xrom-molibden 2021

Molibden (Mo) – D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 42-ci element. İstiliyə və aşınmağa qarşı müqavimətli olan müəyyən nikel əsaslı ərintilər istehsalında istifadə edilir. Nüvə enerji tətbiqlərində, elektrik qızdırıcılarının incə tellərində, raket və hava nəqliyyat vasitəsilərinin parçalarının istehsalında da istifadə olunur. Neftin ayrılması əməliyyatlarında əhəmiyyətli bir katalizatordur. Bitkilər üçün əhəmiyyət daşıyan bir əsər elementdir. Molibden sülfit, xüsusilə yağların pozulmağa məruz qaldığı yüksək temperaturda, rahat bir yağlayıcı maddədir. Ultra-yüksək gücdəki çəliklərin demək olar hamısı, % 8-25 arası nisbətdə molibden ibarətdir. Bitkilərdə molibdenin miqdarı 0,0001-dən 0,001 % (kütlə ilə) qədər intervalda dəyişir. O əsasən cavan, böyüyən orqanlarda (xüsusən bitkilərin toxumaları onunla zəngin olur) toplanır. O, elə fermentlərin tərkibinə daxildir ki, onların təsiri ilə hüceyrələrdə azotun reduksiyası baş verir.

Xrom (Cr) – D. İ. Mendeleyevin kimyəvi elementləri dövri sisteminin 4 dövrünün 6-cı qrupunun 24-cü bir elementi (köhnəlmiş bir təsnifata görə, 6-cı qrupun yan alt qrupu). Kimyəvi elementlərin dövri sistemində 24-cü element. Cr (lat. Chromium) simvolu ilə təyin edilmişdir. Sadə maddə xrom — mavi ağ rəngli bərk metaldır. Xrom bəzən qara metallara aid edilir. Yunan dilindən elementin adı yun. χρῶμα — rəng, boya — birləşmələrinin rənglərinin müxtəlifliyinə görə. Orta Uralda, Berezovski qızıl filiz yatağında tapılıb. İlk olaraq Mixail Lomonosovun "Metallurgiyanın ilk təməlləri" əsərində qırmızı qurğuşun filizi, PbCrO4kimi qeyd edilmişdir (1763).

Molibden (V) xlorid kimyəvi formulu MoCl5 olan qeyri-üzvi birləşmədir, molibden və xlorid turşusunun duzudur. Molibden (V) xlorid monoklinik sinqoniyanın qara hiqroskopik kristallarını əmələ gətirir, fəza qrupu C 2/m. Dietil efirində, spirtlərdə, tetraxlormetanda, xloroformda, dixloretanda həll olunur. Toz şəklində olan molibdenin və xlorun reaksiyası nəticəsində almaq olar: 2 M o + 5 C l 2 → 400 − 500 o C 2 M o C l 5 {\displaystyle {\mathsf {2Mo+5Cl_{2}\ {\xrightarrow {400-500^{o}C}}\ 2MoCl_{5}}}} Teraxlormetanın molibden (V) oksidin reaksiyası nəticəsində: 2 M o O 3 + 3 C C l 4 → 240 o C 2 M o C l 5 + C l 2 + 3 C O 2 {\displaystyle {\mathsf {2MoO_{3}+3CCl_{4}\ {\xrightarrow {240^{o}C}}\ 2MoCl_{5}+Cl_{2}+3CO_{2}}}} Yüksək temperaturda qızıdırıldıqda atmosferdə parçalamır: M o C l 5 → > 268 o C M o C l 3 + C l 2 {\displaystyle {\mathsf {MoCl_{5}\ {\xrightarrow {>268^{o}C}}\ MoCl_{3}+Cl_{2}}}} NO_2\uparrow + 5HCl\uparrow }</math> Hava rütubəti ilə reaksiya daxil olur: M o C l 5 + H 2 O → M o C l 3 O + 2 H C l {\displaystyle {\mathsf {MoCl_{5}+H_{2}O\ {\xrightarrow {}}\ MoCl_{3}O+2HCl}}} Su ilə reaksiyası: 2 M o C l 5 + 5 H 2 O → M o O ( O H ) 3 ↓ + H 2 [ M o C l 5 O ] + 5 H C l {\displaystyle {\mathsf {2MoCl_{5}+5H_{2}O\ {\xrightarrow {}}\ MoO(OH)_{3}\downarrow +H_{2}[MoCl_{5}O]+5HCl}}} İsti qatı nitrat turşusu ilə reaksiyası: Qatı qəlivələrlə reaksiyası: :: M o C l 5 + 5 N a O H → M o O ( O H ) 3 ↓ + 5 N a C l + H 2 O {\displaystyle {\mathsf {MoCl_{5}+5NaOH\ {\xrightarrow {}}\ MoO(OH)_{3}\downarrow +5NaCl+H_{2}O}}} Qızdırdıqda hava ilə oksidləşir: :: 2 M o C l 5 + O 2 → 200 o C 2 M o C l 4 O + C l 2 {\displaystyle {\mathsf {2MoCl_{5}+O_{2}\ {\xrightarrow {200^{o}C}}\ 2MoCl_{4}O+Cl_{2}}}} Hidrogenlə 900 °C-də molibdenə və 250 °C-də molibden (III) xloridə qədər reduksiya olunur: 2 M o C l 5 + 5 H 2 → 900 o C 2 M o + 10 H C l {\displaystyle {\mathsf {2MoCl_{5}+5H_{2}\ {\xrightarrow {900^{o}C}}\ 2Mo+10HCl}}} M o C l 5 + H 2 → 250 o C M o C l 3 + 2 H C l {\displaystyle {\mathsf {MoCl_{5}+H_{2}\ {\xrightarrow {250^{o}C}}\ MoCl_{3}+2HCl}}} Natrium sulfid ilə molibden disulfidə qədər reduksiya olunur: :: 2 M o C l 5 + 5 N a 2 S → 2 M o S 2 + 10 N a C l + S {\displaystyle {\mathsf {2MoCl_{5}+5Na_{2}S\ {\xrightarrow {}}\ 2MoS_{2}+10NaCl+S}}} Molibden (V) xlorid molibden tozlarının hazırlanmasinda, qeyri-metal səthlərə molibden örtüyünün tətbiqində istifadə olunur. Справочник химика / Редкол.: Никольский Б.П. и др.. — 3-е изд., испр. — Л.: Химия, 1971. — Т. 2. — 1168 с. Неорганическая химия / под ред.

Xrom(VI)oksid (xrom anhidridi) CrO3 — oksigenli, tünd qırmızı kristalları olan, suda asanlıqla həll olan xrom birləşməsidir. Xrom və dixromat turşusu anhidrididir. Xrom(VI)oksid –bənövşəyi rəngə çalan qara-qırmızı rəngli kristallardı. Hiqroskopikdi, havada yayılır. Atmosfer təzyiqində qaynamatemperaturundan aşağı parçalanır. Suda həll olması — 166 г/100 г (15 °C), 199 г/100 г (100 °C). Xrom(VI)oksidini, sulfat turşusunu natrium dixromata təsirindən (kalium dixromata az hallarda) almaq olar: N a 2 C r 2 O 7 + H 2 S O 4 → 2 C r O 3 + N a 2 S O 4 + H 2 O {\displaystyle {\mathsf {Na_{2}Cr_{2}O_{7}+H_{2}SO_{4}\rightarrow 2CrO_{3}+Na_{2}SO_{4}+H_{2}O}}} CrO3 turşu oksiddir. Suda həll edildikdə, xrom turşusu əmələ gəlir (CrO3 az olanda) C r O 3 + H 2 O → H 2 C r O 4 {\displaystyle {\mathsf {CrO_{3}+H_{2}O\rightarrow H_{2}CrO_{4}}}} və ya dixromat turşusu (CrO3 çox olanda) 2 C r O 3 + H 2 O → H 2 C r 2 O 7 {\displaystyle {\mathsf {2CrO_{3}+H_{2}O\rightarrow H_{2}Cr_{2}O_{7}}}} Qələvi məhlulları ilə reaksiyaya girdikdə xromatlar alınır: C r O 3 + 2 K O H → K 2 C r O 4 + H 2 O {\displaystyle {\mathsf {CrO_{3}+2KOH\rightarrow K_{2}CrO_{4}+H_{2}O}}} 250 °C-dən yuxarı qızdırıldıqda parçalanır və nəticədə xrom(III)oksid və oksigen alınır: 4 C r O 3 → 2 C r 2 O 3 + 3 O 2 {\displaystyle {\mathsf {4CrO_{3}\rightarrow 2Cr_{2}O_{3}+3O_{2}}}} Bütün Cr (VI) birləşmələri kimi, CrO3 də güclü oksidləşdirici vasitədir (Cr2O3 -ə qədər reduksiya olunur). Məsələn, etanol, aseton və bir çox digər üzvi maddələr toz halına gətirildiqdən sonra xrom VI oksidi ilə təmasda olduqda öz — özünə alovlanır və ya hətta partlayır (bəzi istinad kitablarında "spirtdə və efirdə həll olunur" göstərilsə də). Yaxşı üyüdülməsə xrom anhidridi kristalları ilə təmasda olduqda spirtlərin və ketonların alovlanmasına nail olmaq mümkün deyil.

İki polimorf formada mövcuddur. Qırmızı (pirofor deyil) və qara pirofor toz (havada öz-özünə alovlanan) buna görə də qara modifikasiya su qatının altında saxlanılır (su ilə qarşılıqlı təsir göstərmir). Altıbucaqlı kristalları əmələ gətirir. Bütün xrom oksidləri kimi odadavamlıdır. Suda həll olunmur. Azot turşusu və ya oksigen ilə xrom amalgamasının CrHg3 və ya CrHg oksidləşməsi nəticəsində əldə edilir: 2 C r H g 3 + O 2 → 2 C r O + 6 H g {\displaystyle {\mathsf {2CrHg_{3}+O_{2}\rightarrow 2CrO+6Hg}}} Xrom ııı oksidin reduksiya nəticəsində: H 3 P O 2 + 2 C r 2 O 3 → 4 C r O + H 3 P O 4 {\displaystyle {\mathsf {H_{3}PO_{2}+2Cr_{2}O_{3}\rightarrow 4CrO+H_{3}PO_{4}}}} Cr (CO)6 karbonilin termiki parçalanması ilə də əldə edilə bilər. 1. 697 °C temperaturda parçalanır: 3 C r O → C r 2 O 3 + C r {\displaystyle {\mathsf {3CrO\rightarrow Cr_{2}O_{3}+Cr}}} 2. 1000 °C -də hidrogenlə xrom metalına gədər reduksiya edilir: :: C r O + H 2 → 1000 o C C r + H 2 O {\displaystyle {\mathsf {CrO+H_{2}{\xrightarrow {1000^{o}C}}Cr+H_{2}O}}} 3. Həmçinin koksla reduksiya etmək olar: C r O + C → t C r + C O {\displaystyle {\mathsf {CrO+C{\xrightarrow {t}}Cr+CO}}} 4. Əsası xassələr görsədərək xlorid turşusunda həll olunur, nəticədə su və xrom II xlor alınır: C r O + 2 H C l → C r C l 2 + H 2 O {\displaystyle {\mathsf {CrO+2HCl\rightarrow CrCl_{2}+H_{2}O}}} Durulaşdırılmış azot və sulfat turşusunda həll olunmur. Havada qızdırıldıqda güclü reduksiyaedici xüsusiyyətlərini nümayiş etdirərək xrom (III) oksidinə gədər sürətlə oksidləşir. 2 C r O + C O 2 → 1000 o C C r 2 O 3 + C O {\displaystyle {\mathsf {2CrO+CO_{2}\ {\xrightarrow {1000^{o}C}}\ Cr_{2}O_{3}+CO}}} 6 -dan az valentliyi olan xrom birləşmələri aşağı toksikliyə malikdir. 6+ valentliyi olan xrom birləşmələri (xrom (VI) oksid) təhlükəli zəhərlər və kanserogenlər kimi tanınır. Некрасов Б.В. Основы общей химии.

Xrom II sulfat CrSO4 - qeyri-üzvi birləşmədir, xrom metalının və sulfat turşusunun duzudur, suda həll olan yaşıl kristallar kristallohidratlar əmələ gətirir. Xrom (II) sulfat rəngsiz, suda həll olunan kristallar əmələ gətirir, sulu məhlulları oksigen olmadıqda sabitdirlər. CrSO4 • n H2O tərkibli kristallohidratlar əmələ gətirir, burada n = 1, 2, 4, 5 və 7. Normal şərtlərdə kristallohidrat CrSO4 • 5H2O əmələ gəlir - üçbucaqlı sistemin mavi kristalları, parametrləri a = 0.724 nm, b = 1.094 nm, c = 0.601 nm, α = 125.32 °, β = 97.63 °, γ = 94.32 ° . Durulaşdırılmış sulfat turşusunun xrom metalına təsiri nəticəsində almaq olar: C r + H 2 S O 4 → C r S O 4 + H 2 ↑ {\displaystyle {\mathsf {Cr+H_{2}SO_{4}\ {\xrightarrow {}}\ CrSO_{4}+H_{2}\uparrow }}} Durulaşdırılmış sulfat turşusunun xrom (II) asetatına təsiri nəticəsində: ( C H 3 C O O ) 2 C r + H 2 S O 4 → C r S O 4 + 2 C H 3 C O O H {\displaystyle {\mathsf {(CH_{3}COO)_{2}Cr+H_{2}SO_{4}\ {\xrightarrow {}}\ CrSO_{4}+2CH_{3}COOH}}} Əsası oksidlərin turşularla reaksiyası nəticəsində: C r 2 ( S O 4 ) 3 + Z n → 2 C r S O 4 + Z n S O 4 {\displaystyle {\mathsf {Cr_{2}(SO_{4})_{3}+Zn\ {\xrightarrow {}}\ 2CrSO_{4}+ZnSO_{4}}}} Sulu məhlulları oksigeni udur: 12 C r S O 4 + 3 O 2 → 4 C r 2 ( S O 4 ) 3 + 2 C r 2 O 3 {\displaystyle {\mathsf {12CrSO_{4}+3O_{2}\ {\xrightarrow {}}\ 4Cr_{2}(SO_{4})_{3}+2Cr_{2}O_{3}}}} Oksidləşdirici maddə olmadığı təqdirdə suyu yavaş-yavaş reduksiya edir hansındakı həll olunmuşdur və rediksiyaedici xassələr görsədir. 2 C r S O 4 + 2 H 2 O → 2 C r ( O H ) S O 4 + H 2 ↑ {\displaystyle {\mathsf {2CrSO_{4}+2H_{2}O\ {\xrightarrow {}}\ 2Cr(OH)SO_{4}+H_{2}\uparrow }}} İnert atmosferdə qələvi məhlulları və ammonyakla reaksiyaya qirir və gəhvəyi rəngdə xrom (II) hidroksid çöküntüsü yaranır. C r S O 4 + 2 N a O H → N 2 C r ( O H ) 2 ↓ + N a 2 S O 4 {\displaystyle {\mathsf {CrSO_{4}+2NaOH\ {\xrightarrow {N_{2}}}\ Cr(OH)_{2}\downarrow +Na_{2}SO_{4}}}} Natrium sulfid məhlulu ilə reaksiyaya girərək xrom (II) sulfidin qara çöküntüsünü əmələ gətirir: C r S O 4 + N a 2 S → C r S ↓ + N a 2 S O 4 {\displaystyle {\mathsf {CrSO_{4}+Na_{2}S\ {\xrightarrow {}}\ CrS\downarrow +Na_{2}SO_{4}}}} Analitik kimyada oksigen uducu kimi. Üzvi kimyada katalizator və reduksiyaedici kimi istifadə olunur. Химическая энциклопедия / Редкол.: Зефиров Н.С. и др.. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1998.

Zəngəzur Mis-Molibden Kombinatı (erm. Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատ) — Ermənistanın ən böyük mədən şirkəti və dünyanın 10 ən böyük molibden istehsalçısından biridir. ZMMK-nin fəaliyyəti SSRİ dövründə başlamışdır. 1952-ci ilin yazında zavod kütləvi istehsala start vermişdir. Əvvəlcə mədən yeraltı və açıq mədən üsullarının kombinasiyası ilə, 1957–1959-cu illərdə isə yalnız açıq mədən üsulları ilə istismar edilmişdir. Zəngəzur Mis-Molibden Kombinatı Ermənistan Respublikasının şimal-şərqində, Sünik mərzinin Qacaran şəhərində, Qafan rayon mərkəzindən 30 kilometr qərbdə və paytaxt İrəvandan təxminən 350 km məsafədə yerləşir. İllik hasilatı ildə 22,0 milyon ton filizdir. 2000-ci illərdən başlayaraq ZMMK Ermənistanda ilk ən böyük vergi ödəyicisi, Sünik mərzində ən böyük işəgötürən olmuşdur. 2023-cü ilin məlumatına görə, onun 4,500-ə yaxın işçisi var.