhər nəhayət 636-cı ilin martında tutuldu.

Döyüşdə ələ keçirilən dustaqlar müsəlmanları imperator I İraklinin Suriyanı geri qaytarmaq barəsindəki səyləri haqda məlumatlandırdılar. Onlar dedilər ki, bəlkə, iki yüz minlik ordu tezliklə əyaləti tutacaqdır. Xalid 636-cı ilin iyununda burada dayandı. Çünkü bu geniş ordu onların gedəcəyi yer üçün yollanmışdı. Tezliklə Əbu Ubeyid xəbəri eşitdi və bütün komandanlarını növbəti addım üçün topladı. Xalid bütün qüvvələrini müasir Suriya vilayətinə (Suriya, İordaniya, Fələstin) çağırıb güclü birləşmiş ordu yaratmağı, daha sonra isə döyüş üçün Yarmuk düzü istiqamətinə hərəkət etməyi təklif etdi.

Əbu Ubeyid bütün müsəlman komandirlərinə işğal olunmuş ərazilərdən geri çəkilməyi və əvvəlcədən yığılmış xəracları qaytarmağı və Yarmuk istiqamətinə hərəkət etməyi əmr etdi. Həmçinin İraklinin ordusu da Yarmuka tərəf hərəkət edirdi. Müsəlman ordusu 636-cı ilin iyulunda buraya çatdı. Bir və ya iki həftə sonra, təxminən iyulun ortasında Bizans ordusu da çatdı. Xalidin cəld gözətçiləri toqquşmada Roma ordusunun ərəb-xristiyan yardımçılarını məğlub etdilər. Avqustun 3-cü həftəsindəki Yarmuk döyüşünə kimi heçnə baç vermədi. 6 gün davam edən döyüşdə Əbu Ubeyid bütün ordunun komandanlığını Xalidə həvalə etdi.5 dəfə daha böyük olan Bizans ordusu 636-cı ilin oktyabrında məğlub edildi. Əbu Ubeyid sonrakı işğalları qərara almaq üçün ali komandanlarla, Xalidin də daxil olduğu görüş keçirtdi. Onlar Qüdsü işğal etmək qərarına gəldilər. Dörd aylıq mühasirədən sonra şəhər təslim olmağı qəbul etdi, lakin yalnız şəxsən Xəlifə Ömərin özünə. Əmir ibn Əl-As, Xalid Xəlifə Ömərə çox bənzədiyindən Xəlifə kimi Xalidin göndərilməsini təklif etdi.

Peyğəmbərin zamanında, əl-İslamiyyədə əsas inzibati sistemin əsası qoyulmuşdur. Əbu-Bəkr xəlifə seçilərkən öz nəsihətini bildirdi : "Əgər mən Allahın və onun Rəsulunun əmrinə qarşı hər hansı bir əmr versəm, onda bu əmrə itaət etməyin". Bu Xilafətin təməl daşı hesab olunur. Xəlifə Ömər bu cür söyləyərək bildirdi: "Ey Müsəlmanlar, mən səhv etdiyim zaman öz əllərinizlə səhvlərimi düzəldin", və bu zaman Müsəlmanlardan biri ayağa qalxaraq dedi: " Ey Əmir əl-Mö’minin(dindarların rəhbəri) , əgər xətaların bizim əllərimizlə düzəlməsə, biz onları düzəltmek üçün öz qılıncımızdan istifadə edəcəyik". Xəlifə Ömər bunu eşidərək dedi: "Əlhəmdülillah (Allaha həmd olsun), mənim bu cür tərəfdarlarım var".

Rəşidi xəlifəleri arasında Ömər inzibati cəhətdən ən mükəmməli idi, və onun nümunəvi idari keyfiyyətlərinin nəticəsi idi ki, imperiyanın inzibati quruluşunun böyük bir hissəsi müəyyən edilmişdi. Ömərin başçılığı ilə imperiya aşağıda verilmiş bir sıra əyalətlərəbölündü:

1. Ərəbistan iki əyalətə bölündü, Məkkə və Mədinə;

2. İraq iki əyalətə bölündü, Bəsrə və Kufə;

3. Cəzirə əyaləti Dəclə və Fəratın yuxarı hissəsində yaradılmışdır;

4. Suriya eyalet idi;

5. Fələstin iki əyalətə bölündü, Alya və Ramlah;

6. Misir iki əyalətə bölündü, Yuxarı Misir və Aşağı Misir;

7. İran üç əyalətə bölündü, Xorasan, Azərbaycan vəFars.

Ömər vəsiyyətnaməsində öz xələflərinə təlimat verdi ki, onun ölümündən sonra bir il müddətində inzibati quruluşda heç bir dəyişiklik etməsinlər. Buna görə də Osman, Ömərin vaxtındakı siyasi idarəetme modelini qoruyub saxladı, lakin sonralar o bununla bağlı bir sıra dəyişikliklər etdi. Osman Misiri bir əyalətə çevirdi və Şimali Afrikanı əhatə edən yeni bir eyalət yaratdı. Həmçinin, əvvəlcədən iki eyalətə bölünən Suriya da vahid bir əraziyə çevrildi.

Osmanın hakimiyyəti dövründə imperiya 12 eyalətə bölündü. Bunlar aşağıdakılardır:

1. Mədinə

2. Məkkə

3. Yəmən

4. Kufə

5. Bəsrə

6. Cəzirə

7. Fars

8. Azərbaycan

9. Xorasan

10. Suriya

11. Misir

12. Şimali Afrika

Əlinin hakimiyyəti dövründə, Suriya(I Müaviyənin nəzarətində idi) və Misir (Əlinin xəlifəliyi illərində Əmr ibn Əl A’asın üsyançı qoşunları tərəfindən alınmışdı) istisna olmaqla, Osmanın dövründeki kimi öz inzibati təşkilatını qoruyan, qalan 10 eyalət onun nəzarəti altında idi.

Sonralar, eyalətlər mahallara bölündü. Əsas şəhərlərlə yanaşı, imperiyanın hər 100 və daha artıq mahalıVali adlanan qubernator tərəfindən idarə edilirdi. İnzibati baxımdan digər məmurlar aşağıdakılardır:

1. Katib, baş katib;

2. Katib-ud-Divan, hərbi başçı;

3. Sahib-ül-Xərac, vergi yığan;

4. Sahib-ül-Əhdət, təhlükəsizlik müdiri;

5. Sahib-ül-Bait-ül-Mal, xəzinədar;

6. Qadı, baş hakim.

Baxmayaraq ki, bəzi vilayətlərin hakimi orduda baş komandanlıq edirdi, bu vilayətlərdə ayrıca hərbi məmurlar mövcud idi. Məmurlar xəlifə tərəfindən təyin edilirdi. Hər təyinat yazıya alınırdı. Təyinat zamanı hakimlərin davranışlarını nizama salmaq nöqteyi-nəzərdən təlimat sənədi verilirdi. Vəzifəyə gələrkən məmurdan xalqı əsas məsciddə toplamaq ve onlara təlimat sənədini oxumaq tələb olunurdu.

Ömərin öz məmurlarına ümumi təlimatları bunlar idi:

"Yadda saxlayın, mən sizi xalqa komandir, yaxud tiran olaraq təyin etməmişəm. Mən sizi onlara rəhbər olaraq göndərmişəm ki, xalq sizin davranışlarınızdan ibrət alsın. Müsəlmanlara öz hüquqlarını tanıyın vəonların istismar edilməsinə yol verməyin. Xalq lovğalığa düçar olmasın deyə, onları lüzumsuz yerə mədh etməyin. Aralarında güclülər daha zeifləri sıradan çıxarmasın deyə, öz qapılarınızı onların üzünə bağlamayın. Və elə davranmayın ki, siz onlardan üstünsünüz, çünki bu onlara qarşı bir tiranlıqdır".

Osmanın hakimiyyəti dövründə, xəzinə və digər gəlir mənbələrinin artımı nəticəsində dövlət özünün iqtisadi tərəqqi yolunda olarkən, Əbu Bəkrin dövründə isə dövlət iqtisadi cəhətdən zəif idi. Bu səbəbdən, Ömər lazım bildi ki, məmurlara qarşı, onları rüşvətxorluğa doğru aparan pul hərisliyinin qarşısını almaq üçün ciddi şəkildə davranılmalıdır. Onun dövründə təyinat zamanı, məmurlardan and içmələri tələb olunurdu ki;

1. Türk atı minməyəcəklər (bu ifrixar rəmzi idi)

2. Yaxşı geyimlər geyinməyəcəklər

3. Ələnmiş un yeməyəcəklər

4. Qapılarında nökər saxlamayacaqlar

5. Öz qapılarını xalqa daim açıq saxlayacaqlar.

Xəlifə Ömər yuxarıdakı şərtlərə özü ciddi şəkildə əməl edirdi. Osmanın hakimiyyəti dövründə, dövlət iqtisadi cəhətdən əvvəlkindən daha firavan oldu; vətəndaşlara verilən güzəştlər25% artdı və sıradan insanlarn iqtisadi vəziyyəti daha stabil oldu. Bu isə, xəlifə Osmanın verilmiş əhdin 2-ci və 3-cü şərtlərini ləğv etməsinə yol açdı. Təyinat zamanı lazımi şəxslərin bütün mülkiyyətinin tam inventarizasiyası hazırlandı və qeydə alındı. Əgər dövlət məmurunun mülkiyyətində qeyri-adi artım olardısa, o şəxs dərhal izahata çağırılırdı vəqanunsuz hesab edilən əmlak dövlət tərəfindən müsadirə edilirdi. Baş məmurlardan xalqın onlara qarşı şikayət bildirməkdə sərbəst olduğu bir zamanda, həcc vəsitəsiylə Məkkəyə gəlməyi tələb olunurdu. Korrupsiya imkanını azaltmaq üçün, Ömər belə bir məqama toxundu ki, öz heyətinə yüksək maaş ödəsin. Vilayət hakimləri, müharibədən qazanılan qənimət payından savayı, illik 5mindən 7min dirhəmə qədər alırdılar(öz ərazilərindəki ordunun baş komandiri olduqları müddətdə).

Məhkəmə administrasiyası(inzibati məhkəmə)

Rəşidi imperiyasının əsas inzibati quruluşu Ömər tərəfindən təsis edildiyi üçün, inzibati məhkəmə sistemi də onun tərəfindən yaradılmışdır və digər xəlifələr də heç bir dəyişiklik etmədən eyni sistemi təqib etmişlər. Xalq üçün uyğun və daimi edaləti təmin etmek məqsədiləinzibati məhkəmə yaradıldı. Aşağıda verilən məhkəmə sistemi İslam qaydalarına əsasən idarə edilib.

Qadılar(hakimlər) məkhəmə administrasiyasının bütün inzibati səviyyələri üçün təyin olunurdular. Qadılar dürüstlüyə əsasən seçilirdi və onlar İslam hüququnu öyrənirdilər. Qadılara yüksək maaş təyin olunurdu ki, onlar rüşvetxorluq edərək günaha girməsinlər. Onlar varlı ve yüksək sosial statusua sahib insanlardan seçilirdi ki, rüşvət almasınlar və hər hansı bir qurumun sosial mövqeyinden təsirlənməsinlər. Qadılara ticarətlə məşğul olmaq üçün icazə verilmirdi. Kifayət qədər hakim təyin olunurdu və elə bir vilayət yox idi ki, orada Qadı olmasın.

Fred Donner özünün "The Early İslamic Conquests" kitabında bildirir ki, erkən Xilafətlər dövründə standart ərəb vərdişləri ondan ibarət idi ki, Şura və ya Məşvərət Məclisində bu haqda müəyyən bir prosedura olmasa da, onlarrəhbərlərinin ölümündən sonra, qohumluq əlaqəsinə əsasən özləri arasından birini rəhbər seçirdilər.

Namizədlər, adətən, mərhum liderin nəslindən olurdular, lakin onlar sırf liderin oğlu deyildilər. Bacarığı olmayan varisdən savayı, rəhbərlik etməyi bacaran qabiliyyətlibir adama daha çox üstünlük verilirdi. Ona görə ki, əksər Sünni əqidəsində belə bir bünövrə yox idi ki, dövlət başçısı, yaxud hakim sırf nəsildən seçilməlidir.

Sünni Müsəlmanlar tərəfindəə belə bir fikir ireli sürülür ki, Məhəmmədin əshabəsi olan Əbu Bəkr camaat tərəfindən seçilib və bu müvafiq üsul idi. Digər bir mülahizə belədir ki, xəlifə ən yaxşı şəkildə seçki yaxud ümumxalq fikir birliyi ilə seçilir. Bu Xilafət Rəşidi Xilafətində ən güclü generalın mükafatına yaxud irsi bir quruma çevrildi. Lakin Sünni Müsəlmanları inanır ki, bu "Doğru idare olunan" xilafətin (Rəshidi Xilafəti) sonunda baş verdi.

Əbu Bəkr əl-Baqillani deyib ki, Müsəlmanların başçısı sadəcə rəşidlərdən ola bilər. Həmçinin, Əbu Hənifə ən-Nu’man da yazıb ki, başçı rəşidlərdən seçilməlidir.

Ənənəvi Sünni Müsəlman hüquqşünasları razılaşır ki, "xalqın müşavirəsi" kimi tərcümə olunan şura, xilafətin funksiyasıdır. Şura Məclisi xəlifəyə məsləhətlər verir. Bunun əhəmiyyəti Qu’ranın aşağıdakı a’yələrində izah edilmişdir:

"…kimlər ki, öz əfəndisinin çağırışına cavab verir və namaz qılır, və öz işlərini Şura ilə idarə edir, [onlar Allah tərəfindən sevilir]"

"…onlarla(insanlarla) işləri üçün məsləhətləş. Və qərar aldığın zaman(onlardan) Allaha təvəkkül et".

Həmçinin, məclis, yeni bir xəlifə seçmək mənasını verir. Əl-Mavərdi yazıb ki, məclis əhli üç şərti həyata keçirməlidir: ədalətli olmalıdırlar, yaxşı xəlifəni pisdən ayırmaq üçün kifayət qədər biliyə sahib olmalıdırlar, və ən yaxşı xəlifəni seçmək üçün kifayət qədər müdriklik və mühakiməyə sahib olmalıdırlar. Əl Mavərdi həmçinin deyib ki, fövqəladə zamanlarda, əgər xilafət və məclis olmadıqda, xalq özü gərək məclis yaratsın və namizədlər sırasından hər hansı birini seçsin.

Seyyid Qütb və beynəlxalq siyasi hərəkatın banisi Taqiüddin əl-Nəhbaninin də daxil olduğu Şura Məclisinin rolu ilə bağlı müasir şərhlər Xilafətin dirçəlişinə həsr olunmuşdur. Quran surələrini təfsir edərkən Qütb belə bir fikir iddia edir ki, İslam hökmdardan sadəcə onu tələb edir ki, Allah tərəfindən hazırlanmış və həyata keçməli olan qanunlarla bağlı heç olmasa digər kübarlarla məsləhətləşsin. Taqiüddin əl-Nəhbani yazır ki, Şura vacibdir vəIslam xilafətində "idarəetmə quruluşu"nun bir hissəsidir, "lakin onun əsaslarından biri deyil" və Xilafətin hakimiyyəti olmadan unudula bilər. Qeyri-müsəlmanlar məmur kimi xidmət etmədiklərinə və səsvermədə iştirak etmədiklərinə baxmayaraq, məclisdə xidmət göstərirlər.

Sünni İslam hüquqşünasları, itaətsizliyin baş alıb getdiyi bir zamanda Xilafət hakimlərinin ittiham edilməsi və vəzifədən kənarlaşdırılması ilə bağlı şərhlər ediblər. Bu, adətən, hakimlərin borclu olduqları ictimai vəzifələrlə bağlı görüş keçirmədikləri zaman baş verirdi.

Əl-Mavərdi bildirib ki, əgər hakimlər İslamla bağlı ictimai vəzifələrini yerinə yetirsələr, xalq da onların qanunlarına itaət etməlidir. Lakin, əgər onlar ədalətsiz və ciddi şəkildə kəsərsiz olsalar, bu zaman xəlifə və ya hakim onları Şura Məclisi vasitəsilə ittiham etməlidir. Bununla yanaşı, Əl-Bağdadi inanır ki, əgər hakimlər ədaləti qorumasalar və ona laqeyd yanaşsalar, bu zaman məclis yolu ilə onlara xəbərdarlıq edilməli və ittiham edilməlidirlər. Əl-Cüveyni belə hesab edir ki, İslam ümmətin hədəfidir və bu hədəfdən yan keçən hər hansı bir hakim ittiham edilməlidir. Əl-Qəzəli inanır ki, xəlifəNin zülmü ittiham üçün yetərlidir. Ibn Hacər əl-Əsqalani bildirib ki, belə bir vəziyyətə məhəl qoymamaq haram hesab olunur və xilafət daxilində qiyam qaldıra bilməyənlər xaricdə mübarizəyə başlamalıdır. Əl-Əsqalani bu fikrə bəraət qazandırmaq üçün Quranın iki ayəsindən istifadə edib:

"…Və onlar(qiyamətin günahkarları) deyəcəklər, ‘Ya Rəbb! Biz öz rəhbər və başçılarımıza itaət etdik, və onlar bizi doğru yoldan uzaqlaşdırdılar. Ya Rəbb! Onlara(başçılara) bizdən ikiqat daha çox cəza ver və onları böyük bir lənətlə qarğı’…"

İslam hüquqşünasları bildirir ki, rüşvətxor ordunun dəstəyi ilə diktatora çevrilən hakimlər istefa verməkdən imtina etdikləri zaman, əksəriyyət razıdırsa, onlara qarşı inqilab başlatmağı qərara alırlar. Çoxları qeyd edir ki, bu seçim mümkün xərclər nəzərə alındıqdan sonra həyata keçirilir.

Aşağıdakı hədis, nepotizm və məsuliyyətlə bağlı olaraq, İslamın hüquq prinsiplərini meydana gətirir.

"Belə rəvayət edilir, ‘Qüreyş camaatı Banu Məxzumdan olan oğurluq törətmiş bir xanıma görə narahatdır. Onlar soruşurlar: ‘Onun üçün kim Allahın Rəsuluna yalvaracaq?’Bəziləri dedi:‘Allahın Rəsulunun sevimlisi Usamə bin Zeyddən başqa heç kim buna cəsarət etməz’. Usamə bin Zeyd bu haqda Allahın Rəsuluna danışanda, Allahın Rəsulu dedi: ‘Sən Allahın müəyyən edilmiş cəzaları ilə əlaqədar olaraq kimsə üçün vasitəçi olmağa çalışırsan? Bu zaman, o ayağa qalxdı və bu cür söyləyərək nəsihət bildirdi: ‘Səndən qabaq milləti məhv edən o idi ki, əgər onların arasından hər hansı kübar biri oğurlasa, onu bağışlayardılar. Lakin kasıb biri oğurlayardısa, onun üzərində Allahın qanuni cəzasını tətbiq edərdilər. Əgər Fatimə, Məhəmmədin qızı(mənim qızım) oğurluq edərsə, mən onun əllərini kəsib atacağam".

Müxtəlif İslam hüquqşünasları məsələyə müxtəlif cəhətlərdən və müxtəlif şərtlər daxilində yanaşırlar. Məsələn, kasıblar onları bu bu həddə çatdıracaq qanunu həyata keçirməzdən əvvəl, kasıblıqlarına görə cəzalandırıla bilməzlər. Yaxşı məlumdur ki, Rəşidi Xilafəti dövründə quraqlıq zamanı, paytaxtda cəzalandırmalar quraqlığın təsiri gedənə qədər dayandırılmışdır.

Sonralar, İslam hüquqşünasları hüquqi qanun anlayışını nizama saldılar. Belə ki, bütün siniflər adi qanun qarşısında bərabər idi və elə bir insan yox idi ki, qanundan üstün olsun. Bununla yanaşı, bütün məmurlar və vətəndaşlar eyni qanuna itaət etmək vəzifəsini daşıyırdılar. Qadıya (Islam hakimi) belə icazə verilmirdi ki, insanlar arasında dininə, cinsiyyətinə, irqinə, qohumluğa və xurafata əsasən ayrı-seçkilik etsin. Həmçinin bir sıra hallar olurdu ki, hakimlər hökm verməyə hazırlaşdıqları üçün xəlifələr daha tez zühur edirdi.

Harvard Universitetinin hüquq professoru Noah Feldmana əsasən, 19-cu əsrin əvvəllərində, qanunu qüvvədə saxlayan hüquq alimləri və yuristlər Osmanlı imperiyası tərəfindən Şəriət Qanunnaməsi əsasında qanunla əvəz ediliblər.

Rəşidi Xilafəti dövründə sıradan insanların həyatında iqtisadi canlanma baş verdi. Bunun əsas səbəbi Ömər və onun xələfi Osmanın inqilabi iqtisadi siyasəti idi. İlk əvvəl bu siyasət islahatları güclü əsaslarla həyata keçirən Ömərə, daha sonra isə onun xələfi, ağıllı biznesmen olan Osmana aid idi. Osmanın hakimiyyəti dövründə, imperiyanın əhalisi firavan həyat yaşadı.

Bayt-ül-Mal (hərfi mənası pul evi, xəzinə)dövlətin digər iqtisadi məsələləri ilə bağlı şöbəsi idi. Məhəmmədin zamanında daimi və yaxud iqtisadi xəzinə mövcud deyildi. Gəlir və digər məbləğlər tezliklə paylanmağa başlandı. Ödənən əmək haqları və digər dövlət xərcləri də mövcud deyildi. Buna görə də, ictimai səviyyədə xəzinə ehtiyacı duyulmurdu.

Əbu Bəkr bütün pulların qəbzlə qorunub saxlandığı bir bina təsis etdi. Bütün pullar qısa bir müddətdə paylandığı üçün xəzinə ümumiyyətlə kilidli saxlanırdı. Əbu Bəkr öldüyü zaman dövlət xəzinəsində sadəcə bir dirhəm var idi.

Ömərin dövründə bəzi şeylər dəyişdi. İşğallar artmağa başladıqca, pulun miqdarı da artmağa başladı. Həmşinin, Ömər ordu hissələrində vuruşanlara maaş bağlamışdı. Bəhreyn hakimi Əbu Hüreyrə beşyüz min dirhəm qazanc gətirmişdi. Ömər Məşvərət Məclisində yığıncağa çağırıldı və o, pul nizamnaməsi ilə bağlı əshabələrdən rəy istədi. Osman ibn Əffan məsləhət gördü ki, pul məbləğini gələcəkdəki ehtiyaclar üçün saxlasınlar. Valid bin Hüsam təklif etdi ki, Bizansda olduğu kimi, fərdi hesabat və xəzinə şöbələri yaradılsın.

Əshabələrlə məsləhətləşdikdən sonra Ömər Mədinədə mərkəzi xəzinə açmağı qərara aldı. Abdullah bin Ərqam xəzinə məmuru vəzifəsinə təyin olundu. Əbdürrəhman bin Əvf və Müiqib ona yardım edirdilər. Həmçinin fərdi hesab şöbələri yaradıldı və ondan bütün xərcləri qeyddə saxlamaq tələb olunurdu. Sonralar, vilayətlərdə vilayət xəzinələri təsis edildi. Daxili xərclərlə bağlı yığıncaqdan sonra, vilayət xəzinələrindən əlavə xərcləri Mədinədəki mərkəzi Xəzinəyə həvalə etmək tələb olundu. Yaqubiyə görə, əmək haqları və təqaüdlər mərkəzi xəzinəyə otuz milyon dirhəm məbləğində başa gəlirdi.

Dörd yüzə yaxın mühafizəçi tərəfindən qorunan böyük şəhərlərdə dövlət xəzinəsi üçün bayt-ül-mal adlanan ayrı bir bina inşa edilmişdi.

Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir.

• Əşareyi-Mübəşşirə
• Dörd sadiq səhabə
• Raşidun