1. 1 rəqəmi ilə işarə olunan sayın adı, miqdar saylarının ilk vahidi. Üçdən bir çıxmaq. Beşin üstünə bir gəlmək.
// Miqdarca tək. Bir cilddən ibarət kitab.
2. Zərf mənasında. Bir yerdə, birgə, birlikdə. Çörəyi bir yedik.
3. Sif. mənasında. Bərabər, eyni. Bir boyda. Bir həcmdə. Bir böyüklükdə.
4. Tək, vahid, yeganə, bircə, təkcə. Onun bir qızı var, bir oğlu.
– Aşiqi öldürdü şövq, bir nəzərə çarə yox.
[İkinci qadın:] Kəndin cavan, qoca qadınları hamısı bir dil, bir ürəklə seçkiyə gedəcəklər.
Əhməd ananın bir oğludur.
5. Ümumi, eyni.
Onların [iranlıların] da, bizim də çar hökumətinə qarşı apardığımız mübarizənin məqsədi birdir.
Onların dərdi bir olduğu kimi, dərmanı da birdir.
6. Bir sıra sözlərin qabağında qeyri-müəyyənlik bildirir. Oradan bir ağac gətir. Sizi bir adam görmək istəyir. Bu gün bizə bir adam telefon eləmişdi. Məni bir şey narahat edir.
– [Namaz:] Bir beş adamın içində də təşəxxüslə özünü çəkib deyərsən ki, mən Cahangir ağanın qayınatasıyam.
On-on iki nəfərdən ibarət bir dəstə düz onlara sarı gəlirdi.
7. Feillərin qabağında təkid, israr, lüzum bildirir. Sən bir dayan! Sən bir gözlə! Bir gedək, görək necə oldu. Bir oxu, görək nə yazılıb.
– Mən arzu eləyirəm ki, müsəlman qardaşlar kənarda bir şeyi görəndə və o şeyi bilməyəndə bir dayanıb soruşalar ki, bu nədir?
[Mübaşir:] Sən Allah, bir de görüm, belə qızı kimin üçün bəsləmisən?
[Surxay:] Axı bir iltifat elə!
8. “Heç” mənasında.
…Bir quru daxmadan başqa ataları bunlara bir şey qoymamışdı.
Yusif kağızı diqqətlə oxuyub dedi: – Mən hərçi fikir edirəm, bir şey çıxmır.
9. Sifətlə isim arasında, yaxud isimlə xəbər arasında təyinlik dərəcəsini artırır, ya da azaldır. Gözəl bir mənzərə. Məlahətli bir səs. Uca bir dağ. Kiçik bir iş. Balaca bir vəzifə.
– İlin hər fəslinin bir hüsnü var; amma qışın ləzzəti bir özgədir.
Aralığa gərgin bir sükut çökdü.
10. Vaxt, zaman bildirən isimlərin əvvəlində zaman zərfi əmələ gətirir. Bir dəqiqə dayan. Bir gün bilərsən. Bir dəfə sizə gələrəm.
– Bir dəqiqədə arvad-uşaq gəlinin başına toplandılar.
11. Zaman bildirən sözlərlə iş və ya hərəkətin təkrarını bildirir.
Hər on-on iki gündən bir Bəşirdən məktub alırdım.
Fərman saatda bir bazara qaçıb, lazım olandan alıb qayıdırdı.
12. Feillərin qabağında hərəkətin təsirini şiddətləndirir. İt qurdu görən kimi, bir qaçış qaçdı ki.
– Cavanşir qabağındakı oğlana möhkəm bir zərbə endirərək, onun qalxanını yarıya böldü.
13. Tərəf, yan, cəhət kimi sözlərin əvvəlinə gətirildikdə bölgü məzmunu ifadə edir. Bir yandan mən, bir yandan sən. Bir tərəf razıdır, o biri tərəf yox.
– Yoxsa, mən bir yandan deyim ki, qanuni-əsasi çox yaxşı şeydir.
14. “Oldu” sözü ilə bərabər – iki iş, ya hadisənin sürətinin aniliyini, eyni zamanda baş verdiyini bildirir. Gəlməyi ilə getməyi bir oldu.
– Vaqif əlini atdığı ilə üzüyü çıxartdığı bir oldu.
Yerindən sıçramaqla pəncərəyə atılmağım bir oldu.
◊ Bir ağızdan – hamı birdən, səs-səsə verərək, xor ilə.
Bir ağızdan dedilər: “Dan yeri, dan ulduzu!” Sordum: bundan gözəli yoxmu parlayanların?
Bir anda göyərtənin altındakı kürəkçilər də, üstündəki igidlər də bu səsə səs verib bir ağızdan bağırışdılar…
Bir aləm – çoxlu, hədsiz. Bir aləm işim var.
Bir an – bir ləhzə, bir saniyə.
[Şeyx:] Onu gözünüzdən qoymayın bir an.
Bir anda – dərhal, bir ləhzədə, göz yumub açınca.
Bir anlıq, bir anlığa – çox az müddətdə, çox qısa bir zaman üçün, bir ləhzəlik.
Ağrısını unutmuşdur bir anlığa yaralar.
Sən də bir anlığa düşüncəyə daldın.
Bir ara(lıq) – bir zaman, bir vaxt, bir müddət.
Bir arada – bir yerdə, birlikdə.
Bir az – 1) azacıq, azca, az miqdarda, müxtəsər. Bir az kağız ver.
– Söz verirsən ki, sabah gələsən bir az söhbət edək? ;
2) bir qədər, azacıq zaman. Bir az gözlə. Bir az dayan. – [Babaxan:] Yoldaş, necə yəni “bir az sonra gəl?” Mir Cəlal.
Bir azca – bax bir az.
Bir azdan – tezliklə, çox keçmədən, azacıq sonra. Bir azdan gələrəm.
– Bir azdan … qayalıqların başı qıpqırmızı işığa qərq oldu.
Bir balaca – bax bir az. Bir balaca səbr elə.
Bir barmaq – bir az, çox kiçik, barmaq qədər kiçik. Bir barmaq boyu var.
– [Bünyad:] Nə olardı ki, bir barmaq kağız qoyaydılar ki, pəs hələ-həlbət durmayıb gələsən.
Bir cür olmaq – bax birtəhər olmaq.
Bir çox – 1) çox, bir sıra, xeyli, müxtəlif. Bir çox adam. Bir çox şey;
2) uzun-uzadı, uzun sürən. Bir çox danışıqdan sonra. Təklif bir çox mübahisəyə səbəb oldu.
Bir daha – 1) bir dəfə də, yenə də, təkrar.
Azərbaycanlılar Midiya dövründə olduğu kimi, bir daha assurilər və kəldanilər vətənində qılınc parlatdılar.
[Səriyyə xala və uşaqlar] bir daha adamların sıxlaşdığı yerlərə yaxın düşmədilər.
Yolçu bir daha xarabalığı gözdən keçirdi. ;
2) bax bir də 2-ci mənada.
Bir də – 1) bir daha;
2) bundan sonra, daha, artıq. Bir də belə şeylər etmə. Bir də buralara ayaq basma;
3) əlavə, başqa, üstəlik. Bir də kim gəldi? Bir də sən get;
4) gözlənilməzlik bildirir; birdən, gözlənmədən. Bir də gördüm ki, saat 12-dir.
– Bir də gördüm … səyahətçi libasında bir şəxs durbin ilə qayanın döşündəki köhnə imarətə baxır.
Bir dəm – bir ləhzə, bir dəqiqə.
Eşqin bəni bəlasız bir dəm qoymaz əlindən.
Bir dənə – ancaq tək, misilsiz, tayı olmayan. Ondan bir dənədir.
Bir dünya – bax bir aləm.
Bir dürlü – 1) bir növ, bir cür;
2) heç bir vəchlə, heç bir vasitə ilə.
[Dursun] sözündən dönməyi bir dürlü mənliyinə sığışdıra bilməyirdi.
Levin bu sözlərin mənasını bir dürlü anlaya bilmədi.
Bir e(y)ləmək – birləşdirmək, uyğunlaşdırmaq, eyniləşdirmək.
Sadiq oldur, dilini könlü ilə bir eyləyə; Əgridildən nəğmə gəlməz, durmuşam inkarına.
Bir əl – bir dəfə, bir kərə, bir dövrə. Bir əl nərd oynamaq.
– [Atabəy Qızıl Arslana:] – Gəl otur, bir əl şahmat oynayaq, – [dedi].
Bir ətək – çoxlu, külli miqdarda.
Bax, bunlara mən bir ətək pul vermişəm.
Vallah, özgə millətdə olsa, beləsinin saatına bir ətək qızıl verərdilər.
Bir gunə köhn. – bir növ, bir cür.
[Nadir] …Əşrəfi basmaqda bir gunə hünər və fərasət göstəribdir.
Xərab olmadı bir gunə dil fəraqından; Ki, eyləyə bilə memari-vəsl onu islah.
Bir gün – bir dəfə, günlərin birində, bir vaxt. Bir gün sizə gələndə, gətirərəm.
Bir halda ki – madam ki, iş belə olduğu halda, əgər belə isə.
Bir kərə – bax bir yol.
Bir kişi – heç kim, heç kəs.
Tərrar gər alursə qamu rəxti, rəvadır; Çün qafilədə bir kişi bidar bulunmaz.
Bir kitab – çoxlu.
[Mürşüd:] İnci, axı mən evdə sənə bir kitab söz danışdım.
Bir qədər – bir az, azacıq bir miqdar. Bir qədər gözlə. Bir qədər yol getdik.
Bir qisim – hamısı yox, ancaq bir hissəsi, bir parası, bəziləri. İclasda iştirak edənlərin bir qismi. Yalnız bir qisim kolloid məhlulların elastik xassələri vardır.
Bir qucaq – çox, çoxlu.
Bir qulaq – bir az, azacıq.
Dur, bu çoşkanı bir də götür, buradan rədd ol, daha qoymaz bir qulaq yataq.
Bir neçə – azacıq miqdarda, bir az, cüzi. Bir neçə adam.
Bir növ – bax birsayaq, birtəhər 1-ci mənada.
Şəban gedib, qızdan təvəqqe etdi ki, onu bir növ Məşədi Məmmədvəli ilə barışdırsın.
Kosa tərəzini tədricən qaldırdı, bir növ tərəzi düzəlişdi.
Bir o qədər – 1) o dərəcədə. Torpaq nə qədər yaxşı becərilsə, bir o qədər çoxlu məhsul verər;
2) o qədər çox.
Uşaqlar kiçik olduqlarından, analarına bir o qədər köməkləri çatmırdı.
Bir olmaq – birləşmək, müttəfiq olmaq, həmrəy olmaq.
Yar ilə çünki bir oldi Nəsimi; Nə ğəm, gər cümlə aləm olsa əğyar.
Bir ovuc – çox az, bir az, cüzi miqdar. Bir ovuc adam.
Bir para – 1) bəzi.
Nə özün yarıdır, nə sevənləri; Bir para adamı kərkəvaz eylər.
[Səkinə xanım:] Bəs ona sən necə bir para zad təlim edərsən?
Bir para yoldaşlarımla vaqona minib vətənə üz qoyduq… ;
2) bir az, bir qədər; bəzən.
Acı söz yaraşmaz belə bazara; Şirin-şirin gəl danışaq bir para.
Bir parası – hamısı yox, bir hissəsi, bir qismi.
Əhalinin bir parası qətlə yetişib, yerdə qalanı da qaçıb dağlarda, meşələrdə gizlənmişdi.
Bir parça, bir tikə – bir az, azacıq, azca.
Bir sıra – bir miqdar, bəzi. Bir sıra yoldaşlar. Bir sıra hallarda. Bir sıra hadisə baş verdi. Bir sıra təsərrüfat sahələri.
Bir sözlə – danışılan söhbətə, söylənilən fikrə yekun vurmaq üçün ara söz kimi işlənilir; xülasə, müxtəsər.
Bir sözlə, molla Qasım Güllücə kəndini inək kimi sağıb yeyirdi.
Bir sözünü iki eləməmək – sözünün qabağında söz deməmək, razılaşmaq, etiraz etməmək.
[Musa] məktəb uşaqlarının bir sözünü iki eləməzdi.
Bir şey – məlum olmayan, qeyri-müəyyən, anlaşılmayan bir hadisə, keyfiyyət və s. Bu barədə bir şey bilirsənmi? O mənə nə isə bir şey demək istəyirdi.
Bir tövr – bax birsayaq, birtəhər. Gülsüm ağlamaqdan [o qədər] bitab olmuşdu ki, yolu gedə bilmirdi.
Axırda qoltuğuna girib bir tövr evə gətirdilər.
Bir ucdan – bir başdan, bir tərəfdən, bir yandan.
Zərgər … bir ucdan oğurlar, bir ucdan satar.
Bir vaxt – 1) vaxtilə, bir zaman, keçmişdə, əvvəllər. Bir vaxt onun yaxşı səsi var idi. Bir vaxt var idi ki, teatrlarımızda qadın rolunu kişilər oynayırdı;
2) gələcəkdə, qeyri-müəyyən bir vaxtda.
Bir yerdə – bərabər, müştərək, başqası ilə birlikdə. Bir yerdə yeyib-içmək. Bir yerdə gəzmək.
– [Tubu:] Ay qız, atanla bir yerdə şəhərə gedənlər hamısı qayıtdılar, indicə atan da gələcək.
Bir yığın – çoxlu, külli miqdarda.
Cavan oğlan birinci otaqda əyləşib, qabağındakı bir yığın kağızları birbəbir oxuyub, dəftərə yazırdı.
Bir yol – bir dəfə, bir kərə.
[Gülpəri:] Ay xala, bir yol dedin, eşitdik, dilotu yeməmisən ki?
[Tahir:] Neçə həftədir, bir yol da cərimə verməmişəm.
Bir-birinə dəymək – ara qarışmaq, həyəcan düşmək, hamı təlaşa düşmək.
Bir-iki(cə) – bir neçə, az (qeyri-müəyyən miqdar). Bir-iki kitab aldım. Bir-iki adam gəlib. Bir-iki balıq tutduq.
– Mahmud bir-ikicə sözlə başına gələnləri bu qarıya dedi.
Bir-ikisi – bir neçəsi, bir neçə nəfəri.
[Uşaqların] … birikisi də başını divara söykəyib, qulağını pəncərənin deşiyinə yapışdırdı.
Birsayaq, birtəhər – 1) bir cür, bir növ, bir vasitə ilə.
Qəhrəman qocanı birtəhər dilə tutub ata mindirdi. ;
2) tələsik, necə gəldi, başdansovma. İşi birtəhər görüb qurtardı;
3) qəribə, qeyri-adi, hamıya oxşamayan, başqalarına oxşamayan. O, birsayaq (birtəhər) adamdır.
– [Zərifə:] Sənin pencəyin niyə birtəhər durur?
Birtəhər olmaq – 1) mütəəssir olmaq, əhvalı qarışmaq, halı xarab olmaq, pozulmaq.
[Gültəkin:] Tarın səsini eşitdim, ürəyim birtəhər oldu. ;
2) adi halı dəyişmək, utanan kimi olmaq, həyəcanlanmaq, sıxılmaq.
Bünyadın adı çəkiləndə, Qumru qızarır, onunla danışanda birtəhər olur. ;
3) dan. zar. ölmək, aradan çıxmaq və s.
Elə bir – keyfiyyətin dərəcəsini gücləndirmək, şiddətləndirmək üçün işlənir.
Elə bir halə düşərsən ki, tükün bizbiz olar.
[Əsgər:] Üzünə demirəm, elə bir oğul böyüdən anaya əhsən olsun.
Heç bir – bax heç.
