Büdcə
Büdcə (ing. budget; qədim Normand dilindən: bougette — pulla dolu çanta, dəri çanta, pul bağlaması, pul kisəsi) — hər maliyyə ili üçün iqtisadi subyektin xərclərini və gəlirlərini əhatə edən illik maliyyə planıdır. Bu, gələcək xərcləri və gəlirləri, onların detallaşdırılmış təsvir və tətbiqini hesablayır. Sonuncuya büdcə qeydləri də daxildir.
== Büdcə avansı ==
Hər hansı dövlət xərcinin icra edilməsi üçün büdcə sənədlərinə xərc yazılmadan ödənilən nağd vəsaitdir. Məsələn, tenderi udan hər hansı bir şirkətin işə başlaya bilməsi üçün ona avans verilir. Bu avansın qarşılığı olan iş görülüb xərcləmə sənədləri təqdim edildikdə büdcəyə həmin xərclər yazılır və avans müqaviləsi bağlanır.
== Büdcə hesabı ==
Hər hansı məqsədlərin reallaşması üçün dövlət tərəfindən birbaşa maliyyələşdirilən müəssisənin, təşkilatın bank hesabı. Həmin müəssisə bu hesabdan yalnız nəzərdə tutulan məqsədlər üçün istifadə edə bilər.
== Mənbə ==
Dövlət Maliyyəsi terminləri lüğəti, Dr.
Büdcə məhdudiyyəti
Büdcə məhdudiyyəti — mikroiqtisadiyyatda (İstehlakçının davranış nəzəriyyəsində) istifadə olunan, istehlak xərclərini onun gəlirləri və (və ya) iqtisadi malların ilkin ehtiyatları ilə məhdudlaşdırmaq kimi başa düşülən iqtisadi (büdcə) məhdudiyyətlər nəzərə alınmaqla qəbul edilə bilən alternativlər (istehlak dəstləri) dəstinin alt hissəsini ifadə edən konsepsiya.
== Formal tərifi ==
X
{\displaystyle X}
(qəbul edilə bilən alternativlər (istehlak dəstləri),
p
{\displaystyle p}
iqtisadi malların qiymətlərinin mənfi olmayan bir vektoru,
R
{\displaystyle R}
istehlakçının gəliri olsun. Sonra büdcə çoxluğu
p
x
l
e
q
s
l
a
n
t
R
{\displaystyle px\ leqslantR}
bərabərsizliyinin təmin edildiyi
X
{\displaystyle X}
alternativlər çoxluğu olaraq təyin olunur, yəni:
B
(
p
,
R
)
=
{
x
∈
X
|
p
x
⩽
R
}
{\displaystyle B(p,R)=\{x\in X|px\leqslant R\}}
Büdcə məhdudluğu ilkin mal ehtiyatı ilə əlaqəli ola bilər
x
0
{\displaystyle x_{0}}
, yəni bu halda gəlir yalnız bəzi ilkin hissələrin satışından əldə edilə bilər. Sonra büdcə çoxluğu aşağıdakı kimi müəyyən edilir:
B
∗
(
p
,
x
0
)
=
{
x
∈
X
|
p
x
⩽
p
x
0
}
=
{
x
∈
X
|
p
(
x
−
x
0
)
⩽
0
}
{\displaystyle B^{*}(p,x_{0})=\{x\in X|px\leqslant px_{0}\}=\{x\in X|p(x-x_{0})\leqslant 0\}}
Yəni alışların dəyəri satışların dəyərini aşmır.
Təbii olaraq birləşdirmək də mümkündür, yəni gəlir həm xarici ola bilər, həm də ilkin ehtiyatlarla əlaqələndirilə bilər.
== Xüsusiyyətləri ==
Hər şeydən əvvəl büdcə dəstlərinin boş olmadığı qəbul edilir. Büdcə çoxluğu
B
(
p
,
R
)
{\displaystyle B(p,R)}
üçün bunun üçün kifayətdir ki,
R
{\displaystyle R}
gəlirinin ən azı bir etibarlı dəsti, yəni
R
>
inf
x
∈
X
p
x
{\displaystyle R>\inf _{x\in X}px}
əldə etmək üçün tələb olunan minimumdan böyük olmasıdır. Büdcə çoxluğu
B
∗
(
p
,
x
0
)
{\displaystyle B^{*}(p,x_{0})}
vəziyyətində bu şərt yalnız başlanğıc vektorunun əvvəlcə qəbul edilən
X
{\displaystyle X}
çoxluğuna aid olması deməkdir.
Büdcə çoxluğu qapalıdır, məhdudlaşdırılır və qabarıqlıq qoyulur. Məhdudiyyət üçün qiymət vektorunun sıfırdan çox olması rəsmi olaraq (və kifayətdir) lazımdır (yəni bütün qiymətlər müsbət olmalıdır).
Büdcə səmərəliliyi
Büdcə səmərəliliyi — dövlət funksiyasının, proqramın, investisiya layihəsinin icrası nəticəsində büdcəyə təsirin nisbi göstəricisi, büdcənin əldə etdiyi nəticənin xərclərə, səbəb olan xərclərə nisbəti olaraq təyin olunan investisiya layihəsi.
Büdcə səmərəliliyi dövlət və / və ya regional orqanların tələbi ilə qiymətləndirilir. Bu tələblərə uyğun olaraq, müxtəlif səviyyəli büdcələr və ya icmal büdcə üçün büdcə səmərəliliyi müəyyən edilə bilər. Büdcə səmərəliliyinin göstəriciləri büdcə vəsaitlərinin hərəkəti tərifinə əsasən hesablanır.
Büdcə səmərəliliyinin artırılması vəzifəsi performansa əsaslanan büdcə prosedurları çərçivəsində həll olunur.
== Büdcə səmərəliliyinin hesablanması üçün pul axını ==
Büdcə səmərəliliyinin hesablanması üçün vəsait axınlarına aşağıdakılar daxildir:
qüvvədə olan qanunvericiliklə müəyyən edilmiş vergilərdən, aksiz vergilərindən, rüsumlardan, yığımlardan və büdcədənkənar fondlara ayırmalardan daxilolmalar;
layihədə nəzərdə tutulan obyektlərin kəşfiyyatı, tikintisi və istismarı üçün lisenziyalaşdırma, müsabiqə və tenderlərdən əldə edilən gəlir;
layihə iştirakçılarına müvafiq büdcədən verilmiş kreditlərin ödənilməsində ödənişlər;
vergi güzəştlərini ödəmək üçün ödənişlər ("vergi tətilləri" halında);
xarici borclara dəstək üçün RF Maliyyə Nazirliyinə komissiya ödənişləri (federal büdcə gəlirlərində);
bölgəyə və ya dövlətə məxsus səhmlər və fərdi sahibkar satışı ilə əlaqədar çıxarılan digər qiymətli kağızlar üzrə dividentlər.
Büdcə fondlarının xaricinə aşağıdakılar daxildir:
müvafiq idarəetmə orqanının (xüsusən federal dövlət mülkiyyətində) fərdi sahibkarın tətbiqi üçün yaradılan səhmdar cəmiyyətinin səhmlərinin bir hissəsinə sahibliyini təmin etmək əsasında büdcə (xüsusən dövlət) mənbələrinin təmin edilməsi;
investisiya krediti şəklində büdcə resurslarının təmin edilməsi;
büdcə fondlarının əvəzsiz əsaslarla təmin edilməsi (subsidiyalar);
müəyyən bir qiymət siyasətinin həyata keçirilməsi və müəyyən sosial prioritetlərə uyğunluğun təmin edilməsi ilə əlaqəli büdcə subsidiyaları.
Ayrı-ayrılıqda düşünmək tövsiyə olunur:
vergi gəlirləri və ödənişlərinin azalmasına əks olunan vergi güzəştləri. Bu vəziyyətdə axınlar da yaranmır, ancaq giriş azalır;
kreditlər və investisiya riskləri üçün dövlət zəmanətləri.
Qeyri-müəyyənlik amilləri nəzərə alınaraq layihənin effektivliyi qiymətləndirilərkən xaricə sığorta hadisələri baş verdikdə zəmanət üzrə ödənişlər daxildir.
Balanslaşdırılmış büdcə
Balanslaşdırılmış büdcə (büdcənin balanslaşdırılması, balanslaşdırılmış büdcənin tərtib edilməsi; ing. balanced budget) — xərclərin onların maliyyələşmə mənbələrinə kəmiyyət uyğunluğundan (balansında) ibarət olan büdcənin formalaşdırılması və icrası prinsipi.
== Tərifi ==
“Maliyyə-kredit ensiklopedik lüğəti”nə görə büdcə balansı büdcə xərclərinin onların maliyyələşmə mənbələrinə kəmiyyət uyğunluğundan (balansında) ibarət olan büdcənin formalaşması və icrası prinsiplərindən biridir. Büdcə gəlirlərinin (büdcə gəlirlərinin) ümumi dəyəri ilə xərclərin həcmi arasında bərabərliyin əldə olunduğu prinsip. Müvafiq olaraq, büdcə tarazlığının olmaması disbalans yaradır:
büdcə xərcləri büdcə gəlirlərini üstələdikdə (büdcə kəsiri yaranır), bu isə büdcənin prinsipcə mümkün olmadığını bildirir;
büdcə gəlirləri büdcə xərclərini üstələdikdə (büdcə profisiti yaranır), bu isə büdcə vəsaitlərindən istifadənin ümumi səmərəliliyinin aşağı düşməsi deməkdir.
Bir sıra iqtisadçılar balanslaşdırılmış büdcələşdirməni əməliyyat büdcələrinin xüsusiyyətlərini dəyişdirməklə idarə olunan müxtəlif maliyyə göstəriciləri arasında optimal tarazlığın tapılması prosesi kimi müəyyən edirlər. Yalnız gəlirlilik göstəricisinin və ya pul vəsaitlərinin hərəkətinin miqdarının köməyi ilə deyil: birincisi, pul boşluqları və daimi vəsait çatışmazlığı ilə təhdid edir, ikincisi - sərbəst nağd pulun aşkar olması ilə real mənfəətin olmaması.
Bəzi iqtisadçılar balanslaşdırılmış büdcəni ümumi xərclərin ümumi gəlirə bərabər olduğu büdcə kimi müəyyən edirlər.
== Büdcə balanslaşdırma meyarları ==
Balanslaşdırılmış büdcə aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:
pul vəsaitlərinin hərəkəti büdcəsi kəsirsizdir (gəlir xərcləri əhatə edir, investisiya xərcləri kreditlər və borclar hesabına ödənilir, likvidlik ehtiyatı verilir (planlaşdırılmamış ödənişləri ödəmək üçün və daxilolmalarda gözlənilməz gecikmələr olduqda));
kapitalın gəlirliliyi sahiblərin tələblərini ödəyir;
maliyyə göstəriciləri məqsədlərə uyğundur.
== Balanslaşdırıcı alətlər ==
Əsas büdcə balanslaşdırma alətləri kimi aşağıdakılar istifadə olunur:
dolayı pul vəsaitlərinin hərəkəti büdcəsi;
Düpon tənliyi;
Mobli matrisi.
Büdcə davamlılığı
Büdcə davamlılığı — təsərrüfat subyektinin normal fəaliyyətini təmin edən büdcənin vəziyyəti.
== Tərifi ==
“Maliyyə-kredit ensiklopedik lüğətinə” görə “büdcə dayanıqlığı” təsərrüfat subyektinin normal fəaliyyətini, ona həvalə edilmiş bütün səlahiyyətlərin tam və vaxtında maliyyələşdirilməsi əsasında həyata keçirilməsini təmin edən büdcənin vəziyyətidir. büdcədə nəzərdə tutulmuş xərclər, o cümlədən borcun ödənilməsi və xidmət. Büdcə davamlılığı iqtisadi agentin fəaliyyətinin maliyyə əsaslarının möhkəmliyini qiymətləndirməyə imkan verir.
== Maliyyə davamlılığı vs büdcə davamlılığı ==
Büdcə davamlılığı anlayışı ümumi prinsiplər baxımından təsərrüfat subyekti üçün maliyyə dayanıqlığı anlayışına uyğundur: cari maliyyə dayanıqlığının tam əhatə olunması prinsipi. xərclər; xərclərin səmərəliliyi və qənaətcilliyi prinsipi; investisiya qoyuluşlarının məcburi həyata keçirilməsi prinsipi; gözlənilməz məsrəflərin və risklərin sığortası prinsipi. Anlayışlar öz xarakterinə, prinsiplərin məzmununa, sabitliyin miqyasına təsir edən amillərə və s.
== Büdcə davamlılığının qiymətləndirilməsi üsulları ==
Büdcə davamlılığı yuxarıdan aşağıya qədər büdcənin istənilən səviyyəsində müəyyən edilə bilər. Eyni zamanda, stabil vəziyyətin hesablanması müddəti nə qədər uzun olarsa, öz səlahiyyətlərini həyata keçirmək və təsərrüfat subyektinin inkişafını təmin etmək üçün fəaliyyətlərin nə dərəcədə səmərəli və rasional həyata keçirilməsinin qiymətləndirilməsi bir o qədər dəqiqdir. Büdcə davamlılığının kəmiyyət və keyfiyyət xüsusiyyətlərini müəyyən etmək üçün hesablama və analitik üsullar istifadə olunur:
əmsallar metodu;
müqayisə metodu.
Büdcə uçotu
Büdcə uçotu (ing. budget accounting) — maliyyə və qeyri-maliyyə aktivlərinin və öhdəliklərinin vəziyyəti haqqında pul ifadəsində məlumatların toplanması, uçotu və ümumiləşdirilməsi, təsərrüfat subyektinin bu aktiv və öhdəliklərini dəyişdirən əməliyyatların uçotu üçün nizamlı sistem.
== Tərifi ==
BSE-nin məlumatına görə, büdcə uçotu təsərrüfat uçotunun tərkib hissəsi olan büdcə idarə və təşkilatlarının büdcənin icrası prosesinin və xərclər smetasının uçotudur. Mühasibat uçotu vahid sistem əsasında qurulur, büdcənin gəlirləri və xərcləri haqqında zəruri məlumatlarla təmin edilir, genişləndirilmiş təkrar istehsal məqsədləri üçün gəlirlərin rasional bölüşdürülməsinə və yenidən bölüşdürülməsinə kömək edir. Büdcə uçotunun köməyi ilə büdcənin icrası prosesinin planlı idarə edilməsi, maliyyə-büdcə intizamı və xərclərə qənaət həyata keçirilir.
“Maliyyə və kredit ensiklopedik lüğəti” büdcə uçotunu bütün səviyyələrdə büdcənin icrasının gedişi haqqında məlumatların toplanması, qeydiyyatı və ümumiləşdirilməsi sistemi kimi müəyyən edir; təsərrüfat uçotu sisteminin bir hissəsi, o cümlədən onun üç növü: mühasibat uçotunun əsas rolu ilə əməliyyat, mühasibat və statistik. Büdcə uçotu büdcənin icrası prosesi ilə bağlı bütün maliyyə və təsərrüfat əməliyyatlarını əhatə edir.
== Büdcə uçotunun vəzifəsi ==
Büdcə uçotunun vəzifəsi büdcənin icrası prosesini idarə etmək və ona nəzarət etmək (o cümlədən ümumi gəlir və xərclərin uçotu və fəaliyyət növü üzrə, büdcə vəsaitlərinin uçotu).
Elastik büdcə
Elastik büdcə (elastik qiymətləndirmə, ing. flexible budget) — müxtəlif fəaliyyət səviyyələrində (satış həcmlərində) maddələrinin tənzimlənməsinə imkan verən büdcə.
== Tərifi ==
Tərif İngilis professoru Kolin Druri elastik büdcəni müxtəlif fəaliyyət səviyyələri üçün düzəldilə bilən büdcə kimi müəyyən edir. Elastik büdcə elastik standart göstəricilərdən istifadə edir.
Amerikalı professor Rey Qarrison elastik büdcəni müəyyən fəaliyyət həcmlərində biznes fəaliyyətinin istənilən səviyyəsində çəkiləcək xərcləri qiymətləndirən büdcə kimi müəyyən edir.
Nəzarət oluna bilməyən amillər (məlum olmayan və müvafiq olaraq planlaşdırılmayan xarici şərait) büdcə maddələrində dəyişən xərcləri dəyişmiş (artırmış/azalmış), sabit xərclər isə dəyişməz qalmışdır. Hesabat dövrü başa çatdıqdan sonra menecer, idarəolunmaz fəaliyyət amillərinin təhrifedici təsiri olduqda, bu sapmaları nəzərə almağa başlayır. İlkin büdcə dəyişkən məsrəf maddələri baxımından faktiki fəaliyyət səviyyəsinə uyğunlaşdırılır (əgər istehsalın həcmi artıb/azalıbsa, o zaman birbaşa xərclər də artıb/azalıb), beləliklə, elastik büdcə tərtib edilir və sonra təhlil edilir.
Amerikalı professor Çarlz Hornqrenin fikrincə, elastik büdcə planlaşdırılmış gəlirin və ya planlaşdırılan xərclərin həcminə əsaslanaraq, faktiki məhsulun (və ya satışın) həcminə uyğunlaşdırılaraq formalaşır. Elastik büdcə məhsulun faktiki istehsalının / satışının həcmindən və statik büdcədən — istehsal / satışın planlaşdırılmış səviyyəsindən istifadə edir.
Hərbi büdcə
Hərbi büdcə və ya hərbi xərclər, həmçinin müdafiə büdcəsi — dövlət tərəfindən silahlı qüvvələrin və ya müdafiə məqsədləri üçün vacib olan digər üsulların artırılması və saxlanması üçün ayrılmış maliyyə resurslarının məbləği. 2022-ci ilə qədər qlobal hərbi xərclər 2,3 trilyon ABŞ dollarını ötmüşdür. ABŞ-nin hərbi büdcəsi 877 milyard dollardır və o, bu sahədə liderdir.
== Maliyyələşdirilmə ==
Hərbi büdcələr çox vaxt bir ölkənin ona qarşı təhdid ehtimalını və ya təxribat etmək istədiyi təcavüzün həcmini nə dərəcədə güclü şəkildə qəbul etdiyini əks etdirir. Bu, həm də qarşıdan gələn maliyyə ili üçün nə qədər maliyyələşmənin təmin edilməsi barədə fikir verir. Büdcənin ölçüsü həm də ölkənin hərbi fəaliyyəti maliyyələşdirmək qabiliyyətini əks etdirir. Faktorlara həmin ölkənin iqtisadiyyatının ölçüsü, həmin quruma qarşı digər maliyyə tələbləri və həmin qurumun hökumətinin və ya xalqının bu cür hərbi fəaliyyəti maliyyələşdirməyə hazır olması daxildir. Daxili hüquq-mühafizə orqanlarına və əlil veteranların reabilitasiyasına edilən xərclər ümumiyyətlə hərbi xərclərdən xaric edilir. Hərbi xərclərin bir ölkənin iqtisadiyyatına və cəmiyyətinə təsiri və hərbi xərcləri müəyyən edən şeylər siyasət elmində və iqtisadiyyatda diqqət çəkən məsələlərdir. Bu mövzularla bağlı mübahisəli tapıntılar və nəzəriyyələr mövcuddur.
Statik büdcə
Statik büdcə (sıx büdcə, ing. static budget) — planlaşdırma dövrünün əvvəlində formalaşan və biznes fəaliyyətinin müəyyən səviyyəsində planlaşdırılan dövr ərzində qüvvədə olan büdcə.
Tərifi
Amerikalı professor Rey Harrison statik büdcəni planlaşdırma dövrünün əvvəlində formalaşan və müəyyən biznes fəaliyyəti səviyyəsində planlaşdırılan dövr ərzində qüvvədə olan büdcə kimi müəyyən edir.
Avtomatlaşdırma prosesi
Avtomatlaşdırma — hər hansı bir işin insan tərəfindən deyil, özü nizamlanan, texniki vasitələrdən istifadə edən və riyazi metodlara əsaslanan proses. Elmi-texniki inqilabın əsas istiqamətlərindən biridir. Avtomatlaşdırmaq – insanın hərəkətlərini şüurluluqdan çıxarıb qeyri-şüuri hərəkətə çevirmək.
== Tarixi ==
Avtomatlaşdırma termini 1947-ci ildən əvvəl işlənməyən, General Motors-un avtomatlaşdırma şöbəsinin əsasını qoyduğu vaxt avtomatik sözündən yaranmışdır. Avtomatlaşdırma hidravlik, pnevmatik, elektikli, elektronik və kompüter sözlərinin daxil olması ilə əsas da birləşməsi ilə yaranmışdır. Müasir zavodlar, təyyarələr və gəmilər kimi mürəkkəb sistemlər adətən bütün bu birləşmiş texnologiyaları istifadə edir.
== Obyektləri ==
İnsanın praktiki fəaliyyəti ilə bağlı istənilən predmet, elmi təqdiqat və layihələndirmə prosedurları, rabitə sistemləri, fasiləsiz xarakterli istehsalatlar, maşınqayırma, neft-qaz, faydalı qazıntıların çıxarılması və s. sənaye sahələri avtomatlaşdırma obyekti ola bilər. Avtomatlaşdırma obyektlərinə qoyulan əsas tələblər bu obyektlərdə gedən proseslərə tam nəzarətin və onların idarə edilməsinin mümkünlüyüdür.
== Növləri ==
Avtomatlaşdırma vasitələri iki sinfə-proqram və texniki (aparat) vasitələr altsistemlərinə ayrılır.
Bakı prosesi
"Bakı Prosesi" və ya Bakı Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumu — Azərbaycan Respublikasının təşəbbüsü ilə 2008-ci ildə mədəniyyətlər və sivilizasiyalar arasında səmərəli və effektiv dialoqun qurulması məqsədilə irəli sürülmüşdür.
Azərbaycanın belə bir qlobal hərəkatın təşəbbüskarı kimi çıxış etməsinin əsasında ərazisində tarixən fərqli dini mənsubiyyəti olan icmaların, milli-etnik qrupların və zəngin mədəni müxtəlifliyin olması dayanır.
12 iyun 2018-ci ildə Parisdə Heydər Əliyev Fondu, ölkəmizin Fransadakı səfirliyi və UNESCO yanında daimi nümayəndəliyimizin təşkilatçılığı ilə "Bakı Prosesi"nin 10 illik yubileyi qeyd olunmuşdu.
== Bakı Bəyannaməsi ==
2008-ci ilin 2–3 dekabr tarixində təşkil olunan Avropa Şurasına üzv dövlətlərin mədəniyyət nazirlərinin konfransına Azərbaycanın təşəbbüsü ilə ilk dəfə olaraq 10 islam ölkəsi dəvət edildi. İslam dövlətlərinin iştirakı ilə mədəniyyət nazirlərinin konfransı yeni bir formata transformasiya olundu.
Avropa və ona qonşu regionlardan 48 ölkənin, 8 beynəlxalq təşkilatın və bir sıra beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatlarının yüksək səviyyəli nümayəndələrinin iştirak etdiyi bu konfransda "Mədəniyyətlərarası dialoqunun təşviqinə dair "Bakı Bəyannaməsi" qəbul edildi.
"Bakı Bəyannaməsi" ilə sivilizasiyalar arasında dialoqun inkişafını nəzərdə tutan "Bakı Prosesi"nin və bu prosesin inkişafına hədəflənmiş "Sənətçilər dialoq naminə" layihəsinin əsası qoyuldu.
"Bakı Prosesi"nin davamlılığını təmin etmək məqsədilə 2009-cu il 13–15 oktyabr tarixində Bakıda keçirilmiş İslam ölkələrinin mədəniyyət nazirlərinin VI Konfransında Azərbaycanın təşəbbüsü ilə 10-dan çox Avropa dövləti də iştirak etdi.
Konfrans çərçivəsində iştirak edən Avropa Şurasına üzv dövlətlər ilə İslam Konfransı Təşkilatına üzv dövlətlər arasında mədəniyyətlərarası dialoqa dair birgə kommunike qəbul edildi.
== Bakı Prosesinin qlobal hərəkata çevrilməsi ==
2010-cu ildən Bakı Prosesi qlobal hərəkata çevrilməyə başladı.
Biznes prosesi
Biznes prosesi daxili və xarici müştərilər üçün xüsusi məhsul yaratmaq məqsədi güdən əlaqəli işlər və ya tapşırıqlar qrupudur. İşlərin qrafiki təsviri üçün biznes proseslərin blok-sxemləri istifadə olunur.
== Ümumi baxış ==
Biznes proseslərinin üç tipi var (Avqust-Uilhel Şeer və Mark von Rosinqə istinadən)
İdarəetmə prosesləri: sistemin fəaliyyətini idarə edən proseslər. Səciyyəvi idarəetmə proseslərinə "korporativ idarəetmə" və "strateji idarəetmə" aiddir.
Əməliyyat prosesləri: biznesin özəyini təşkil edən və əsas dəyər axınını yaradan proseslər. Məsələn, müştəridən sifarişlər almaq və bank filialında hesab açmaq.
Dəstəkləyən prosesləri: əsas prosesləri dəstəkləyir. Misal olaraq Sağlamlıq və Təhlükəsizlik, maliyyə, komplektləşdirmə, çağrı mərkəzi, texniki dəstəyi göstərmək olar.
Biznes prosesi misiya məqsədilə başlayır və biznes məqsədinin əldə olunması ilə başa çatır. Proses yönümlü təşkilatlar struktur bölmələri arasında baryerləri aradan qaldırır və funksional siloslardan yayınmağa çalışırlar.
Boloniya prosesi
Bolonya prosesi — 1990-ci illərin sonunda Avropa universitetlərinin bir-biri ilə müqayisə edilməsi üçün vahid bir əsasın işlənilməsi üzərində təşəbbüs başlanılır. Fransa, Almaniya, İtaliya və Böyük Britaniya təhsil nazirləri daxil olmaqla ümumi 29 avropa dövlətlərinin nümayəndələri arasında 19 iyun 1999-cu ildə Bolonya (İtaliya) şəhərində razılıq imzalanır. Bu razılığın hazırlanması və yayılması Bolonya prosesi adlanır. Bu prosesin təşkilatçıları sonrakı illərdə Praqada (2001), Berlində (2005), Londonda (2007) görüşmüş və məsləhətləşmələr aparmışlar. Hal hazırda bu proses 48 ölkəni əhatə edir. Prosesin əsas məqsədinin, Avropa Ali Təhsil Məkanının yaradılmasının, 2010-cu ildə yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulmuşdu və məkan yaradıldı. Bolonya prosesinin həyata keçirilməsində bir çox azərbaycan ali məktəbləri iştirak edir.
== Tarixi ==
"Bolonya prosesi" adı altında başlayan fəaliyyətlərin tarixi 1988-ci ildən başlayır. Həmin ilin sentyabrında Avropanın ən qədim universitetlərindən biri olan Bolonya Universitetinin (İtaliya) təsis olunmasının 900 illik yubileyində "Magna Carta Universitatum" hazırlanıb. Bir il sonra Sarbonna Universitetinin yaradılmasının 800 illik yubileyində "Sarbonna Bəyannaməsi" qəbul olunub və 19 iyun 1999-cu ildə 29 Avropa ölkəsinin təhsil nazirləri "Bolonya Bəyannaməsi"ni imzalayıb.
Kokslaşma prosesi
Kokslaşma prosesi – ağır xammalın bərk koksa və daha aşağı temperaturda qaynayan məhsullara çevrilməsi prosesidir.Bu məhsular neft emalının digər proseləri üçün (qiymətli mühərrik yanacaqları almaq üçün) xammal kimi yararlıdır.
Kimya nöqteyi- nəzərdən kokslaşma reaksiyalarına dərin termiki krekinq prosesi kimi baxılır və onun son məhsullarından biri koksdur ki, o da əsasən karbondan ibarətdir. Əslində əmələ gələn koks müəyyən miqdar uçucu madələrə və yüksək tempetraturda qaynayan karbohidrogenlərə malik olur. Uçucu maddələri kənarlaşdırmaq üçün koks 980-dan 13250C-ə qədər temperaturda közərdilir.
Kokslaşma,- əsasən katalitik krekinq üçün xammal komo yararlı qazoyl almaq üçün istifadə olunur. Bu, prosesdəki katalizatorun kokslaşma surətinin azalmasına şərait yaratdı və krekinq qurğusunun istehsal gücünü artırdı. Əlavə üstünlük, istifadə edilən katalitik krekinq xammalında metalların miqdarının az olması idi.
Son illərdə kokslaşma ilə həmçinin psevdosıxılmış şəraitdə katalitik krekinqin və katalizatordan təmizlənmiş katalitik krekinq qalıqlarının da emalı həyata keçirilir. Kokslaşma nəticəsində keyfiyyətli iynəvari koksla yanaşı, hidrikrekinq prosesi üçün də xammal alınır. Ləngidilmiş kokslaşma qurğularında, həmçinin daş kömür qətranı da emal olunur.
Kükürdləşmə prosesi
Kükürdləşmə prosesi — bu proses mahiyyətcə əsasən üzvi sulfidlərin alınması ilə nəticələndiyindən onu sulfidləşmə də adlandırmaq olar.
== Kükürdləşdirici agentlər və sulfidlərin sintez istiqamətləri ==
Kükürdləşdirici (sulfidləşdirici) agentlər olaraq əksər hallarda sərbəst kükürd S8, S2Cl2-, SCl2-, Na2S,
SH qrupu saxlayan birləşmələr (RSH, H2S, SH−CH2−COOH və ya efirləri və s-lər) götürülür.
Kükürdləşmə prosesi boyaq maddələrinin, kükürd saxlayan heterotsikillərin alınmasında, neftin kükürdləşdirilməsində, aşqarların sintezində, bitum xammalın hazırlanmasında istifadə edilir.
Sulfid kükürdünün intensiv oksigen (udmaq) tutmaq qabiliyyəti, oksidləşmə və yeyilməyə qarşı xassələrə malik olması və bu proseslərin kükürdün molekuldakı mövqeyi və miqdarından asılılığı, tiazin, tiazol kimi heterotsikillərdə (boyaların rəng çalarlarına təsiri) doymamış karbohidrogenlərlə aromatik həlqələrlə törəmələrinin alınması hələ də öyrənilməsi və tədqiqi vacib olan məsələlərdəndir. Təsadüfi deyil ki, kükürdlə zəngin olan neftdən alınan yağ və yanacaq istismar dövründə oksidləşməyə daha dözümlü olub, müəyyən stabillik göstərir.
== Sulfidlərin rolu və tətbiqi ==
Kükürdləşmə: sərbəst kükürdlə aparılarsa (kükürdün ərimə temperatur 1190C-dir). Bu tsiklin heterolitik qırılması elektrofi +δ -δ
təsirlə gedən reaksiya olduğundan katalizatorun tətbiqinə ehtiyac yaranır. Belə kükürdləşmə yüksək temperaturlu katalizatorun aktivliyindən asılı olaraq 150–1900C-də gedən prosesdir; özünün də ekzotermik olmasını nəzərə almaq lazımdır. Bu zaman H2S-in ayrılması labüddür və inert qazla onun sistemdən çıxarılması və uducularla tutulması vacibdir. Əsasən aktiv hidrogeni olan maddələrlə (aromatik aminlərlə, alkilfenollarla və s.) sulfidlər və disulfidlərin sintezi üçün istifadə edilir.
Meymun prosesi
Meymun prosesi olaraq daha yaxşı tanınan Tennessi və Con Tomas Skops işi(ing. monkey trial) və ya Meymun məhkəməsi 1925–1926-cı illərdə Daytondakı Tennessi Cinayət Məhkəməsində eyni şəhərdəki bir məktəb müəllimi Batlerin anti-Darvinist hərəkətini pozmaqda ittiham edilən Con Skops (1900–1970) üzərində baş vermiş bir məhkəmə
Bundan bir qədər əvvəl, Tennessi ştatında fermer və xristian fundamentalist Con Batlerin təqdimatı ilə Batler Aktı— Tennessinin maliyyələşdirdiyi hər hansı bir təhsil müəssisəsində tədrisi qadağan edilən bir qanun "İncilin bizə öyrətdiyi və bunun əvəzinə insanın aşağı qaydada olan heyvanlardan gəldiyini öyrətdiyi İlahi İnsanın yaranma tarixini rədd edən hər hansı bir nəzəriyyə"qəbul edildi. Günahkar şəxsi 100 dollardan 500 dollara qədər cərimə gözləyirdi.
Proses, eyni zamanda, Müqəddəs Kitabın hər cümləsinin hərfi oxunmasını israr edən fundamentalistlər və elmin teistik təkamüldə elmin dinə uyğun olduğuna inanan modernistlər arasında Amerika xristianları arasında ayrılığı ortaya qoydu.
Tennessi fermeri və Ümumdünya Xristian Əsasları Assosiasiyasının rəhbəri olan Dövlət nümayəndəsi Con Batler əyalət qanunverici orqanlarına anti-təkamül qanunlarının qəbul edilməsini dəstəklədi. Batler Aktı 25 mart 1925-ci ildə Tennessidə qəbul edilməsinə müvəffəq oldu. Daha sonra Batler, "Təkamül haqqında heç bir şey bilmədim … Sənədlərdə oğlan və qızların məktəbdən evə gələrək atalarına və analarına Müqəddəs Kitabın cəfəngiyat olduğunu söylədiklərini oxuyardım." Tennessi qubernatoru Austin Peay, kənd qanunvericiləri arasında dəstək qazanmaq üçün qanunu imzaladı, amma qanunun nə tətbiq ediləcəyinə nə də Tennessi məktəblərində təhsil almağa müdaxilə edəcəyinə inanırdı. William Bryan, Peaya qanun layihəsi üçün həvəslə təşəkkür etdi: "Dövlətin xristian valideynləri, övladlarını sübut edilməmiş bir fərziyyənin zəhərli təsirlərindən xilas etdiyinizə görə təşəkkür borcunuz var.
Buna cavab olaraq, Amerika Vətəndaş Azadlıqları Birliyi Tennessi liseyi elm müəllimi Con Skopsin Qanunun pozulmasına görə mühakimə olunmasına razılıq verdiyi bir sınaq işini maliyyələşdirdi. Daimi biologiya müəllimi əvəz edən sahələr 5 may 1925-ci ildə Corc William Hunterin "Mülki Biologiya: Təkamül, irqi və eugenika nəzəriyyəsini izah edən Problemlərdə (1914) təqdim olunmuş bir dərslikdən təkamülü öyrətməklə ittiham edildi.
Nürnberq prosesi
Nürnberq prosesi — III Reyxin rəhbərləri üzərində baş verən beynəlxalq məhkəmə prosesi.
Nürnberq prosesi, İkinci Dünya Müharibəsinin qalib Müttəfiq dövlətləri tərəfindən məğlubiyyətə uğradılmış Nasist rejminin öndə gələn şəxsiyyətlərini mühakimə etmək üçün 1945–1949-cu illərdə qurduqları məhkəmədir. Bu məhkəmələr, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Soyuq Müharibənin hələ tam olaraq ortaya çıxmadığı, hüquqiliyin ön planda olduğu dönəmdə Nasist rejiminin şok edici vəhşətlərinə bir reaksiya olaraq qurulmuşlardır. Hərbi məhkəmələr ABŞ, İngiltərə, Fransa və Rusiyanın hakimlərindən təşkil olumuşdu və mühakimə edilən öndə gələn şəxsiyyətlər arasında Martin Borman, Rudolf Hess, Yoahim von Ribbentrop var idi. Bu insanlar ve nasist liderləri dört cinayətlə ittiham olunurdular:
1)Sülhə qarşı sui-qəsd
2)Sülhə qarşı cinayətlər
3)Müharibə cinayətləri
4) İnsanlığa qarşı cinayətlər
Ən məşhur olan birinci məhkmədə en yuxarı pillədəki 22 nasist lider mühakimə olundu; 12 nəfər ölüm cəzası, 7 nəfər həbs cəzası aldı, 3 nəfər isə sərbəst buraxıldı. Bu məhkəmənin ardından ümumilikdə 177 nəfərin mühakimə olunduğu 12 məhkəmə daha reallaşdırıldı, 24 nəfər ölüm cəzasına məhkum olundu.
Hər dörd ölkə tərəfindən bir baş hakim, alternativ hakim və prokuror təmin edilmişdir. Məhkəmənin hakimləri:
-Geoffrey Lawrence (Böyük Britaniya baş hakimi və məhkəmə sədri)
— Norman Birkett (Böyük Britaniya alternativ hakimi)
— Francis Biddle (ABŞ baş hakimi)
— John Parker (ABŞ alternativ hakimi)
— Henri Donnedieu de Vabres (Fransız baş hakim)
— Robert Falco (Fransız alternativ hakim)
— Iona Nikitchenko (SSRİ hakimi)
— Alexander Volchkov (SSRİ alternativ hakimi)
Verilən iddianamə:
1. Sülhə qarşı işlənən cinayətə və ya sui-qəsddə ortaq olmaq
2. Sülhə qarşı döyüş icra, təcavüzkarlıq və digər cinayətləri başlamaq və planlamaq
3.
Praqa prosesi
Praqa prosesi (ing. Prague Process) — 2004-cü ildən etibarən Azərbaycan və Ermənistan Xarici işlər nazirləri arasında Dağlıq Qarabağ münaqişəsi üzrə birbaşa danışıqlar.
ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrləri 2002-ci ilin mart ayında bölgəyə səfərləri zamanı danışıqlar prosesinin Azərbaycan və Ermənistan prezidentlərinin xüsusi nümayəndələri səviyyəsində davam etdirilməsi təklifini irəli sürdülər. Bu təklif hər iki dövlət başçısı tərəfindən qəbul olundu. 13-15 mart və 29-30 iyul 2002-ci il tarixlərində Praqa yaxınlığında hər iki dövlət başçısının xüsusi nümayəndələrinin iki görüşü keçirildi.
2004-cü il aprelində Azərbaycan və Ermənistan xarici işlər nazirlərinin Praqada keçirilən görüşü sonradan çoxraundlu danışıqlar sürəcinə çevrilməklə «Praqa prosesi» adlanmağa başladı. Sonra bu prosesə digər elementlər əlavə olundu. Praqa prosesinin ilk mərhələsi 2006-cı ilin fevralında Paris yaxınlığındakı Rambuye qəsrində keçirilən və geniş beynəlxalq ajiotaja baxmayaraq nəticəsiz qalan danışıqlarla yekunlaşdı. 2007-ci ilin noyabrında, həmsədrlər Praqa prosesinin ilkin nəticəsi kimi Madriddə Azərbaycan və Ermənistan XİN başçıları ilə görüşdə tərəflərə nizamlamanın baza prinsiplərinə dair layihə təqdim etdilər. O vaxtdan danışıqlar prosesi Madrid prinsipləri ətrafında gedir.
Qanunvericilik prosesi
Qanunvericilik prosesi — qanun layihəsinin hazırlanmasından qanun kimi qüvvəyə minməsinə qədər ardıcıl, məntiqi olaraq tamamlanmış bir sıra mərhələlərdən ibarət qanunların qəbulu qaydası. Qanunvericiliyin prosessual tərəfi kimi başa düşülə bilər və ya terminin geniş şərhində bu konsepsiya ilə üst-üstə düşərək qanunların hazırlanması və qəbulu üzrə fəaliyyətə işarə edir.
Qanunvericilik prosesi bir sıra ardıcıl mərhələləri əhatə edir: qanun layihəsinin hazırlanmasından parlamentə daxil edilməsinə, parlamentdə müzakirəyə, qanun qəbul edilməsinə və dərc olunmasına qədər.
Qanunvericilik prosesində xüsusi rol dövlətin əsas qanunverici orqanına, yəni bir qayda olaraq parlamentə və onun strukturlarına aiddir. Öz səlahiyyətləri daxilində qanunverici proses müəyyən edilmiş parlament prosedurları ilə müəyyən edilir. Bunlar yalnız mövcud qanunlarla deyil, həm də müvafiq parlament palatalarının qaydaları ilə — qanunverici orqanın öz yurisdiksiyasındakı bütün məsələlər üzrə iş qaydasını müəyyən edən xüsusi daxili tənzimləmə aktları ilə müəyyən edilir.
Ancaq bəzi ölkələrdə qanunvericilik prosesi, bəzi hallarda parlament prosedurları minimuma endirilə bilər. Məsələn, Fransa hökumətinin respublika prezidentinin imzaladığı fərmanlar qanunauyğun ola bilər və yalnız Fransa parlamenti tərəfindən təsdiqlənir .
Parlament prosedurunu pozmağa imkan verən qanunverici prosesin başqa bir mexanizmi parlamentdənkənar bir referendumdur, yəni belə bir referendumdur, məsələsi qanunverici orqan tərəfindən əvvəlcədən baxılmadan təqdim edilir və qanunverici orqan tərəfindən təsdiq edilmədən qüvvəyə minir . Doğrudan demokratiyanın bu forması İsveçrəyə ən xarakterikdir.
Yataq prosesi
Yataq prosesi (rus. русловый процесс, ing. channel processes) — axının və yatağın qarşılıqlı təsiri altında yatağın və subasarın morfoloji quruluşunun daim dəyişməsi. Yataq proseslərinin öyrənilməsinin hidrotexniki qurğuların, körpülərin layihələşdirilməsi və istismarında, dib dərinləşdirici işlərin yerinə yetirilməsində, gəmiçilikdə, meşə materiallarının daşınması və s. işlərdə böyük əhəmiyyəti vardır.
İzoentalpiya prosesi
İzoentalpiya prosesi — entalpiyada baş verən termodinamik prosesdir. "Coul-Tomson effekti" İzoentalpiya prosesidir.
p
⋅
V
k
=
c
o
n
s
t
.
Yuxu prosesi
Yuxu — beynin fəaliyyət normasının minimal səviyyəyə enməsi və ətraf mühitə olan reaksiyaların azalması ilə müşayiət olunan təbii fizioloji proses. Bu proses məməlilərə, quşlara, balıqlara və bəzi başqa heyvanlara, həmçinin bəzi həşəratlara (məsələn, drozofillərə) məxsus prosesdir.
Bütün canlı varlıqlar öz güclərini bərpa etmək və həyat fəaliyyətini davam etdirmək üçün istirahətə ehtiyac duyurlar. Məcburi yuxu canlıların bütün cismi və zehni fəaliyyətlərini dayandırır.
Yuxuda anabolizm proseslərinin səviyyəsi artır, katabolizm isə enir. Normal yuxu dövri təxminən hər 24 saatdan bir olur. Bu dövr sirkad ritmi adlandırılır. Bioloji ritmin sirkad forması bir növ işıq və temperatur təsirləri ilə ontogenez dövrdə orqanizmin qazandığı, "bioloji saatlar" vasitəsi ilə həyata keçirilir.
Bu haqda alimlərin bir çox fikirləri vardır.
Bəziləri hesab edirlər ki, yuxu zamanı beyindəki qanın bir çox hissəsi bədənin müxtəlif yerlərinə axır.
Berlin Prosesi
Berlin Prosesi — Avropa İttifaqının gələcək genişlənməsi ilə əlaqəli hökumətlərarası əməkdaşlıq təşəbbüsü.
== Tarixi ==
2014-cü il Berlin Konfransı ilə başlamış, ardınca 2015-ci il Vyana Sammiti, 2016-cı il Paris Sammiti, 2017-ci il Triest Sammiti, 2018-ci il London Sammiti və 2019-cu ildə Poznan Sammiti izlənilmişdir. Berlin Prosesi artan avroskeptisizm və Komissiya sədri Jan-Klod Yunkerin genişlənməyə dair elan etdiyi beş illik moratorium fonunda Aİ-yə inteqrasiya prosesinin dinamikasını möhkəmləndirmək və saxlamaq məqsədi ilə başlanmışdır.
== Məqsədləri ==
Berlin Prosesi keçmiş Yuqoslaviya və Albaniyanın Aİ-yə namizəd və potensial namizəd ölkələri və seçilmiş Aİ üzv dövlətləri arasında çoxtərəfli əlaqələri canlandırmaq və bu ölkələrdə infrastruktur və iqtisadi inkişaf məsələlərində regional əməkdaşlığı yaxşılaşdırmaq məqsədi daşıyır.
== İştirakçı dövlətlər ==
Təşəbbüs Aİ üzvlüyünə Aİ üzvü olmayan beş Balkan namizədini (Monteneqro, Serbiya, Şimali Makedoniya, Bosniya və Herseqovina, Albaniya) və Aİ üzvü olmayan potensial Balkan namizədini (Kosovo), bəzi Aİ üzvlərini, (məsələn: Avstriya, Bolqarıstan, Xorvatiya, Fransa, Yunanıstan, Almaniya, İtaliya, Polşa və Sloveniya) və Aİ-yə daxil olmayan əlavə bir ölkə, Birləşmiş Krallığı əhatə edir.